Sistema a Solar: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
RedBot (tungtungan | aramid) m r2.7.2) (Robot: Agibalbaliw fa:منظومه شمسی |
Lam-ang (tungtungan | aramid) nagnayon |
||
Linia 1:
[[File:Solar System size to scale.svg|thumb|400px|Dagiti [[planeta]] ken dagiti [[ansisit a planeta]]
{{Listaan dagiti banbanag ti Sistema a Solar}}
Ti '''Sistema a Solar'''{{Ref label|A|a|none}} ket buklen iti [[Init]] ken dagiti [[astronomikal a banbanag]] a [[grabidad|gumuyguyod]] a naibedbed iti [[pagliklikmutan]] ti lawlawna, amin dagitoy ket [[Panagporma ken ebolusion iti Sistema a Solar|naporma]] manipud ti panagrebba ti maysa a higante a [[molekular nga ulep]] idi agarup a 4.6 a bilion a tawtawen. Ti kawatiwatan a kaaduan a masa ti sistema ket adda idiay Init. Kadagit adu a banbanag a [[pagliklikmutan]] ti Init, kaaduan kadagiti [[masa]] ket nailaon kadagiti walo a minaid a solitario a [[planeta]]{{ref_label|E|e|none}} a dagiti pagliklikmutanda ket gangani a nagtitimbukel ken naisanglad iti gangani a dalumpinas a disko a tinawtawagan ti [[plano iti ekliptiko|ekliptiko a plano]]. Dagiti uppat nga akinuneg a babassit a planeta, [[Merkurio]], [[Benus]], [[Daga (planeta)|Daga]] ken [[Márte]], ken makunkuna pay dagitoy a [[naindagaan a planeta]], ket naipangrunaan a binuklan iti bato ken metal. Dagiti uppat nga akin ruar a planeta, dagiti [[alingasaw a higante]], dagitoy ket adadu a dakdakkel ngem dagiti naindagaan. Dagiti dua a kadakkelan, ti [[Hupiter]] ken [[Saturno]], ket naipangrunaan a binuklan iti hidrohenio ken helio; dagiti dua a karuaran unay, ti [[Urano]] ken [[Neptuno]], ket kaaduan a buklan dagiti [[Nalaka nga agbalbaliw|yelo]], a kas ti danum, amoniako ken [[metao]], ken dagitoy ket nailasin a tinawtawagan a kas dagiti "higante a yelo".
Linia 5:
Ti Sistema a Solar ket pagtaengan kadgiti adu a bilang ti rehion nga adda ti populasion babaen dagiti babbabassit a banbanag. Ti [[asteroid a barikes]], a naisanglad ti nagbaetan ti Marte ken Hupiter, ket kapadpada dagiti naindgaan a planeta a kaaduana binuklan iti bato ken metal. Iti labes ti pagliklikmutan ti Neptuno ket naisanglad ti [[Kuiper a barikes]] ket [[naiwarakiwak a disko]]; dagiti naisilpo a populasion dagiti [[trans-Neptuniko a banbanag]] a kaaduana buklan iti [[Nalaka nga agbalbaliw|yelo]] a kas iti danum, amoniuako ken metano. Iti kaunegan kadagitoy a populasion, dagiti lima nga agmaymaysa a banbanag, ti [[Ceres (ansisit a planeta)|Ceres]], [[Pluto]], [[Haumea (ansisit a planeta)|Haumea]], [[Makemake (ansisit a planeta)|Makemake]] ken [[Eris (ansisit a planeta)|Eris]], ket mabigbigan dagitoy a dakkelen ken binukel babaen ti bukodda a grabidad, ken isu ngarod a dagitoy ket natermino a kas dagiti [[ansisit a planeta]].{{ref_label|E|e|none}} Iti patinayon kadagiti ribribo a [[Bassit a bagi a Sistema a Solar|babassit a bagbagi]]{{ref_label|E|e|none}} iti dagitoy dua a rehion, adda dagiti sangadosena a dagitoy ket naipanunutan a kandidato dagiti ansisit a planeta, dagiti nadumaduma a populasion ti babassit a bagbagi a mairaman dagiti [[bandust]], [[Centaur (bassit a planeta)|centaurs]] ken [[interplanetario a tapok]] ket nawaya dagitoy nga agdaliasat ti baetan dagiti rehion. Innem kadagiti planeta ken tallo kadagiti ansisit a planeta ket pagliklikmutan babaen dagiti [[masna a satelite]],{{Ref label|B|b|none}} a kadawyan a natermino a kas dagiti "bulan" manipud ti [[Buklan]] ti daga. Tunggal maysa kadagitoy nga akin ruar a planeta ket palpalikmutan babaen dagiti [[planetario a sinsing]] iti tapok ken dagiti nadumaduma a partikula.
