Sistema a Solar: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
RedBot (tungtungan | aramid) m r2.7.2) (Robot: Agnaynayon gn:Mbyjajerety Kuarahy rehegua |
Lam-ang (tungtungan | aramid) nagnayon |
||
Linia 1:
{{Infobox planetario a sistema
[[File:Solar System size to scale.svg|thumb|400px|Dagiti [[planeta]] ken dagiti [[ansisit a planeta]] iti Sistema a Solar. Dagiti kadakkelan ket naigantingan. Ti kaadayo iti Init ket saan a naigantingan]]▼
| title = Sistema a Solar
| image = [[Papeles:Solar System size to scale.svg|300px]]
▲
| age = 4.568 bilion a tawtawen
| location = [[Lokal ng Interestelar nga Ulep]], [[Lokal a Labutab]], [[Orion–Cygnus nga Ima]], [[Nagririmpuok a Bitbituen]]
| system_mass = 1.0014 kadagiti [[solar a masa]]
| neareststar = [[Proxima Centauri]] (4.22 ly), [[Alpha Centauri]] a sistema (4.37 ly)
| nearestplanetary = [[Epsilon Eridani]] system (10.49 ly)
| semimajoraxis = 4.503 bilion km (30.10 [[Astronomiko a paset|AU]])
| Kuiper_cliff = 50 [[Astronomiko a paset|AU]]
| stars = 1
| planets = 8
| dwarfplanets = 5 (adda pay dagiti sangadosena nga agururay ti panapasingkedda,mabalin a ginasut)
| satellites = 401 (176 kadagiti planeta<ref name=JPLbodies>{{cite web
|title=Mano ngata dagiti Babagi ti Sistema a Solar?
|publisher=NASA/JPL Solar System Dynamics
|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?body_count
|accessdate=2012-07-22}}</ref> ken 225 okadagiti menor a planetaref name=MPMJohnston>{{cite web
| date=2012-07-21
| title=Dagiti asteroid nga adda kadagiti Satelite
| publisher=Arkibo ni Johnston
| author=Wm. Robert Johnston
| url=http://www.johnstonsarchive.net/astro/asteroidmoons.html
| accessdate=2012-07-22}}</ref>)
| minorplanets = 587,527<ref name=JPLbodies/>
| comets = 3,155<ref name=JPLbodies/>
| roundsat = 19
| inclination = 60.19° (ekliptiko)
| galacticcenter = 27,000±1,000 ly
| orbitalspeed = 220 km/s
| orbitalperiod = 225–250 Myr
| spectral = [[G-tip a nagruna a panagsasaruno a bituen|G2V]]
| frostline = 2.7 [[Astronomiko a paset|AU]]
| heliopause = ~120 [[Astronomiko a paset|AU]]
| hillsphere = ~1–2 ly
| noknown_stars = yes
| noknown_planets = yes
| outerplanetname = [[Neptuno]]
}}
{{Listaan dagiti banbanag ti Sistema a Solar}}
Ti '''Sistema a Solar'''{{Ref label|A|a|none}} ket buklen iti [[Init]] ken dagiti [[astronomiko a banbanag]] a [[grabidad|gumuyguyod]] a naibedbed iti [[pagliklikmutan]] ti lawlawna, amin dagitoy ket [[Panagporma ken ebolusion iti Sistema a Solar|naporma]] manipud ti panagrebba ti maysa a higante a [[molekular nga ulep]] idi agarup a 4.6 a bilion a tawtawen. Ti kawatiwatan a kaaduan a masa ti sistema ket adda idiay Init. Kadagiti adu a banbanag a [[pagliklikmutan]] ti Init, kaaduan kadagiti [[masa]] ket nailaon kadagiti walo a minaig a solitario a [[planeta]]{{ref_label|E|e|none}} a dagiti pagliklikmutanda ket gangani a nagtitimbukel ken naisanglad iti gangani a dalumpinas a disko a tinawtawagan ti [[plano iti ekliptiko|ekliptiko a plano]]. Dagiti uppat nga akinuneg a babassit a planeta, [[Merkurio]], [[Benus]], [[Daga (planeta)|Daga]] ken [[Márte]], ken makunkuna pay dagitoy a [[naindagaan a planeta]], ket naipangrunaan a binuklan iti bato ken metal. Dagiti uppat nga akin ruar a planeta, dagiti [[alingasaw a higante]], dagitoy ket ad-adu a dakdakkel ngem dagiti naindagaan. Dagiti dua a kadakkelan, ti [[Hupiter]] ken [[Saturno]], ket naipangrunaan a binuklan iti hidrohenio ken helio; dagiti dua a karuaran unay, ti [[Urano]] ken [[Neptuno]], ket kaaduan a buklan dagiti [[Nalaka nga agbalbaliw|yelo]], a kas ti danum, amoniako ken [[metano]], ken dagitoy ket nailasin a tinawtawagan a kas dagiti "higante a yelo".
