Wikipedia

Baybay Mediteraneo

baybay a naikapet ti Taaw Atlantiko a napalikmutan babaen ti rehion ti Mediteraneo

Ti Baybay Mediteraneo ket maysa a baybay a naikapet idiay Taaw Atlantiko a napalikmutan babaen ti rehion ti Mediteraneo ket gangani a napalikmutan babaen ti daga: iti amianan babaen ti Europa ken Anatolia, iti abagatan babaen ti Amianan nga Aprika, ken iti daya babaen ti Lebante. Ti baybay ket sagpaminsan a naipanpanunotan a kas paset ti Taaw, ngem daytoy ket kankanayon a nailaslasin a kas maysa kompleto a nailasin a bagi ti danum.

Baybay Mediteraneo
Mapa ti Baybay Mediteraneo
Nagsasabtan35°N 18°E / 35°N 18°E / 35; 18Nagsasabtan: 35°N 18°E / 35°N 18°E / 35; 18
KitaBaybay
Kangrunaan a sumrekanTaaw Atlantiko, Baybay ti Marmara, Nilo, Ebro, Rhône, Chelif, Po
Pagpagilian ti labneng
agarup a 60
Kalawa ti rabaw2,500,000 km2 (970,000 sq mi)
Agpakatengnga a kaadalem1,500 m (4,900 ft)
Kaadaleman5,267 m (17,280 ft)
Tomo ti danum3,750,000 km3 (900,000 cu mi)
Panagnaed a panawen80–100 a tawtawen[2]
Is-isla3300+
Dagiti pagtaenganAlehandria, Arhel, Atenas, Barcelona, Beirut, Carthage, Dubrovnik, İzmir, Roma, Split, Tangier, Tel Aviv, Tripoli, Tunis (napno a listaan)

Ti nagan a Mediteraneo ket naala manipud iti Latin a mediterraneus, a kayatna a sawen ket "akin-uneg a daga" wenno "iti tengnga ti daga" (manipud iti medius, "tengnga" ken terra, "daga"). Daytoy ket sakupenna ti agarup a kalawa ti 2.5 a riwriw km² (965,000 sq mi), ngem ti pannakaikapetna ti Atlantiko (ti Ilet ti Gibraltar) ket 14 km (8.7 mi) laeng a kalawa. Iti oseanograpia, daytoy ket sagpaminsan a tinawtawagan ti Baybay Euraprikano Mediteraneo wenno ti Europeano a Baybay Mediteraneo tapno mailasin daytoy manipud kadagiti sabsabali a lugar ti baybay mediteraneo.[3][4]

Ti Baybay Mediteraneo ket addaani ti natimbeng a kaadalem ti 1,500 m (4,900 ft) ken ti kaadaleman a nairehistro a puntos ket 5,267 m (17,280 ft) iti Calypso Deep idiay Baybay Honiko.

Daytoy idi ket maysa a nangruna a dalan dagiti aglaklako ken agbanbaniaga kadagiti taga-ugma a nangipalubos ti panaglaklako ken pannakisinnukat ti kultura a nagbaetan dagiti mangirugrugi a tattao ti daytoy a rehion. Ti pakasaritaan ti rehion ti Mediteraneo ket naipangpangruna iti pannakaawat kadagiti nagtaudan ken panagrang-ay kadagiti moderno a kagimongan. "Para iti pagkatlo ti globo, ti Baybay Mediteraneo ket kapadpada a ti panagikaykaysa nga elemento ken sentro ti Pakasaritaan ti Lubong."[5]

Nagan

urnosen

Ti termino a Mediteraneo ket manipud iti balikas a Latin ti mediterraneus, a kayatna sawen ket "iti tengnga ti Daga" wenno "nagbaetan ti dagdaga" (medius, "tengnga, nagbaetan" + terra, "daga, Daga (planeta)"): gapu ta daytoy ket adda kadagidiay nagbaetana a kontinente ti Aprika, Asia ken Europa. Ti Griego a nagan ti Mesogeios (Μεσόγειος), ket maipadpada manipud iti μέσο, "tengnga" + γη, "daga, Daga (planeta)").[6]

Ti Baybay Mediteraneo ket naipakasaritaan nga adda dagiti nadumaduma a nagan. Kas pagarigan dagiti Romano ket tinawtawaganda ti Mare Nostrum (Latin, "Baybay tayo"), ken sagpaminsan a ti Mare Internum (Salustio, Burnay. 17).