Ti [[solar
==Panagduktal ken panagsukisok==
{{Nangruna|Panagduktal ken panagsukisok iti Sistema a Solar}}
Para kadagiti napalabas a ribribo a tawen, ti nagtagitaon, nga adda dagiti bassit a malaksid a naisangayan, ket saan a nakabigbig ti kaadda ti Sistema a Solar. Dagiti tattao ket namatmatida a ti Daga ket saan nga agguygunay iti tengnga ti [[law-ang]] ken naikategoria a sabali manipud kadagiti nadiosan wenno nailangitan a banbanag nga agguygunay iti langit. Urayno a ti [[Taga-ugma a Gresia|Griego]] a pilosopo a ni [[Aristarko iti Samos]] ket naisipanna iti maysa a heliosentriko a panakaurno sti kosmos,<ref>{{cite journal|title= Ti astronomiko a sistema ni Koperniko|author=WC Rufus|journal=[[Nadayeg nga Astronomia (EStados Unidos a magasina)|Nadayeg nga Astronomia]]|volume=31|page=510|year= 1923|bibcode=1923PA.....31..510R}}</ref> Ni [[Nikolas Koperniko]] ket isu idi ti immuna a nagparang-ay ti matematiko a panagpadto ti [[heliosentriko]] a sistema.<ref>{{cite book |title=KOperniko, Darwin, ken Freud: dagiti rebolusion iti pakasaritaan ken pilosopia iti siensia |first=Friedel |last=Weinert |publisher=[[Wiley-Blackwell]] |year=2009 |page=21 |isbn=978-1-4051-8183-9}}</ref> Dagiti simmaruno kaniana iti maika-17 a siglo, a ni [[Galileo Galilei]], [[Johannes Kepler]] ken [[Isaac Newton]], ket nagparany-ayda ti panakaawat iti [[pisika]] a nangiturong ti nagininut a panakaawat iti kapanunutan a ti Daga ketpalpalikmutenna ti Init ken dagiti planeta ket naturayanda babaen dagiti isu met laeng a maipapan ti bagi a linteg a mangituray ti Daga. Ti patinayon, ti panakainbento ti teleskopio ket nangiturong ti panakaduktal kadagiti adadayo pay a planeta ket dagiti bulan. Kasdagiti kaasitgan a napalabas a panawen, ti panakaparang-ay ti teleskopio ken ti panagusar iti [[saan a namaneho a pagluganan ti limbang]] ket nagpakabael ti panagusig iti heolohiko penomena a kas dagiti [[banbantay]] ken dagiti [[Impakto nga abut |abut]], ken meteorolohiko a penomena ti tiempo a kas dagiti [[ulep]], dagiti [[tapok a bagio]] ken dagiti [[yelo a gora]] kadagiti sabsabali a planeta.
