Wikipedia

Estados Unidos iti Amerika: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnosBarbaro nga urnos →
Content deleted Content added
VisualWikitext
EmausBot (tungtungan | aramid)
10,857 edits
m r2.7.3) (Robot: Agnaynayon bxr:Америка
Xqbot (tungtungan | aramid)
10,119 edits
m r2.7.3) (Robot: Agsuksukat de:Vereinigte Staaten idiay de:Vereinigte Staaten von Amerika; babassit laeng a panagsukat
Linia 45:
|population_estimate_year = 2011
|population_estimate_rank = Maika-3
|population_density_km2 = 33.7
|population_density_sq_mi = 87.4
|GDP_PPP_year = 2011
|GDP_PPP = $15.065 trillion<ref name=IMF_GDP>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=49&pr1.y=17|title=Estados Unidos|publisher=Internasional a Pondo ti Paguartaan|accessdate=2011-10-09}}</ref>
|GDP_PPP_rank = Umuna
|GDP_PPP_per_capita = $48,147<ref name="IMF_GDP"/>
|GDP_PPP_per_capita_rank = Maika-8
|GDP_nominal = $15.065 trilion<ref name="IMF GDP"/>
|GDP_nominal_rank = Umuna
|GDP_nominal_year = 2011
|GDP_nominal_per_capita = $48,147<ref name="IMF_GDP"/>
|GDP_nominal_per_capita_rank = Maika-15
|HDI_year = 2011
|HDI = {{increase}} 0.910<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Nagbanagan ti Panagrangrang-ay 2011|year=2011|publisher=Dagiti Nagkaykaysa a Pagilian|accessdate=5 Nobiembre 2011}}</ref>
|HDI_rank = Maika-4
|HDI_category = <span style="color:#006000;">nangato unay</span>
|EF_year = 2007
|EF = {{decrease}} 8.0 gha<ref name="EF">{{cite
web|url=http://www.footprintnetwork.org/images/uploads/Ecological_Footprint_Atlas_2010.pdf|title=Ecological Footprint Atlas 2010|publisher=Global Footprint Network|accessdate=11 Hulio 2011}}</ref>
|EF_rank = Maika-6
|Gini = 45.0
|Gini_rank = Maika-39
|Gini_year = 2007
|currency = [[Doliar ti Estados Unidos]] ($)
|currency_code = USD
|country_code = USA
|utc_offset = −5 aginggana ti −10
|utc_offset_DST = −4 aginggana ti −10
|cctld = [[.us]] [[.gov]] [[.mil]] [[.edu]]
|calling_code = [[Plano a Panagnumero ti Amianan nga Amerika|+1]]
|date_format = m/d/yy ([[Anno Domini|AD]])
|drives_on = kanawan
|demonym = Amerikano/Amerikana
|footnotes =
{{note|engoffbox}}a. Ti Ingglés ket opisial a pagsasao kadagiti 28 nga estado—adu pay dagiti nagtaudan ng agit-ited ti nangatngato a karkulo, a naibatay iti sabsabali a panagipalpalawag iti "opisial". Ti Ingglés ken [[Pagsasao a Hawayano|Hawayano]] dagitoy dua ket opisial a pagsasao ti estado iti [[Hawaii]].
 
{{note|engfactobox}}b.Ti Ingglés ket isu ti ''de facto'' a pagsasao ti gobierno ti Amerika ken isu laeng ti pagsao ti sangakabbalayan babaen ti 80% kadagiti Amerikano nga agedad ti lima ken nangatngato. Ti Españiol ket isu ti maikadua a kaaduan a bilang a pagsasao.
 
{{note|areabox}}c. Wenno saan a ti Estados Unidos wenno ti [[Tsina]] ket dakdakel ket naisuppiat. Ti bilang ket manipud ti [[Central Intelligence Agency]] it Estados Unidos ''[[World Factbook]]''. Ti sabsabali a pagtaudan ket nagited ti basbassit a bilang. Dagiti naturayan a bilang iti kaddakkel iti daytoy a pagilian ket ket kadagiti 50 nga estado ken Distrito iti Columbia laeng, saan a naited dagiti territorio.
 