Iti Biblia, daytoy ket nangruna nga ammo a kas ti הים הגדול (HaYam HaGadol), ti "Nalatak a Baybay", (Num. 34:6,7; Josh. 1:4, 9:1, 15:47; Ezek. 47:10,15,20), wenno simple laeng a "Ti Baybay" (1 Dagiti ARI 5:9; comp. 1 Macc. 14:34, 15:11); nupay kasta, daytoy ket tinawtawagan pay a kas ti "Lapdan a Baybay", gapu ti lokasionna idiay laud nga aplaya ti Nasantuan a Daga, ken isu a ti likudan ti tao a sumangsango ti daya, ket sagpaminsan a naipatpatarus a kas ti "Akinlaud a Baybay", (Deut. 11:24; Joel 2:20). Ti sabali pay a nagan idi ket ti "Baybay ti Philistines" (Exod. 23:31), manipud iti tattao nga agtataeng ti dakkel a paset nga aplayana idiay asideg dagiti Israelita.

Iti Moderno a Hebreo, tinawtawagan daytoy idi ti HaYam HaTikhon (הַיָּם הַתִּיכוֹן), "ti tengnga a baybay", ti literal a pannaka-ampon ti Aleman a kapadpada ti Mittelmeer. Iti Turko, daytoy ket ammo a kas ti Akdeniz,[7] "ti puraw a baybay". Iti moderno nga Arabiko, daytoy ket ammo a kas ti al-Baḥr al-Abyaḍ al-Mutawassiṭ (البحر الأبيض المتوسط), "ti Baybay Tenganga a Puraw", bayat nga iti Islamiko ken naduduog nga Arabiko a literatura, daytoy ket naibagbaga a kas ti Baḥr al-Rūm (بحر الروم), wenno "ti Romano/Baybay Bisantino."

Pakasaritaan

urnosen
Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan ti rehion ti Mediteraneo
 
Ti Nasantuan a Liga ti marina apanagballligi ti Otomano nga Imperio idiay Gubat ti Lepanto, 1571, ti kinaudi a gubat a nangruna a nakilabanan a nagbaetan dagitigalera.

ADda dagiti nadumaduma a taga-ugma a sibilisasion a mabirbirukan kadagiti lawlaw ti aplayana; isu ngarud a daytoy ket addaan iti nangruna nga impluensia kadagita a kultura. Daytoy ket nangited ti dalan para iti panaglaklako, kolonisasion ken gubat, ken nangited kadagiti taraon (babaen ti panagkalap ken dagiti nadumaduma pay a kita ti ik-ikan) para kadagiti nadumaduma a komunidad kadagiti napalabas a panawen.[8]

Ti pannakibinningay ti maipada a klima, heolohia ken sumrekan ti sapasap a baybay ket nangiturong kadagiti nadumaduma a pakasaritaan ken pannakaikapet ti kultura a nagbaetan dagiti taga-ugma ken moderno a kagimongan iti lawlaw ti Mediteraneo.

Ti dua a kangrunaa a sibilisasion ti Mediteraneo ti klasiko a kina-ugma ket dagiti siudad-estado ti Griego ken dagiti Penisia. Idi ni Augustus ket binangonna ti Romano nga Imperio, ti Baybay Mediteraneo ket narugian a tinawtawagan ti Mare Nostrum (literal ti:"Baybay tayo") babaen dagiti Romano.

Ni Darius I ti Persia, a nagparukma ti Taga-ugma nga Ehipto, ket nangipatakder ti kanal a nangisilpo ti Mediteraneo idiay Baybay Nalabbasit. Ti kanal ni Darius ket nalawa metten para iti dua trireme tapno mabalinda a makilinnabas no naigay-at dagiti kaadda, ken masapul ti uppat nga aldaw ti panaglasat daytoy.[9]

Ti akinlaud nga imperio ti Romano ket narebba idi agarup a AD 476. Ti daya ket temporario a nagturay a kas ti Bisantino nga Imperio a naporma manipud iti akindaya a gudua ti Romano nga Imperio. Ti sabali pay a bileg ket rumsuanto idiay daya: Ti Islam. Nga iti kalatakan agay-atna, ti Arabo nga Imperio ket nagtengtengngel ti 75% ti rehion ti Mediteraneo.