==Patakder==
[[File:Oort cloud Sedna orbit.svg|thumb|400px|Dagiti [[panagpalpalikmut]] dagiti bagbagi iti Sisstema a Solar a naigantingan (agpakanawan manipud ti ngato a kanigid)]]
{{multiple image
| align = right
| direction = horizontal
| width = 220
| image1 = Ecliptic plane 3d view.gif
| alt1 =
| image2 = Solarsystem3DJupiter.gif
| alt2 =
| footer = Ti Sistema a Solar a manipakpakita ti dalumpinas ti panagliklikmutan ti Daga iti lawlaw ti Init iti 3D. Ti Merkurio, Benus, Daga, ken Marte ket naipakita kadagiti dua a benneg; ti kanawan a benneg ket mangipakita pay ti Hupiter nga agararamid ti maysa a napno a panaglikmut a ti Saturno ken Urano ket agararamid ti kissay ti maysa a panagpalpalikmut.
}}
Ti kangrunaan a mangbukel ti Sistema a Solar ket ti Init, ti maysa a [[G-a kita a nagruna a panagsarsaruno a bituen |nangruna a panagsarsaruno a G2 a bituen]] a mangbuket ti 99.86 a porsiento iti naamammoan a a masa ti sistema ken iturayanna ti bukodna a grabidad.<ref>{{cite journal |author=M Woolfson |title=Ti taudad ken ebolusion ti Sistema a Solar |doi= 10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x |year=2000 |journal=[[Astronomia ken Heopisika]] |volume=41 |issue=1 |pages=1.12}}</ref> Dagiti uppat a kadakkelan a bagbagi nga agpalpalikmut ti Init, dagiti [[higante nga alingasaw]], ket mangbuket ti 99 a porsiento iti nabati a masa, a ti Hupiter ken Saturno ket mangbukel iti 90 a porsiento.{{Ref label|C|c|none}}
Kaaduan kadagiti dadakkel a banbanag nga agpalpalikmut iti Init ti sumangladdda ti asideg a dalumpinas ti pagliklikmutan ti Daga, a makunkuna a ti [[ekliptiko]]. Dagiti planeta ket asidegda iti ekliptiko, byat a dagiti bandus ken dagiti banbanag a [[Kuiper a barikes]] ket kanayonda iti adadu nga anggulo.<ref name = "Levison2003">{{cite journal
| last = Levison | first = H. F. | authorlink = Harold F. Levison | coauthors = Morbidelli, A.
| title = Ti panakaporma ti Kuiper a barikes babaen ti agparuar a panagbaniaga dagiti bagbagi idi panawen ti panag-akar iti Neptuno
| journal = [[Katutubo (warnakan)|Katutubo]]
| volume = 426 | pages = 419-421
| publisher = | date = 2003-11-27 | language =
| url = http://www.nature.com/nature/journal/v426/n6965/abs/nature02120.html
| doi = 10.1038/nature02120 | pmid = 14647375
| accessdate = 2012-05-26}}</ref><ref>{{cite journal|title=Manipud ti Kuiper a Barikes aginggana dagiti Bandus a Pamilia ti Hupiter Ti Nailimbang a Panakaiwarwaras dagiit Ekliptiko a Bandus|author=Harold F. Levison, Martin J Duncan|journal=[[Ikarus (warnakan)|Ikarus]]|year=1997|pages=13–32|doi=10.1006/icar.1996.5637 |issue=1|volume=127|bibcode=1997Icar..127...13L}}</ref> Amin dagiti planeta ken kaaduan kadagiti banbanag ket palikmutenda ti Init iti agpapada a turong iti panagpalpalikmut iti Init (agpakanigid, a kas makita manipud ti ngato ti amianan nga ungto ti Init).<ref>{{cite web| last = Grossman | first = Lisa | title = Immuna a nakita ti maysa a paneta nga agsansanud nga agpalpalikmut iti bituenna | publisher = NewScientist | date = 13 Agosto 2009 | url = http://www.newscientist.com/article/dn17603-planet-found-orbiting-its-star-backwards-for-first-time.html | accessdate = 10 Oktubre 2009}}</ref> Adda dagiti [[retrogrado a panaggunay|malaksid]], a kas ti [[Bandus ni Halley]].
