Nigeria: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
Lam-ang (tungtungan | aramid) m nainayonan ti Kategoria:Nangruna nga artikulo (pungol) nga inusar ti HotCat |
Lam-ang (tungtungan | aramid) pabaro/nagnayon |
||
Linia 1:
{{Infobox pagilian
|native_name=''Jamhuriyar Taraiyar Nijeriya'' <small>{{ha icon}}</small></br>''Ọ́há Njíkọ̀ Ọ́hanézè Naìjíríà'' <small>{{ig icon}}</small></br>''Orílẹ̀-èdè Olómìnira Àpapọ̀ ilẹ̀ Nàìjíríà'' <small>{{yo icon}}</small>
|conventional_long_name =Pederal a Republika iti Nigeria
|common_name = Nigeria
|image_flag = Flag of Nigeria.svg
|image_coat = <!--Coat of arms of Nigeria.jpg-->
|image_map =
|map_caption = {{map caption|countryprefix=|location_color=nangisit nga asul|region=Aprika|region_color=nangisit a kolor dapo|subregion=[[Kappon ti Aprika]]|subregion_color=nakusnaw ng asul|legend=Location Nigeria AU Africa.svg}}
|national_motto ="Panagkaykaysa ken Pammati, Kappia ken Rang-ay"
|national_anthem ="[[Arise, O Compatriots|Bumangon, O Kompatriotas ]]"
[[Papeles:United States Navy Band - Arise O Compatriots.ogg]]
|official_languages = [[Pagsasao nga Inggles|Inggles]]
|national_languages=[[Pagsasao a Hausa|Hausa]], [[Pagsasao a Igbo|Igbo]], [[Pagsasao a Yoruba|Yoruba]]
|regional_languages=[[Pagsasao nga Edo|Edo]], [[Pagsasao nga Efik |Efik]], [[Pagsasao a Fula|Fulani]], [[Pagsasao nga Idoma|Idoma]], [[Pagsasao nga Ijaw|Ijaw]] [[Pagsasao a Kanuri|Kanuri]]<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=ng |title=Dagiti pagsasao iti Nigeria |publisher=[[Ethnologue]] |accessdate=12 Septiembre 2010}}</ref>
|capital =[[Abuja]]
|latd=9 |latm=4 |latNS=N
|longd=7 |longm=29 |longEW=E
|largest_city =[[Lagos]]
|government_type = [[Pederalismo|Pederal]] a [[presidential a republika]]
|leader_title1 =[[Presidente iti Nigeria|Presidente]]
|leader_name1 =[[Goodluck Jonathan]]
|leader_title2 =[[Bise Presidente iti Nigeria|Bise Presidente]]
|leader_name2 =[[Namadi Sambo]]
|legislature = [[Nailian nga Asemblia iti Nigeria|Nailian nga Asemblia]]
|upper_house = [[Senado iti Nigeria|Senado]]
|lower_house = [[Kamara dagiti Pannakabagi ti Nigeria|Kamara dagiti Pannakabagi]]
|area_rank =Maika-32
|area_magnitude =1_E11
|area_km2 =923,768
|area_sq_mi =356,667 <br />
|percent_water =1.4
|population_estimate=170,123,740<ref name="factbook" />
|population_estimate_rank =Maika-7
|population_estimate_year =2012
|population_census =140,003,542
|population_census_year =2006
|population_density_km2 =184.2
|population_density_sq_mi =477.0
|population_density_rank =Maika-71
|GDP_PPP=$413.402 billion<ref name=imf2>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=21&pr.y=3&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=694&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=|title=Nigeria|publisher=Internasional a Pudo ti Panguartaan|accessdate=20 bril 2012}}</ref>
|GDP_PPP_rank =
|GDP_PPP_year =2011
|GDP_PPP_per_capita =$2,578<ref name=imf2/>
|GDP_PPP_per_capita_rank =
|GDP_nominal =$238.920 bilion<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_rank =
|GDP_nominal_year =2011
|GDP_nominal_per_capita =$1,490<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_per_capita_rank =
|HDI={{increase}} 0.459<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Human_Development_Index#cite_note-UNDP-0</ref>
|HDI_rank =Maika-156
|HDI_year =2011
|HDI_category =<span style="color:#e0584e">nababa</span>
|FSI =95.6 {{increase}} 1.2
|FSI_year =2007
|FSI_rank =Maika-17
|FSI_category =<span style="color:#F00;">Naridam</span>
|Gini =43.7
|Gini_year =2003
