Kimiko nga elemento: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
Lam-ang (tungtungan | aramid) m nainayonan ti Kategoria:Nangruna nga artikulo (pungol) nga inusar ti HotCat |
Lam-ang (tungtungan | aramid) nagnayon |
||
Linia 7:
Ti [[hidróheno]] ken [[helio]] ket isu dagitoy ti kaaduan nga elemento iti [[law-ang]]. Nupay kasta, ti landok ket isu ti [[Dagiti kinaadu dagiti elemento (datos a panid)|kaaduan unay]] nga elemento (babaen ti masa) a mangbukel ti Daga, ken ti [[oksíheno]] ket isu ti sapasap a kaaduan iti [[Ukis (heolohia)|ukis]] iti Daga .<ref name=LosAlamos>{{cite web|title=Periodiko a Lamisaan dagiti Elemento: Oksíheno|author=Los Alamos National Laboratory|authorlink=Los Alamos National Laboratory|publisher=Los Alamos National Security, LLC|location=Los Alamos, New Mexico|year=2011|url=http://periodic.lanl.gov/8.shtml|accessdate=2011-05-07}}</ref> Nupay dagiti amin a naamammoan a kikmiko a [[banag]] ket binuklan kadagitoy nga elemento, ti kimiko a banag ket buklenna laeng ti agarup a 15% kadagiti banag iti law-ang. Dagiti nabati ket [[nasipnget a banag]], ti maysa a palimed a sustansia a daytoy ket saan a buklaen dagiti kimiko nga elemento gapu ta awanan dadgiti [[proton]], [[neutron]] wenno [[elektron]].<ref>{{cite book |title=Ti Teoria iti Gangani nga Amin: Ti Pagalagadan a Modelo, ti Di-maipadpadlaw a Balligi iti Moderno a Pisika |last=Oerter |first=Robert |year=2006 |publisher=Penguin |location= |isbn=978-0-452-28786-0 |page=223 }}</ref>
Dagiti kimiko nga elemento ket naipanunutan idi a pinarsua babaen dagiti nadumaduma a kosmiko a panagaramid, a mairaman ti [[hidróheno]], [[helio]] (ken ti bassit a kaadu ti [[litio]], [[berilio]] ken [[boro]]) a naaramid manipud ti [[Big Bang]] ken [[kosmiko nga annaraar]] nga [[espalasion]]. Ti panagpataud kadagiti nadagsen nga elemento, manipud ti karnon aginggana kadagiti kadagsenan unay nga elemento, ket mairugi babaen ti [[estelar a nukleosintesis]], ken dagitoy ket naaramid a magun-od para iti sumaganad a solar a sistema ken panagporma dagiti planeta babaen ti [[supernova]], a daytoy ket nagiparuak kadagiti elemento iti law-ang.<ref>{{cite journal|title=Panagbukel dagiti Elementi kadagiti Bituen|author=E. M. Burbidge, G. R. Burbidge, W. A. Fowler, F. Hoyle|journal=Panagrepaso ti Moderno a Pisika|volume=29|issue=4|pages=547–650|year=1957|doi=10.1103/RevModPhys.29.547|bibcode=1957RvMP...29..547B}}</ref> Ti kaadu unay ti oksiheno, siliko, ken landok iti Daga ket mangipakita kadagti sapasap a panakapataud manipud kadgiti kastoy a bituen, kalpasan dagiti nalaglagan nga alingasaw nga elemento ken dagiti bukodda a kompuesto ket naikkatanen. Bayat a kaaduan kadagiti elemento ket sapasap a makitkita a kas natalna, adda dagiti bassit a masna a [[nuklear a panagpabarobaro|panagbalbaliw]] iti maysa nga elemento iti sabali ket adda rumsua iti tatta a panawen, manipud ti panaglungsot dagiti radioaktibo nga elemento ken dagiti dadduma pay a masna a nuklear a panagaramid.
Dagiti relatibo a puro a wadan dagiti nailaslasin nga elemento ket saan unay a mabirbirukan iti katutuboe. Bayat nga amin dagiti 98 a masna a rumrumsua nga elemento ket nainaganandan kadagiti [[mineral]] a wadan ti [[ukis (heolohia)|ukis]] ti Daga, adda laeng dagiti bassit a minoridad kadagiti elemento a mabirbirukan a kas saan a mabigbigan, a relatibo a puro a [[minerales]]. Dagiti sapasap nga adadu a kastoy a "[[patneng nga elemento a minerales|patneng nga elemento]]" ket ti [[gambang]], [[pirak]], [[balitok]], [[karbon]] (a kas ti [[beggang]], [[grapito]], wenno [[diamante]]), [[asupre]], ken [[merkurio (elemento)|merkurio]]. Amin ngem adda dagiti kaaduan nga nalpay nga elemento, a kas dagiti [[natakneng nga alingasaw]] ken dagiti [[natakneng a metal]], ket kadawyan a mabirbirukan iti Daga iti naitiptipon ti kimika a porma, a kas dagiti [[kimiko a kompuesto]]. Bayat a 32 kadagiti kimiko nga elemento a rumrumsua iti Daga iti patneng a saan anaitiptipon a porma, kaaduan kadagityo ket rumrumsua a kas naglalaok. Ks pagarigan, ti [[tangatang|angin]] ti tangatang ket kangrunaan a naglalaokan iti [[nitroheno]], [[oksiheno]], ken [[argon]], ken dagiti patneng a natangken nga elemento ket rumsuada kadagiti naipagtitipon a metal, a kasla it landok ken nikel.