Line 12 ⟶ 51:
==Patakder==
[[
{{multiple image
Line 49 ⟶ 88:
{{Kaadayo manipud ti Init nga inusar ti EasyTimeline}}
==Panakabuklan==
Ti Init, a gangani a mangbukel kadagiti amain a banag iti Sistema a Solar, ket buklen ti gangani a 98% hidrohenio ken helio.<ref>
{{cite web
|title=Dagiti Nagruna nga Estadistika ti Init
|url=http://solar-center.stanford.edu/vitalstats.html
|publisher=Solara Sentro ti Stanford
|accessdate=2008-07-29
}}, citing {{cite book
|last=Eddy |first=J.
|title=Ti Baro nga Init: Dagiti Solar a Nagbanagan manipud ti Skylab
|url=http://history.nasa.gov/SP-402/contents.htm
|publisher=[[NASA]]
|year=1979
|page=37
|id=NASA SP-402
}}</ref> Ti [[Hupiter]] ken [[Saturno]], a mangbukel kadagiti amin a nabati a banag, ket agtagikua ti tangatang a mangbukel ti gangani a 99% kadagita nga isu met laeng nga elemento.<ref>{{cite web
|url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturnfact.html
|title = Dagiti Kinpudno a Sabanas ti Saturno
|publisher = NASA
|last = Williams
|first = Dr. David R.
|accessdate = 2007-07-31
|date = Septiembre 7, 2006}}</ref><ref>{{cite web|url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html|title = Jupiter Fact Sheet|publisher = NASA|last = Williams|first = Dr. David R.|accessdate = 2007-08-08|date = Nobiembre 16, 2004}}</ref> Ti pannakabuklan a gradiente ket adda iti Sistema Solar, a pinartuat babaent pudot ken [[presion ti lawag]] manipud ti Init; dagita a banbanag nga asasideg iti Init, a maapektaran babaen ti pudot ken presion ti lawag, ket buklen dagiti elemento nga adda kadagiti nagato a punto s ti panakalunag. Dagiti banag nga adadayo manipud ti Init ket kaaduan abuklen dagiti materiales nga adda ti nababba a puntos ti panakalunag.<ref>{{cite book|title= Encyclopedia of the solar system|author=Paul Robert Weissman, Torrence V. Johnson|year=2007|page=615|isbn=0-12-088589-1|publisher=Academic Press}}</ref> Ti pagbeddengan ti Sistema a Solar ti labes dagiti nalaka nga agbalbaliw a sustansia a mabalin a maipababaan ket makunkuna a ti [[Linia ti linaaw a nagbalay (astropisika)|linia ti linaaw a nagbalay]], ken naisanglad ti agarup a 4 AU manipud ti Init.<ref>{{cite web|title=Pormasion ti Planeta (idiay Sistema a Solar)|url=http://www.astro.utoronto.ca/~mhvk/AST221/L20/L20_4.pdf|publisher=University of Toronto|accessdate=2011-07-11}}</ref>
Dagiti nabag ti akin-uneg a Sistema a Solar ket kaaduan a buklen kadagiti ''bato'',<ref name="Podolak Weizman et al. 1995">{{cite doi|10.1016/0032-0633(95)00061-5}}</ref> ti naurnong a nagan para kadagiti kompuesto nga adda ti nagato a puntos ti panakalunag, a kas dagiti [[silikato]], landok wenno nikel, a nagbatbati a natangken babaen kadagiti gangani nga amain a kasasaad idiay [[protoplanetario a nebulosa]].<ref name="Podolak Podolak et al. 2000">{{cite doi | 10.1016/S0032-0633(99)00088-4 }}</ref> Ti Hupiter ken Saturno ket kaaduan a buklen dagiti ''alingasaw'', ti astronomikoa termino para kadagiti materiales nga adda kadagiti patingga a nababa a puntos ti panakalunag ken nangato a [[presion ti sengngaw]] a kas ti [[molekular a hidrohenio]], [[helio]], ken [[neon]], a dagitoy ket kankanayon idi nga adda ti alingasaw a paset iday nebulosa.<ref name="Podolak Podolak et al. 2000" /> ''Dagiti Yelo'', a kas ti [[danuym]], [[metano]], [[amoniako]], [[hidrohenio sulpuro]] ken [[karbon dioksido]],<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> ket adda kadagiti panaglunag a puntos ti mabalin a kangato ti ginasut a kelvins, bayat a dagiti pasetda ket agtaltalek iti ambiente a presionken temperatura.