Nupay kasta ti Europa ket nagung-ungar, idi imad-adu ti pannakaporma kadagiti naurnong ken naisentro nga estado iti kinaudi ti Tengnga a Panpanawen kalpasan ti Renasimiento ti maika-12 a siglo.

Ti Otomano a bileg ket nagtultuloy a dimakkel, ken idi 1453, ti Bisantino nga Imperio ket naiddep kalpasan ti pannakatnag ti Konstantinopla. Ti idadakkel ti kalaing ti marina dagiti bileg ti Europa ket simmuppiat ti napardas a panagipadakkel ti Otomano iti rehion idi ti Gubat Lepanto ket nangipadas ti bileg ti Otomano a marina. Ti panakarang-ay ti panagibarko ket nangrugi a nabanagan ti Mediteraneo. Idi ket amin a panaglaklako manipud iti daya ket limmabas iti uneg ti rehion, ngem tattan ti panangilabas ti Aprika ket nangpalubos a maimportar dagiti rekado ken dagiti dadduma pay a tagilako babaen dagiti puerto ti Atlantiko ti akinlaud nga Europa.[10][11][12]

Dagiti nagibasaran

urnosen
  1. ^ UNECE.indb
  2. ^ Pinet, Paul R. (2008). Invitation to Oceanography. Jones & Barlett Learning. p. 220. ISBN 0-7637-5993-7.
  3. ^ "Microsoft Word – ext_abstr_East_sea_workshop_TLM.doc" (PDF). Naala idi 2010-04-23.
  4. ^ "Dagiti Agsuksukimat ket nangipadto ti panagpangato ti lessaad ti Baybay Mediteraneo – Damdamag – Panagsukimat – Europeano a Komision". Ec.europa.eu. 2009-03-19. Naala idi 2010-04-23.
  5. ^ Georg Wilhelm Friedrich Hegel Ti Pilosopia ti Pakasaritaan History, p. 87, Dover Publications Inc., 1956 ISBN 0-486-20112-0; 1st ed. 1899
  6. ^ a naikabil μεσόγαιος iti Liddell & Scott
  7. ^ Ni Özhan Öztürk ket nangitunton a ti Daan a Turko ti ak ket kayatna pay a sawen ket "laud" ken ti Akdeniz ket kayatna sawen ket "Laud a Baybay", bayat a ti Karadeniz (Baybay nangisit) ket kayatna sawen ket "Baybay Amianan". Ni Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi Genesis Yayınları. Ankara, 2011 pp. 5-9 Naiyarkibo 2012-09-15 iti Wayback Machine
  8. ^ David Abulafia, Ti Nalatak a Baybay: Ti Pakasaritaan ti Tao iti Mediteraneo (Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan; 2011)
  9. ^ Rappoport, S. (Doktor ti Pilosopia, Basel). Pakasaritaan ti Ehipto (di napetsaan, nasap a maika-20 a siglo), Tomo 12, Paset B, Kapitulo V: "Dagiti Danum aDalan ti Ehipto", pampanid 248-257. Londres: Ti Kagimongan a Grolier.
  10. ^ C.I. Gable – Ti Konstantinopla ket Natnag manipud kadagiti Otomano a Tuko - Boglewood Timeline – 1998 – Naal aidi 3 Septiembre 2011.
  11. ^ "Pakasaritaan ti Otomano nga Imperio, ti Islamiko a Pagilian a Pagtaengan idi dagiti Hudio" – Separdi a Panagadadal ken Kultura – Naala idi 3 Septiembre 20111.
  12. ^ Robert Guisepi – Dagiti Otomano: Manipud kadagiti Mannakigubat ti Prontera Aginggana kadagiti Nagbangon ti Imperio Naiyarkibo 2015-03-11 iti Wayback Machine – 1992 – History World International – Naala idi 3 Septiembre 2011.

Philip Mansel, Lebante: Kinangayed ken ken Didigra idiay Mediteraneo, Londres, John Murray, 11 Nobiembre 2010, natangken nga aklub, 480 pampanid, ISBN 978-0-7195-6707-0, New Haven, Unibersidad ti Yale a Pagmalditan, 24 Mayo 2011, natangken nga aklub, 470 pampanid, ISBN 978-0-300-17264-5

Dagiti akinruar a silpo

urnosen

  Dagiti midia a mainaig iti Baybay Mediteraneo iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Baybay_Mediteraneo&oldid=399232"