|Gini_category =<span style="color:#fc0;">kalalainganna</span>
|currency =[[Nigeriano a naira|Naira]] (₦)
|currency_code =NGN
|country_code =NGA
|time_zone =[[Oras ti Laud nga Aprika|WAT]]
|utc_offset =+1
|time_zone_DST =''saan a mapalpaliiw''
|utc_offset_DST =+1
|demonym =[[Tattao a Nigeriano|Nigeriano]]
|sovereignty_type =[[Pakasaritaan iti Nigeria|Panagwaywayas]]
|sovereignty_note =manipud ti Nagkaykaysa a Pagarian
|established_event1 =Panagkaykaysa iti [[Protektorado iti Akin-abagatn a Nigeria|Akin-abagatn]] ken [[Protektorado iti Akin-amianan a Nigeria|Akin-amianan a Nigeria]]
|established_date1 =1914
|established_event2 =Nairangaran ken nabigbigan
|established_date2 =1 Oktubre1960
|established_event3 =Nairangarng ti republika
|established_date3 =1 Oktubre 1963
|drives_on =kanawan
|cctld =[[.ng]]
|calling_code =[[+234]]
|footnotes =
}}
Ti '''Nigeria''' {{IPAc-en|audio=En-us-Nigeria.ogg|n|aɪ|ˈ|dʒ|ɪər|i|ə}},ket opisial a ti '''Pederal Republika iti Nigeria''', ket maysa a [[pederasion|pederal]] a [[batay-linteg a republika]] a buklen dagiti [[Dagiti estado ti Nigeria|36 nga estado]] ken dagiti [[Pederal Kapitolio a Teritorio, Nigeria|Pederal Kapitolio a Teritorio]], [[Abuja]]. Tipagilian ket mabirukan idiay [[Laud nga Aprika]] ken makibinningay kadagiti daga apagbeddengan iti Republika iti [[Benin]] iti laud, ti [[Chad]] ken [[Kameron]] iti daya, ken [[Niger]] iti amianan. Ti aplayana itiabagatn ket naisanglad iti [[Golpo iti Guinea]] idiay [[Taaw Atlantiko]]. Dagiti tallo a kadakkelan ken kaaduan ti inpluensia nga etniko a grupo idiay Nigeria ket dagiti [tattao a Hausa|Hausa]], [[Tattao a Igbo|Igbo]] ken [[Tattao a Yoruba|Yoruba]].
Ti Nigeria ket gangani nga agpadpada a nagudua a nagbaetan dagiti Muslim idiay Amianan ken dagiti Kristiao idi Abagatan; adda bassit kadagiti minoraidad ti agsansanay ti tradisonal a relihion.Manipud idi 2002 adda dagiti adu a sinnuppiatan, a naisangsangayan idiay Amianan apaset ti pagilian, a nagbaetan dagiti puersa ti gobierno ken dagiti Islamista a [[Boko Haram]], dagiti militante a jihadista a nagsuksukiso a mangipatakder ti [[sharia a linteg]].
Dagiti tattao ti Nigeria ket addaan da ti [[Pakasaritaan iti Nigeria|nawatiwat a pakasaritaan]]. Dagiti arkeolohiko nga ebidensia ket mangipakpakita a dagiti panagtaeng ti tao iti dayta a lugar ket mabalin a mapetsaan manipud idi 9000 BCE.<ref name=mcintoshandkeech>''McIntosh, Susan Keech, ''Dagiti agdama a panakaiturong ti sakbay a pakasaritaan iti laud nga Aprika''. Palo Alto, California: Annual Reviews Inc., 1981. 215–258 p.: ill.''</ref> Ti lugar iti lawlaw ti [[Karayan Benue|Benue]] ken [[Karayan Krus (Nigeria)|Karayan Krus]] ket naipanpanunotan nga isu ti kasisigud a nagtaengan dagiti [[Tattao a Bantu |Bantu migrante]] a nagwarwaras iti kaaduan aballasiw ti [[Tengnga nga Aprika|tengngal]] ken akin-abagatan nga Aprika kadagiti allon a nagbaetan ti [[Umuna a milenio BC]] ken ti [[maikadua a milenio]]. Ti nagan a ''[[Wiktionary:Nigeria|Nigeria]]'' ket naala idi manipud ti [[Karayan Niger]] a nagayayos ti daytoy a pagilian. Dagiti Britaniko ketkinoloniaanda ti Nigeria idi kaladawan ti maika-19 a siglo ken kasapaan ti maika-20 a siglo, a nagipatakderda kadagiti administratibo a estruktura ken linteg bayat a binigbigbiganda dagiti tinawtawid a daulo. Ti Nigeria nawayaan idi 1960. Kadagiti napalabas a tawen kalpasan daytoy, nakasanay daytoy ti maysa a sibil a gubat idi pinads ti Biafra a nangipatakder ti panagwaywayas. Dagitimilisia a gobierno iti panawen dagiti didigra ket nagisinnublat kadagiti kadagiti demokratiko a nabutosan a gobierno.