<ref name="Podolak Podolak et al. 2000" /> Dagitoy ket mabalin a mabirukan kadagiti yelo, dagiti likido, wenno alingasaw a luglugar isiay Sistema a Solar, bayat nga idiay nebulosa ti paset sagitoy ket mabalin a likido wenno alingasaw.<ref name="Podolak Podolak et al. 2000" /> Dagiti yelo a sustansia ti kaaduan a mangb ukel kadagiti satelite dagiti higante a planeta, ken kaaduan pay ti Urano ken Neptuno (dagiti makunkuna a "[[higante nga alingasaw]]") ken dagit adu a babassit a banag a naisanglad ti labes a pagtayyekan ti Neptuno.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name=zeilik>{{cite book | page=240 | author=Michael Zellik| title=Astronomia: Ti Agbalbaliw a Law-ang | edition=9th | year=2002 | publisher=Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan | isbn=0-521-80090-0 | oclc=223304585 46685453}}</ref> No maitipon, dagiti alingasaw ken dagiti yelo ket makunkuna a ''[[volatiles|nalak nga agbalbaliw]]''.<ref name=Placxo>{{cite book|last=Placxo|first=Kevin W.|coauthors=Gross, Michael|title=Astrobiolohia: ti ababa a pangyuna|year=2006|publisher=[[JHU Press]]|page=66|isbn=978-0-8018-8367-5|url=http://books.google.com/?id=2JuGDL144BEC&pg=PA66&dq=inventory+volatiles+hydrogen&q=inventory%20volatiles%20hydrogen}}</ref>
==Init==
{{Nangruna|Init}}
[[Papeles:Venustransit 2004-06-08 07-49.jpg|thumb|upright|Ti [[panaglasat iti Benus]]]]
Ti Init ket isu ti [[bituen]] ti Sistema a Solar, ken isu ti kangrunaan a pakabuklanna. Ti dakkel a masana ket (332,900 ket a masa ti Daga)<ref>{{cite web|title=Init: Dagiti Kinapudno ken dagiti Bilang|publisher=NASA|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Sun&Display=Facts&System=Metric |accessdate=2009-05-14 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080102034758/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Sun&Display=Facts&System=Metric |archivedate = 2008-01-02}}</ref> ket agpataud kadagiti temperatura ken dagiti densidad idiay [[Init#Bugas|bugasna]] a nalataken nga agtalinaay ti [[nuklear a panaglunag]],<ref>{{cite book|last=Zirker|first=Jack B.|title=Ti Panagbaniaga ti Sentro ti Init|year=2002|publisher=Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan|isbn=978-0-691-05781-1|pages=120–127}}</ref> a daytoy ket agibet ti nawatiwat a kaadu nga [[enerhia]], a kaaduan kadagitoy ket [[naraniag nga enerhia|agraniag]] idiay [[akin-ruar a limbang|limbang]] a kas ti [[elektromagnetiko a radiasion]], a ngumatngato iti 400–700 nm a banda iti [[makitkita a lawag]].<ref>{{cite web|title=Apay a ti makitkita a lawag ket makiata, ngem saan a dagiti sabali a paset ti espektro?|publisher=The Straight Dome|year=2003|url=http://www.straightdope.com/columns/read/2085/why-is-visible-light-visible-but-not-other-parts-of-the-spectrum|accessdate=2009-05-14}}</ref>
Ti Init ket naidasig a kas maysa a G2 a tipo ti [[duyaw nga ansisit]], ngem daytoy a nagan ket makaallilaw no, maipada kadagti kaaduan a bituen idiay [[Nagririmpuok a Bitbituen|bukodtayo nga ariwanas]], ti Init ket dakkel unay ken naraniag.<ref name=sun>{{cite news |first=Ker |last=Ngem |title=Dagiti astronomo ket saanda a Napudnoan: Kaaduan kadagiti Bituen ket Agmaymaysa|publisher=SPACE.com |date=Enero 30, 2006 |url=http://www.space.com/scienceastronomy/060130_mm_single_stars.html |accessdate=2007-08-01}}</ref> Dagiti bituen ket naidasig babaen ti [[Hertzsprung–Russell a diagrama]], ti maysa a grapiko a mangipakita ti karaniag dagiti bituen kadagiti [[temperatura]] ti rabawda. Iti sapasap, dagiti napudpudot a bituen ket naranraniag. Dagiti bituen a sumursurot iti daytoy a tabas ket makunkunada nga adda ti [[nangruna a panagsarsaruno]], ken ti Init ket naisanglad iti tengngana daytoy. Nupay kasta, dagiti bituen a naranraniag ken napudpudot ngem ti Init ket manmano, bayat a dagiti nakuskusnaw ken nalamlamiis a bituen, a makunkuna akas dagiti [[nalabbaga nga ansisit]], ket adadu, a mangaramid kadagiti 85 a porsiento kadagiti bituen idiay ariwanas.