Kaaduan ti patakder dagiti nadokumento a rehion iti Sistema a Solar ket buklen ti Init, dagiti uppat a bassit a planeta a napalawlawan dagiti barikes iti kabatbatuan nga asteroid, ken dagiti uppat a higante nga alingasaw a nalawlawan babaen ti Kuiper a barikes dagiti yelo a banbanag. Dagiti astronomo ket sagpaminsanda a biningbingay daytoy a patakder kadagiti sabsabali a rehion. Ti ''akin-uneg a Sistema a Solar'' a mairaman dagiti uppat a nailangitan a planeta ken ti asteroid a barikes. Ti ''akin-ruar a Sistema a Solar'' ket adda iti labes dagiti asteroid, a mairaman dagiti uppat a higante nga alingasaw.<ref>{{cite web |title=Ti Bassit a Panakakita ti Sistema a Solar |author=nineplanets.org |url=http://www.nineplanets.org/overview.html |accessdate=2007-02-15}}</ref> Manipud idi naduktalan ti Kuiper a barikes, dagiti akin-ruar unay a paset iti Sistema a Solar ket naipanunutan a maysa a naisangsangayan a rehion a mangbukel kadagiti banbanag iti labes ti Neptuno.<ref>{{cite web |title=Ti New Horizons ket Maipatuodto iti 9-a tawen a Panagbaniaga ti Pluto ken ti Kuiper a Barikes |author=Amir Alexander |work=TiPlanetario a Kagimongan |year=2006 |url=http://www.planetary.org/news/2006/0116_New_Horizons_Set_to_Launch_on_9_Year.html |accessdate=2006-11-08}}</ref>
Kaaduan kadagiti planet aiti Sistema a Solar ket agtagikuada kadagiti maikadua a bukodda a sistema, a pinalpalikmutan dagiti planetario a banbanag a makunkuna a dagiti [[masna a satelite]], wenno bulbulan (dua kadagitoy ket dakdakkel ngem ti planeta a [[Merkurio]]), wenno, iti kaso dagiti uppat a [[higante nga alingasaw]], babaen dagiti [[planetario a sinsing]]; dagiti naingpis a bedbed dagiti babassit a partikula nga agpapaparis nga agpalpalikmut kaniada. Kaaduan kadagiti kadakkelan a masna asatelite ket addadda iti [[agpapada a panagtayyek]], nga adda iti maysa a rupa anga agnanayon a naiturong iti inada.
Ti [[linteg ti planetario a panaggunay ni Kepler]] ket mangipalpalawag kadagiti panagpalpalikmut dagiti banbanag iti Init. Ti panagsurot ti linteg ni Kepler, ti tunggal maysa a banag ket agbanbaniaga iti igid ti maysa a [[basikaw nga immitlog]] a ti Init ket adda iti maysa a [[pakapatengngaan (heometria)|pakapatengngaan]]. Dagiti banbanag nga asasideg iti Init (nga adda ti basbassit a [[semi-mayor a pagtayyekan]]) ket naparpardas nga agbaniaga, ngaminket kadawyanda a maapektaran ti grabidad ti Init. Iti basikaw nga immitlog a panagpalikmut, ti kaadayo ti maysa a bagi manipud ti Init ket agdumaduma kadagiti mapalpalabas a paset iti tawen. Ti kaasitgan nga iyaasideg ti maysa a bagi iti Init ket makunkuna a ti bukodna a ''[[perihelion]]'', a ti kaadywana puntos manipud ti Inity ket makunkuna a ti bukodna nga ''[[aphelion]]''. Dagiti panagliklikmut kadagiti planeta ket gangani nga agtitimbukel, ngem adu kadagiti bandus, dagiti asteroid ken banbanag a Kuiper a barikes ket surotenda ti nangato a basikaw nga immitlog a panagpalpalikmut. Dagiti pueto dagiti bagbagi iti Sistema a Solar ket mabalin a maipadto babaen ti panagusar dagiti [[numeriko a modelo itie Sistema a Solar|numeriko a modelo]].