No dagiti dua a naisangsangayan nga elemento ket maipagtiptiponda babaen ti kimiko, nga adda dagiti atomo a nagtengtengngel kadagitoy babaen dagiti [[kimiko a piansa]], ti pagbanagan ket makunkuna a kimiko a kompuesto. Dua apagkatlo kadagiti kimiko nga elemento a rumrumsua laeng iti Daga akas dagiti kompuesto, ken dagiti natidda a pagkatlo, ket kadawyan a kompuesto a porma dagiti elemento kadagitoy ti kaaduan. Dagiti kimiko a kompuesto ket mabalin a buklen dagiti elemento a naitiptipon ti apag-isu a sibubukel a bilang dagiti pannakaibagi dagiti atomo, a kas iti [[danum]], [[sodio klorido|asin]], ken dagiti mineral a kas ti [[quartz|kuarso]], [[kalsita]], ken adda dagiti [[ore|mena]]. Nupay kasta, ti kimiko a panagpiansa kadagiti adu a kita dagiti elemento ket maibanagan dagiti [[Kristalinidad|kristalina]] a [[natangken]] ken dagiti [[metal]]liko a [[alloy|naipagtitipon a metal]] a dagiti apa-isu a [[kimiko a pagannurotan]] ket saanda a rumsua.
Ti pakasaritaan ken ti panag-usar kadagiti elemento ket nangrugi kadagiit primitibo a [[kagimongan ti tao]] a nakabiruk kadagiti patneng nga elemento a kas ti gambang ken balitok, ken nangiyaon ([[smelting|naglunag]]) ti [[landok]] ken dagiti sabsabali pay a metal manipud kadagiti bukodda a [[ore|mena]]. Dagiti [[Alkimista]] ken [[kimika|kimiko]] ket dimtengda a nanginagan kadagiti adu pay, a gangani amian a masna a rimrimsua nga elemento ket naamammoanen babaen idi 1900. Dagiti tagikua dagiti kimiko nga elemento ket kadawyan a naipabuklan ti panag-usar ti [[periodiko a lamisaan]] a mangur-urnos kadagiti elemento babaen ti ngumatngato a numero ti atomiko kadagiti aray (dagiti [[punto (periodiko a lamisaan)|"punto"]]) nga ayan dagiti teddek (dagiti [[grupo (periodiko a lamisaan)|"grupo"]]) ket makibinningayda maululit a ("periodiko") maipapan iti bagi ken dagiti kimiko atagikua. No dagiti puro a pormana, wenno kadagiti nadumaduma a kimiko a kompuesto wenno naglalaokan, gangani nga amin nga elemento ket adda maysa a nangruna a panag-usar ti tao. Malaksid kadagiti nababa a gudua ti biag a radiaktibo nga elemnto, amin nga elemento ket magun-od babaen ti [[industria]], a kaaduan kadagitoy ket iti nangato a degrado ti kinapuro.
Agarup a sangadosena kadagitoy nga elemnto ket kammasapulan kadagiti nadumaduma a [[biag|biolohiko a biag]]. Kaaduan kadagiti narasay nga lemento iti Daga ket saan amasapsapul babaen ti biag (malaksid dagiti [[selenio]] ken [[yodo]]), a bayat nga adda dagiti kadawyan a saan a maus-usar a kas ti([[aluminio]] ken [[titanio]]). Kaaduan kadagiti organismo ket makibinningayda kadagiti kasapulanda nga elemento, nga adda dagiti bassit laeng a pagiddiatan. Kas pagarigan, ti algas ti taaw ket agus-usar ti [[bromo]] ngem dagiti naindagaan a mula ken dagiti ayup ket saanda a makasapsapul kadagitoy, ken amin nga ayup ket makasapul ti [[sodio]], ngem adda dagiti mula a saan a makasapul. Innem laeng kadagiti elemento—[[karbon]], [[hidroheno]], [[nitroheno]], [[oksiheno]], [[kalsio]], ken [[posporo]]—ket mangbukel ti gangani a 99% iti masa ti bagi ti tao (kitaen ti [[pakabuklan iti bagi ti tao]] para iti kompleto a listaant). Iti maipatinayon, innem kadagiti nangruna nga elemento a kaaduan a mangbukel ti bagi ti tao, ti tao ket makasapul a mangibus ti maysa a dosena pay kadagiti elemento iti porma dagiti dadduma pay a kimiko a kompuesto.
==Pinagibasaran==
{{
==Adu pay a mabasbasa==
*{{cite book|last=Ball|first=P|year=2004|title=Dagiti Elemento: Ti Nababa Unay a Pangyuna|publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan|isbn=0-19-284099-1}}
*{{cite book|last=Emsley|first=J|year=2003|title=Dagiti Pangipatakderan a Muton ti Katutubo: Ti A-Z Pagsurotan dagiti Elemento|publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan|isbn=0-19-850340-7}}
*{{cite book|last=Gray|first=T|year=2009|title=Dagiti Elemento: Ti Nailadawan a Panagsukimat kadagiti Amin a Naamammoan nga Atomo iti Law-ang|publisher=Black Dog & Leventhal Publishers Inc|isbn=1-57912-814-9}}
*{{cite book|last=Scerri|first=ER|year=2007|title=Ti Periodiko a Lamisaan, Ti Saritana ken Ti Its Kaimudinganna|publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan|isbn=}}
*{{cite book|last=Strathern|first=P|year=2000|title=Ti Tagtagainep ni Mendeleyev: Ti Panagsukimat kadagiti Elemento|publisher=Hamish Hamilton Ltd|isbn=0-241-14065-X}}
==External links==
{{Commons-inline|Chemical elements|Kimiko nga elemento}}
*[http://periodicvideos.com/ Dagiti mabuya para iti tunggal maysa nga elemento] babaen ti Unibersidad iti Nottingham
[[
[[Kategoria:Kimika]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo
[[af:Chemiese element]]
| |||