<ref name=sun/><ref>{{Cite conference|year=2001|pages=119 |author=Smart, R. L.; Carollo, D.; Lattanzi, M. G.; McLean, B.; Spagna, A.|booktitle=Dagit Nalamiis Unay nga Ansisist: Dagiti Baro nga Espektro a tipo ti L ken T |editor=Hugh R. A. Jones ken Iain A. Steele |publisher=[[Springer (agipabpablaak)|Springer]] |title=Ti Maikadua a Pagsurotan a katologo ti Bituen ken dagiti Nalimiis a Bituen|bibcode=2001udns.conf..119S}}</ref>
Dagiti ebidensia ket agipaltiing a ti puesto ti Init iti nagruna apanagsarsaruno ket mangikabil daytoy idiay "kangrunaa iti biag" para iti maysa a bituen, a daytoy ket saan pay a nakaibus kadagiti naipenpen a hidrohenio ti nuklear a panaglunag. Ti Init ket agranraniag pay laeng; iti nasap a pakasaritaanna adda daytoy ti 70 a porsiento a karaniagna a kas tatta nga aldaw.<ref>{{cite journal|title=Ti Panakapapan ti Pagbanagan ti Nasapa a Paradokso ti Nakusnaw nga Init: Ti Nababbaba a Kosmiko a Rayus manipud ti maysa a Napigpigsa a Solar nga Angin|author=Nir J. Shaviv|journal=Warnakan iti Heopisikal a Panagsukisok|doi=10.1029/2003JA009997|arxiv=astroph/0306477|year=2003|volume=108|issue=A12|page=1437|bibcode=2003JGRA..108.1437S}}</ref>
Ti Init ket maysa a [[Populasion I a bitbituen|populasion I a bituen]]; daytoy ket naipasngay iti naladladaw a paset ti [[Linia Pagorasan ti Big Bang|ebolusion ti law-ang]], ken isu a daytoy ket aglaon kadagiti adadu nga elemento a nadagdagsen ngem hidrohenio ken helio ("[[metalisidad|dagiti metal]]" iti panakasaonga astronomiko) ngem dagiti laklakay a polpulasion II a bitbituen.<ref>{{cite journal |author=T. S. van Albada, Norman Baker |title=Kadagidiay dua nga Oosterhoff a Grupo ti Nagtitimbukel a Rimpuok |journal=[[Astropisikal a Warnakanl]] |volume=185 |year=1973 |pages=477–498 |doi=10.1086/152434 |bibcode=1973ApJ...185..477V}}</ref> Dagiti elemento a nadagdagsen ngem hidrohenio ken helio ket naporma kadagidiay [[solar a bugas|bugas]] titaga-ugma ken bimbimtak a bitbituen, nga isu a dagiti immuna akaputtotan ti bitbituen ket naskenda a natay sakbay a ti law-ang ket napabaknang kadagitoy nga atomo. Dagiti kalaklakayan a bituen ket aglaon laeng kadagiti bassit a metal, bayat a dagiti bituen a naududi a naipasngay ket ket aglaonda ti adadu. Daytoy a kinagato ti metalisidad ket naipagarup a nagruna ti panagrang-ay ti Init iti maysa a [[planetario a sistema]], gaputa dagiti planeta ket maporma manipud ti panakapartuat dagiti "metal".<ref>{{cite journal |title=Ti maysa a Karkulo ti Tawen a Panakaiwarwaras dagiti Naindagaan a Planeta iti Law-ang: Ti Panakaibilang ti Metalisidad a kas ti Panagpili a Pataud |author=Charles H. Lineweaver |journal=[[Icarus (warnakan)|Icarus]] |date=2001-03-09 |eprint=astro-ph/0012399 |doi=10.1006/icar.2001.6607 |class=astro-ph |volume=151 |issue=2 |pages=307–313 |bibcode=2001Icar..151..307L}}</ref>
[[Papeles:Heliospheric-current-sheet.gif|left|thumb|Ti [[helioesperiko nga agdama a sabanas]]]]
{{clear}}
== Pinagibasaran==
{{reflist|30em}}
Line 54 ⟶ 134:
{{Sistema Solar}}
[[Kategoria:Sistema a Solar| ]]
[[Kategoria:Planetario a siensia]]
[[Kategoria:Planetario a sistema]]
[[Kategoria:Limbang a siensia]]
{{Link FA|en}}
| |||