Aztec
Ti tattao nga Aztec /ˈæztɛk/[1] ket dagiti naisangayan nga etniko a grupo ti tengnga a Mehiko, a naisangsangayan dagiti grupo nga agsasao ti pagsasao a Nahuatl ken nagturturay kadagiti dakkel a parte ti Mesoamerika manipud ti maika-14 aginggana ti maika-16 a sigsiglo. Dagiti balikas ti Nahuatl nga aztecatl [as'tekat͡ɬ] (maymaysa)[2] ken aztecah [as'tekaʔ] (ad-adu ngem maysa)[2] ket kaibuksilanna ti "tattao manipud idiay Aztlan",[3] timaysa nga mitolohiko a lugar para iti agsasao ti Nahuatl a kultura iti dayta a panawen, ken kalpasanna ket naampon a kas ti balikas a mangipalplawag ti tattao a Mexica. Kankanayon a ti termino nga "Aztec" ket mangitudo laeng para iti tattao a Mexica ti Tenochtitlan (nga itan ket lokasion ti Siudad ti Mehiko), a mabirukan idiay maysa nga isla iti Danaw Texcoco, a tinawtawagan ti bagbagida a kas Mexica Tenochca [me'ʃika te'not͡ʃka] wenno Cōlhuah Mexica [koːlwaʔ me'ʃika].
Sagpaminsan pay a daytoy a termino ket mangiramraman kadagiti agtataeng kadagiti dua a kangrunaan a kumaduaan nga siudad-estado ti Tenochtitlan, dagiti Acolhua ti Texcoco ken dagiti Tepanec ti Tlacopan, a no dagitoy ket kakuyog ti Mexica ket mangporma ti Tinallo a Kumaduaan ti Aztec a nangtengtengngel ti kankanayon a makunkuna a kas ti "Aztec nga Imperio". Kadagiti sabali a kontesto, ti Aztec ket mabalin a mangitudo kadagiti amin a nadumaduma a siudad estado ken ti tattaona, a nakibinningay kadagiti dakkel a parte ti bukodda nga etniko a pakasaritaan ken kultural a pakailiddingan kadagiti Mexica, Acolhua ken Tepanec, ken isuda ket kankanayon pay nga agus-usar ti pagsasao a Nahuatl a kas ti lingua franca. Iti daytoy a kaibuksilan mabalin a maibaga ti maipangngep ti Aztec a sibilisasion a mairaman amin dagiti naisangayan a tabas ti kultura a sapasap para iti kaaduan a tattao a mangitagtagitao ti Tengnga a Mehiko idi naladaw a kalpasan ti klasiko a paset ti panawen.
Manipud ti maika-13 a siglo, ti Ginget ti Mehiko ket isu idi ti puso ti Aztec a sibilisasion: ditoy idi ti kapitolio ti Tinallo a Kumaduaan ti Aztec, ti siudad ti Tenochtitlan, a nabangon idi kadagiti naipangato a bassit nga isla idiay Danaw Texcoco. Ti Tinallo a Kumaduaan ket nangporma ti tributario nga imperio a nangpadakkel ti bukodna a politikal a hegemonia iti adayo a labes ti Ginget ti Mehiko, a nagparukma kadagiti siudad estado iti amin a Mesoamerika. Iti kinalatakna, ti kultura ti Aztec ket addaan idi kadagiti nabaknang ken narikut a mitolohiko ken relihioso tradision, ken ti pay pannakaabot ti namarangmang ng aarkitektural ken artistiko nagunodan. Idi 1521 ni Hernán Cortés, a kakuyogna ti adu a bilang a dagiti patneng nga agsaso ti Nahuatl a kaduana, ket pinarukmada ti Tenochtitlan ken inabakda ti Tinallo a Kumaduaan ti Aztec babaen ti panangidaulo ni Hueyi Tlatoani Moctezuma II. Ti kanunpalan dagiti Kastila ket binagonda ti baro a pagtaengan iti Siudad ti Mehiko idiay lugar ti nadadael a kapitolio ti Aztec, a manipud idiay ket nangirugianda ti proseso ti panagkolonia ti Tengnga nga Amerika.
Ti kultura ken pakasaritaan ti Aztec ket kangrunaan a naamammuan babaen ti arkeolohiko nga ebidensia a nabirukan kadagiti panagkalkali a kas ti naidayegan a Templo Mayor idiay Siudad ti Mehiko; manipud ti codices a papel ti patneng nga ukis ti kayo; manipud kadagiti pannakalaglagip kadagiti nakakita babaen dagti Kastila a konkistador a kas ni Hernán Cortés ken ni Bernal Díaz del Castillo; ken naipangpangruna kadagiti pannakailawlawag ti maika-16 ken maika-17 a sigloand iti kultura ken pakasaritaan ti Aztec a sinurat babaen ti Kastila apadi ken dagiti makabasa ken makasurat nga Aztec iti Espaniol wenno ti pagsasao a Nahuatl, a kas ti naindayegan a Florentine Codex nga inurnong babaen ti Pransiskano a monghe a ni Bernardino de Sahagún nga tinulongan dagiti nagpaamammo a patneng nga Aztec.
Dagiti pakaammo urnosen
Dagiti nagibasaran urnosen
- Berdan, Frances (1982). The Aztecs of Central Mexico: An Imperial Society. Case Studies in Cultural Anthropology. New York: Holt, Rinehart & Winston. ISBN 0-03-055736-4. OCLC 7795704.
- Berdan, Frances F.; Blanton, Richard E.; Boone, Elizabeth Hill; Hodge, Mary G.; Smith, Michael E.; Umberger, Emily (1996). Aztec Imperial Strategies. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 0-88402-211-0. OCLC 27035231.
Dagiti akinruar a silpo urnosen
Dagiti midia a mainaig iti Aztec iti Wikimedia Commons
 | Daytoy nga artikulo dagiti nangruna nga artikulo ket pungol. Makatulongka iti Wikipedia babaen ti panagnayon iti daytoy. |