Gapu kadagiti panakairaman dagiti nawatiwat a kaadayo, adu kadagiti panakairepresenti iti Sistema a Solar ket agipakita kadagiti agpapada a kaadayo a panagpalpalikmut. Iti kinaagpayso, nga adda bassit a malaksid , no adadayo ti maysa a planeta wenno barikes manipud ti Init, ti kaadayo ket dakdakkel ti paggiddiatanda ken ti napalabas a panagpalikmut. Kas pagarigan, ti Benus ket agarup a 0.33 [[astronomiko a paset]] (AU){{Ref label|D|d|none}} nga adadayo manipud iti Init ngen ti Merkurio, bayat a ti Saturno ket 4.3 AU nga adadayo ngen ti Hupiter, ken ti Neptuno ket naisanglad iti 10.5 AU manipud iti Urano. Adda dagiti panagpadas a panagikeddeng ti maysa relasion ti nagbaetan kadagitoy a kaadayo ti panakpalikmut (kas pagarigan, ti [[Titius–Bode a linteg]]),<ref>{{cite web|title=Parbangon: Ti Panagbaniaga ti Irurugi iti Sistema a Solar|work=Sentro ti Pisika ti Law-ang: UCLA|url=http://www-ssc.igpp.ucla.edu/dawn/background.html|year=2005|accessdate=2007-11-03}}</ref> ngem awan pay kadagitoy a teoria ti naawat.
Adda dagiti bilang dagiti [[Modelo ti Sistema a Solar]] ditoy Daga a a mangpadas a mangipan kadagiti minaig a gantingan a pakairamanan ti Sistema a Solar iti nagtagitaoan a termino. Adda dagiti modelo a mekaniko — a makunkuna a dagiti [[planetario]] — bayat a dagiti dadduma ket ket gumayatda kadagiti ballasiw ti siudad ken rehional a luglugar.<ref>{{cite web | url=http://www.noao.edu/education/peppercorn/pcmain.html | title= Ti Sangaribo nga Anet a Modelo | author= Guy Ottewell | date=1989 | work= NOAO Educational Outreach Office | accessdate=2012-5-10 }}</ref> Daytoy ti kadakkelan a gantingan a modelo, ti [[Suesia a Sistema a Solar]], ket agus-usar ti 110-metro a [[Ericsson a Globo]] idiay [[Stockholm]] a kas ti sabali nga Initna, ken, sursurotenna ti gantingan, ti Hupiter ket maysa a 7.5 metro a nagtimbukel idiay [[Sangalubongan nga Eropuerto ti Arlanda]], iti 40 km a kaadayo, bayat a ti agdama kaadaywan a nbanag, ti Sedna, ket maysa a 10-cm a nagtimbuket idiay [[Luleå]], iti 912 km a kaadayo.<ref>{{cite web|title=Panagbaniaga kadagiti Modelo ti Sistema a Solar|url=http://internal.psychology.illinois.edu/~wbrewer/solarmodel.html|publisher=Unibersidad iti Illinois|accessdate=2012-05-10}}</ref><ref name=Sedna>{{cite web | url=http://www.kuriren.nu/arkiv/2005/11/17/Lokalt/1510647/Lule%C3%A5-%C3%A4r-Sedna.aspx | title=Luleå är Sedna. I alla fall om vår sol motsvaras av Globen i Stockholm. | publisher=Norrbotten Kuriren (iti Pagsasao a Suéko)| accessdate=2010-05-10}}</ref>
{{-}}
{{Kaadayo manipud ti Init nga inusar ti EasyTimeline}}
== Pinagibasaran==
{{reflist|30em}}
[[Category:Astronomia]]
| |||