{{note|popbox}}d. Ti karkulo kadagiti bilang ti umili ket nairaman dagiti tattao a kadawyan a nagtaeng kadagiti 50 nga estado ken ti Distrito iti Columbia, a nairaman dagiti saan nga umili. Saan a nairaman dagiti nagtaeng kadagiti territorio, nga addan ti sumurok a &nbsp;riwriw nga umili iti Estados Unidos (kaaduan idiay [[Puerto Rico]]), wenno dagiti umili ti Estados Unidos a nagtaeng iti ruar ti Estados Unidos.
}}
 
Ti '''Estados Unidos iti Amerika''' ({{lang-en|United States of America}}), wenno kaadduan ket masao nga "Amerika" laeng, ket pagilian a pederal a naibatay ti linteg a republika, mabirukan iti tengnga ti kontinente ti [[Amianan nga Amerika]], a naisadagan dagiti 48 a kontinental nga estado ken [[Washington, D.C.]], a kapitoliona, ket naisadagan pay a nagbaetan ti [[Taaw Pasipiko]] ken [[Taaw Atlantiko]], nabeddengan ti [[Kanada]] iti amianan ken [[Méhiko]] iti abagatan. Ti estado iti [[Alaska]] ket adda idiay amianan a laud iti kontinente, nga addaan ti Kanada iti daya ken [[Rusia]] iti laud, iti ballasiw ti [[Nailet a Baybay Bering]]. Ti estado iti [[Hawaii]] ket maysa a [[purpúro]] idiay tennga a Pasipiko. Daytoy a pagilian ket addaan pay kadagiti territoriona idiay Pasipiko ken [[Karibe]]. Limapulo nga estado ti mangbukbukel daytoy a pagilian, saan a nairaman kadagiti dadduma a teritoriona.
 
Iti 3.79 kuadrado milia (9.83&nbsp;riwriw km<sup>2</sup>) ken addaan ti sumurok a 312 riwriw a tattao, ti Estados Unidos ket isu ti maika-3 wenno maika-4 a kadakkelan a pagilian iti dagup a kalawa ti dagana, ken ti maika-3 a kadakkelan baben ti kalawa ti daga ken bilang dagiti umili. Daytoy ket maysa kadagiti kaaduan ti sabsabali nga etnisidad ket sabsabali a kultura a pagilian, ti nagbanagan daytoy ti kaaduan a panag-imigrasion manipud kadagit sabsabali a pagilian.<ref name="DD">Adams, J. Q., ken Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity''. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.</ref>Ti ekonomia ti Estados Unidos ket isu ti kadakkelan a nailian nga ekonomia iti lubong, nga addan ti nakarkulo a 2011[[GDP]] iti $15.1 trilion.
 
[[Dagiti patneng a tattao iti Kaamerikaan|Dagiti patneng a tattao]] ket nagtaudda manipud kadagiti [[dagiti Paleo nga Indio]] nga asino dagitoy ket naggapu da idiay [[Pagtaengan dagiti Amerika|Asia]] a nagnaedan da iti rib-ribo a taw-tawen nga ti tattan ket ti kangrunaan a daga ti Estados Unidos. Daytoy a [[Dagiti patneng nga Amerikano iti Estados Unidos|bilang dagiti umili a patneng nga Amerikano]] ket nalatak a nakissayan babaen kadagiti saksakit ket gub-gubat kalpasan ti panag-kolonia ti Europa. Ti Estados Unidos ket naibangon babaen kadagiti [[Sangapulo ket tallo a Kolonia]] a mabirukan iti [[Daya nga Aplaya iti Estados Unidos]]. Idi [[Hulio 4]], [[1776]] ket nagisayasay da ti [[Panagyebkas ti Estados Unidos iti Panagwaywayas]], nga daytoy ket nagparangarang ti [[kinabukod a panagturay]] ken ti panakaipatakder ti panagtintinnulongan a kappon. Dagiti nagsuppiat nga estado ket inabakda ti [[Imperio a Britaniko]] iti [[Rebolusionario a Gubat ti Amerika]], daytoy ti immuna a nagballigi iti kolonia a gubat iti panagwaywayas.<ref>Dull, Jonathan R. (2003). "Diplomasia iti Rebolusion, aginggana ti 1783", p. 352, chap. iti ''Ti Kadua ti Amerikano a Rebolusion'', ed. Jack P. Greene and J. R. Pole. Maiden, Mass.: Blackwell, pp. 352–361. ISBN 1-4051-1674-9.</ref> Ti agdama a [[Batay-linteg ti Estados Unidos]] ket naampon idid Septiembre 17, 1787; ti panakatalgedan na iti sumaganad a tawen ket pinakabaelan na dagiti estado a paset iti nagkaykaysa a republika nga addaan ti napigsa a tengnga a gobierno. Ti [[Kuenta dagiti Karbengan]], ket naglaon kadagiti sangapulo a [[Listaan dagiti pannakapasayaat ti Batay-linteg iti Estados Unidos|a pannakapasayaatan ti Batay-linteg]] nga ag-garantia kadagiti kaaduan a [[Dagiti nakaisugud ken naikalintegan a karbengan|nakaisugud ken naikalintegan a karbengan]], ket napatalgedan idi 1791.
 