Ti Nigeria ket isu ti kaaduan ti populasion a pagilian idiay Aprika, ti [[listaan dagiti pagilian babaen ti populasion|maikapito a kaaduan ti populasion iti lubong]], ken ti kaaduan ti populasion iti lubong a dagiti kaaduan ti populasionna ket [[Taao a nangisit|nangisit]].<ref name=Profile>{{cite journal|last=Bilioteka iti Kongreso – Dibision ti Pederal a Panagsukisok|title= Bariweswes ti Pagilian: Nigeria|date=Huly 2008|year=2008|pages=9|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Nigeria.pdf|accessdate=28 Disiembre 2011}}</ref> Dagiti reserbana ti lana ket nakaiyeg ti adu a kuarta a napastrek ti daytoy a pagilian. Daytoy ketnailista kadagiti "[[Sumaruno a Sangapulo ket Maysa]]" nga ekonomia, ken daytoy ket kameng ti [[Mankomunidad dagiti Pagilian]].
== Pakasaritaan ==
{{Nangruna|Pakasaritaan iti Nigeria}}
=== Nasap a pakasaritaan ===
Ti [[kultura a Nok |tattao a Nok]] iti tengnga a Nigeria ket nakapataudda kadagiti kasapaan a [[terakota]] nga eskultura a nabirbirukan ti daytoy a pagilians.<ref name=archaeology>{{Cite book|last=Kleiner|first= Fred S.|coauthors=Christin J. Mamiya|title=Dagiti Arte ti Npalabas a Panawen ni Gardner: Dagiti Saan a Lumaud a Panakasirmata|publisher=[[Cengage Learning]]|edition=13, revised|year=2009|page=194| url=http://books.google.co.uk/books?id=TlVeuxIgjwQC&dq=Nok+terracotta+earliest&source=gbs_navlinks_s|isbn=0-495-57367-1}}</ref> Idiay akin-amianan a paset ti pagilian , dagiti [[Kano]] ken [[Katsina]] ket addaanda tinairehistro a pakasaritaan a napetsaan ti agarup idi 999 AD. Dagiti [[tattao a Hausa|Hausa]] a pagarian ken ti [[Kanem nga Imperio|Kanem-Bornu nga Imperio]] ket rimmang-ayda a aks dagiti komersio a lugar a nagbaetan ti Amianan ken Laud nga Aprika.
Ken idiay pay Amianan, idi rugi ti maika-19 a siglo babaen ti [[Usman dan Fodio]], dagiti [[tatao a Fula|Fulani]] ket nangiyunada ti naisentro a [[Fulani nga Imperio]], a nagtultuloy aginggana idi 1903 nga idi dagiti Fulani a populasion ken dagdaga ket nabingbingay kadagiti nadumaduma a kolonia ti Europa. Idi baetan ti 1750 ken 1900, maysa agingana ti dua a pagkatlo iti populasion dagiti [[Fulani a Gubat|Fulani a jihad]] nga estado ket binulan dagiti tagabu.<ref>{{Cite web|title=Panagtagabu – Naipakasaritaan a panagsukisok – Dagiti tagabu a kagimongan|work=Encyclopædia Britannica aPagsurotan dagitiNangisit a Pakasaritaan|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|year=2011|url=http://www.britannica.com/blackhistory/article-24157|accessdate=28 Mayo 2011}}</ref>
[[Papeles:Edo ivory mask 18472.jpg|thumb|left|upright|Ti naarian a [[Benin nga Imperio|Bini]]a maskara iti marpil, maysa kadagiti kaaduan a mabigbigan nga artipakto ti one of Nigeria]]
Dagiti Yoruba a pagarian iti[[Ife]] ken [[Oyo Empire|Oyo]] idiay abagan a laud ti Nigeria ket nagabalinda a nadayeg idi maika-12<ref name="Falola1">{{cite book|title=Ti Pakasaritaan iti Nigeria| first1=Toyin|last1=Falola|first2=Matthew M.|last2=Heaton|page=23|publisher=Unibersidad ti Cambridge University a Pagmalditan|year=2008|url=http://books.google.com/books?id=XygZjbNRap0C&pg=PA23 |isbn=0-521-68157-X}}</ref><ref>{{cite book|title=Panagsakop ken Kultura: dagiti politika ken relihioso a panagbalbaliw dagiti Yoruba|first=David D.