Lumapus iti maika-19 a siglo ti Estados Unidos ket inyallatyiw na dagiti patneng a tribu, naala na ti [[Pananggatang ti Louisiana|territorio ti Louisiana]] manipud iti [[Pransia]], [[Adams-Oní a Tulag|Florida]] manipud iti [[España]] ken paset ti [[Pagilian nga Oregon]] manipud iti [[Nagkaykaysa a Pagarian]], [[Panag-ibbetan ti Méhiko|Alta California ken New Mexico]] manipud iti Méhiko, ken [[Pananggatang ti Alaska|Alaska]] manipud iti Russia, ken innala na ti [[Republika iti Texas]] ken ti [[Republika iti Hawaii]]. Ti suppiatan a baetan ti [[Abagatan nga Amerika]] ken ti [[Amianan nga Amerika]] iti panag-padakkel ti [[Pannakaadipen idiay Estados Unidos|patakder iti pannakaadipen]] ken dagiti [[Karbengan dagiti estado|karbengan ti estado]] napungtoten na ti [[Sibil a Gubat ti Amerikano|Sibil a Gubat]] iti panawen nga 1860. Ti panangabak ti Amianan ket napawilan na ti agnayon a panaggudua iti daytoy a pagilian ken nagbanagan ti panaka-gibus ti [[Maika-sangapulo ket tallo a pannakapasayaat ti Batay-linteg iti Estados Unidos|nailintegan a panag-tagabu]] idiay Estados Unidos. Babaen ti panawennga 1870, ti nailian nga ekonomia na ket isun ti kadakkelan iti sangalubongan.<ref>{{cite web|author=Maddison, Angus|url=http://www.ggdc.net/maddison/Historical_Statistics/horizontal-file_09-2008.xls|title=Pakasaritaan dagiti Estadistika para iti Ekonomia ti Lubong|publisher=The Groningen Growth and Development Centre, Economics Department of the University of Groningen|year=2006|accessdate=2008-11-06}}</ref>Ti [[Kastila-Amerikano a Gubat]] ken [[Umuna a Sangalubongan a Gubat]] ket nagpasingked iti daytoy a pagilian ti kasasaad na a kas maysa a napigsa a milisia. Rimmuar manipud iti [[Maikadua a Sangalubongan a Gubat]] nga isu ti [[Dagiti nuklear nga armas ken ti Estados Unidos|immuna a pagilian nga addaan iti nuklear nga armas]] ken agnanayon a kameng iti [[Talinaay a Konsilo Dagiti Nagkaykaysa a Pagilian]], ken kultural a puersa iti sangalubongan.<ref>{{cite web|author=Cohen, Eliot A.|url=http://www.foreignaffairs.com/articles/59919/eliot-a-cohen/history-and-the-hyperpower|title=History and the Hyperpower|work=Foreign Affairs|date=Hulio/Agosto 2004|accessdate=2006-07-14}} {{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1217752.stm|title=Bariweswes ti Pagilian: Estados Unidos iti Amerika|publisher=BBC News|date=2008-04-22|accessdate=2008-05-18}}</ref>
 
== Etimolohia ==
Idi 1507, maysa nga Aleman a managararamid ti mapa nga agnagan ti [[Martin Waldseemüller]] ket nagaramid ti mapa iti lubong nga nainaganan na ti Lumaud a Hemisperio iti "[[Amerika]]" nainaganan daytoy iti maysa nag Italino a managsukisuk ken managararamid ti mapa a ni [[Amerigo Vespucci]].<ref>{{cite news|url=http://www.usatoday.com/news/nation/2007-04-24-america-turns-500_N.htm?csp=34|title=Dagiti kartograpo ket inkabilda ti 'Amerika' iti Mapa idi napalabas a 500 a tawtawen|work=USA Today|date=2007-04-24|accessdate=2008-11-30}}</ref>Ti akinsakbay kadagiti kolonia ti Britania ket inus-usar da daytoy baro a nagan ti pagilian idi 1776 a [[Panagyebkas ti Estados Unidos iti Panagwaywayas|panagirangarang ti panagwaywayas]], "ti nagtutunos a Panagyebkas kadagiti sangapulo ket tallo a nakkaykysa nag Estado iti Amerika".<!--Saan nga ipadakkel ti letra ti "nagkaykaysa" ditoy: naipabassit a letra idiay Panagyebkas--><ref>{{cite web|url=http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html|title=Ti Dokumento ti Linteg ti Wayawaya|publisher=Nailian nga Arkibo|accessdate=2007-06-20}}</ref>Idi Nobiembre 15, 1777, ti [[Maikadua a Kontinental a Kongreso]] ket inampon na ti [[Dagiti Artikulo iti Konpederasion]], a nangisao, "Ti Patakder iti daytoy a Konpedarasion ket isunto ti "Ti Estados Unidos iti Amerika". Ti Pranko-Amerikano a tul-tulag iti 1778 ket nag-usar ti "Estados Unidos iti Amianan nga Amerika", ngem manipud idi Hunio 11, 1778, ti "Estados Unidos iti Amerika" ket ti nausar kadagiti [[Dagiti kuenta iti pannagsukat|kuenta iti pannagsukat]] iti daytoy a pagilian, ken nagbalin nga opisial daytoy manipud idin.<ref>{{cite web|author=McClure, James|url=http://www.ydr.com/ci_9569289|title=Pangyuna: Ti Suppiat nga 'Umuna a Kapitolio' |publisher=YDR.com|date=2008-06-12|accessdate=2010-07-26}}</ref>
 
Ti nababa a porma "Estados Unidos"(United States) ket maysa pay a pagalagadan. Dagiti sabbali pay a porma ket ti "E.U." (U.S), ti "EUA" (USA), ken "Amerika". Ti pangsarsarita pay a nagan ket mairaman ti "E.U. iti A" (U.S. of A) ken, it sabsabali a lugar iti lubong, ti "States" (dagiti estado). Ti "Columbia", idi ket maysa a nasikat a nagan para iti Estados Unidos, a nainaganan kenni [[Christopher Columbus]]; apparang daytoy iti nagan a "[[Washington, D.C.|Distrito iti Columbia]]".
 
Ti pagalagadan a panagtawag kadagiti umili iti Estados Unidos ket ka ti "[[Dagiti Amerikano|Amerikano]]". Nupay a ti "Estados UNidos" ket isu ti opisial a panagsuppiat a termino, ti "Amerikano" ken "U.S." ket kadawyan amaususar a panagitudo a pangilasin ti pagilian ("Dagiti Amerikano a kapategan", "dagiti puersa ti U.S."). Ti "[[Amerikano (balikas)|Amerikano]]" ket saan unay a maususar iti Inggles a mangitudo kadagiti tattao a saana naikonekta iti Estados Unidos.<ref>Wilson, Kenneth G. (1993). ''Ti Columbia a Pagsurotan ti Amerikano nga Inggles''. New York: Unibersidad ti Columbia a Pagmalditan, pp. 27–28. ISBN 0-231-06989-8.</ref>
 