|last=Laitin|page=111| publisher=Unibersidad iti Chicago a Pagmalditan|year=1986|isbn=0-226-46790-2|url=http://books.google.com/books?id=dHbrDvGQEbUC&pg=PA111}}</ref> ken maika-14<ref>{{cite book|title= Tattao iti Aprika, Tomo1|first1=Fiona|last1=MacDonald|first2=Elizabeth|last2=Paren|first3=Kevin|last3=Shillington|first4=Gillian|last4=Stacey|first5=Philip|last5= Steele|page=385|publisher=Marshall Cavendish|year=2000|isbn=0-7614-7158-8|url=http://books.google.com/books?id=joh5yHfcF-8C&pg=PA385}}</ref> a sigsiglo. Ti Yorubaa mitolohia ket mangibagbaga a ti Ile-Ife ket isu ti nagtaudan ti kaputotan ti tao ken dayoty ket inunaanna amin a sabali a sibilisasion. Ti kadaana a pakakitaan ti panagtaeng ti tao ket mapetsaan idi maika-9 a siglo.<ref name="Falola1"/> Ti Ifẹ ket nakapataud kadagiti terakota ken gambang a pigura, ken ti Ọyọ ket naigay-at idi manipud idiay limaud a Nigeria aginggana idiay [[Togo]]. Ti [[Pagarian iti Benin]] ket mabairukan iday abagatn a laud a Nigeria. Tikabilegan ti Benin ket nagpaut ti nagbaetan ti maika-15 ken maika-19 a siglo. Dagiti panagturturayda ket nakaabot ti kaadayo idiay siudad ti Eko (maysa a [[Pagsasao nga Edo|Edo]] a nagan a nabaliwan idi iti [[Lagos]] babaen dagiti [[Portuges nga Imperio|Portuges]]) ken dagiti simmakbay.<ref>{{Cite web|last=Metz|first=Helen Chapin|title=Nigeria: Ti Pagilian nga Inadadal – Ti Tagabu a Komersioe|publisher=Bibliotek aiti Kongreso a Panagdadal|year=1991|url=http://countrystudies.us/nigeria/7.htm|accessdate=28 Mayo 2011}}</ref>
Ti [[Nri a Pagarian|Pagarian iti Nri]] dagiti [[tatto a Igbo]] ket nangrugi idi maika-10 a siglo ken nagtultuloy aginggana idi nakapukaw ti panagwayana kadagiti Britaniko idi 1911. Isu dayto ti naamammoan a kadaanan a pagarian idiay Nigeria.<ref name="Juang">{{cite book|title=ti Aprika ken ti Kaamerikaan: dagiti kultura, dagiti politika, ken pakasaritaan : ti adu a disiplina nga ensiklopedia, Tomo 2|first=Richard M.|last= Juang|page=597|publisher=ABC-CLIO|year=2008|isbn=1-85109-441-5|url=http://books.google.com/books?id=wFrAOqfhuGYC&pg=PA597}}</ref><ref>{{cite book|title=Ti Aprika manipud ti maikapito aginggan ti maikasangapulo ket maysa a siglo|first=Ivan|last=Hrbek|page=254|publisher=James Currey Publishers|year=1992|isbn=0-85255-093-6|url=http://books.google.com/books?id=qDFcD0BuekQC&pg=PA254}}</ref> Dagiti Nri ket tinurayan idi babaen dagiti [[Eze Nri]], ken ti siudad ti Nri ket naipanunotan nga isu ti punsdasion ti Igbo a kultura. Ti Nri ken Aguleri, nga isu idiay ti Igbo a nagtaudan ti mito ti panakapartuat, ket aad idiay teritorio iti Umeuri a sangkaputotan; makatugotda kadagiti lianiada kadagiti pariarka a ari a pigura ti [[Eri (nasantuan nga ari)|Eri]].<ref>{{cite book|last=Uzukwu|first=E. Elochukwu|title=Panagraen a kas Pagsasao ti Bagi|year=1997|isbn=0-8146-6151-3|page=93|publisher=Liturgical Press|url=http://books.google.com/?id=9hhmzVrYPHAC&printsec=frontcover}}</ref> Dagiti kadaana a pirgis ti gamabang a naaramid ti napukaw nga allid a pamay-an idiay Laud nga Aprika ket naggapu idiay [[Igbo Ukwu]], ti maysa a siudad ti Nri nga inpluensia.<ref name="Juang"/>
Dagiti tattao ket nagkomersioda kadagiti dagdaga kadagitikomersiante manipud idiay Amianan nga Aprika kadagiti napalabas a sigsiglo. Idi maiak-16 a siglo, dagiti Espaniol ken Portuges nga eksplorador ket isuda tiimmuna a nangrugi a nagkomersio idiay Nigeria, idiay puerto a ninagananda ti [[Lagos]] ken idiay [[Calabar]]. Dgaiti Europeano ket nagkomersioda kadagiti kasapulan dgaiti tattao iti aplaya. Nakitinnulagda pay idi para iti paset iti adda idin nga [[Atlantiko a komersio ti tagabu|Aprikano a komersio ti tagabu]].
{{clearleft}}
== Pinagibasaran ==
{{Reflist|colwidth=30em}}
== Kasilpo iti ruar ==
{{Commons category-inline}}
[[Kategoria:Pagilian]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo
[[ace:Nigeria]]
| |||