Ti panangisao nga "Estados Unidos" ket kasisigud idi a natrato a kas adadu ngem maysa a kas ti, "dagiti Estados Unidos ket"—a nairaman iti [[Maikasangapulo ket tallo a Panagpasayaat ti Batay-linteg ti Estados Unidos]], a napasingkedan idi 1865. Daytoy ket kadaywan a nagbalin a natroto a kas maymaysa laeng a ks ti, "ti EStado sunidos ket"—kalpasan ti gibus iti Sibil a Gubat. Ti maymaysa aporma ket pagalagadan tattan; ti adadu ngem maysa aporma ket naibati iti idioma a "dagitoy Estados Unidos".<ref>{{cite web |url= http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/002663.html |author=Zimmer, Benjamin |date=Nobiembre 24, 2005 |titleTi Biag Kadagitoy, Uh, Daytoy Estado sUnidos |publisher=Unibersidad ti Pennsylvania—Listaan ti Pagsasao |accessdate=Pebrero 22, 2008}}</ref>
Linia 107:
== Heograpia ken enbironmento ==
{{Nangruna|Heograpia iti Estados Unidos|Klima iti Estados Unidos|Enbironmento iti Estados Unidos}}
Ti kalawa ti daga iti [[kasigkay nga Estados Unidos]] ket agarup a {{convert|1900|e6acre|km2}}. Ti Alaska, a nailasin manipud ti kasigkay nga Estado sUnidos babaen ti Kanada, ket isu ti kadakkelan nga estado iti {{convert|365|e6acre|km2}}. Ti Hawaii, a sumaksakop ti maysa a purpuro idiay tengnga a Pasipiko, nga abagatana laud ti Amianan nga Amerika, ket adda ti sumurok a {{convert|4|e6acre|km2}}.<ref>{{cite web|author=Lubowski, Ruben; Vesterby, Marlow; Bucholtz, Shawn |url= http://www.ers.usda.gov/publications/arei/eib16/chapter1/1.1/|title=AREI a Kapitulo 1.1: Panagusar ti Daga |publisher= Serbisio ti Panagsukisok ti Ekonomia |date=Hulio 21, 2006|accessdate=Marso 9, 2009}}</ref> Ti Estado sUnidos ket isu ti maikatlo wenno maikapat a [[Listaan dagiti pagilian babaen ti kalawa|kadakkelen a pagilian babaen ti dagup a kalawa]] iti lubong (daga ken danum), a nairanggo daytoy iti likud ti Rusia ken Kanada ken nagatngat bassit ngem wenno ti baba ti [[Tsina]]. Ti panakairanggo ket agdumaduma segun ti panagibilang kadagiti dua a teritorio a supsupiaten babaen ti Tsina ken [[India]] ken kasano ti panagrukod ti dagup a kadakkel ti Estados Unidos: ti panagkarkulo ket sumakop manipud ti {{convert|3676486|sqmi|km2|0}}<ref>{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/616563/United-States |title= Estados Unidos |publisher= Encyclopædia Britannica |accessdate=Marso 25, 2008 (ti kalawa ket naited ti kuadrado milia)}}</ref> to {{convert|3717813|sqmi|km2|0}}<ref>{{cite web |url= http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2005/Table03.pdf |title=Populasion babaen ti sekso, Gatad ti Panagdakkel ti Populasion, Kalawa ti Rabaw ken Densidad |publisher=Dibision dagiti Estadistika ti Nagkaykaysa a Pagpagilian |work= Demographic Yearbook 2005 |accessdate=Marso 25, 2008 (ti kalawa ket naited ti kuadrado kilometro)}}</ref> aginggana ti {{convert|3794101|sqmi|km2|0}}.<ref name="WF">{{cite web |url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html |title=Estados Unidos |publisher=CIA |work=The World Factbook |date=Septiembre 30, 2009 |accessdate=Enero 5, 2010 (ti kalawa ket naited ti kuadrado kilometro)}}</ref> No mairaman laeng ti kadakkel ti daga, ti Estados Unidos ket isu ti maikatlo a likudan ti Rusi ken Tsina, ken sango bassit ti Kanada.<ref>{{cite web |url= http://web.archive.org/web/20080208233209rn_1/education.yahoo.com/reference/factbook/countrycompare/area/3d.html |title=World Factbook: Tabla a Pagiparisan ti Kalawa ti Pagilian |publisher=Yahoo Edukasion |accessdate=Pebrero 28, 2007}}</ref>
[[Papeles:Haliaeetus leucocephalus2.jpg|thumb|upright|left|Ti [[Pultak nga Agila]], ti nailian a billit iti Estados Unidos manipud idi 1782]]
 
Ti aplaya a tanap iti Atlantiko a pantar ket agpastrek kadagioti adadayo a dagdaga dagiti [[agtintinnag ti bulong]]na a kabakiran ken dagitiagtultulatid a turod iti [[Piedmont (Estados Unidos)|Piedmont]]. Ti [[Banbantay Appalachia]] ket bingayenna ti dumaya apantar manipud ti [[Nalatak a Danaw]] ken dagiti karuotan iti [[Lumaud a tengnga ti Estado Unidos|tenga a laud]]. Ti [[Karayan Mississippi|Mississippi]]–[[Karayan Missouri]], ti [[Listaan dagti karayan babaen ti kaatiddog|maikapat a kaatiddogan sistema ti karayan]] iti lubong, ket kangrunaan nga agayos ti amianan-abagatan babaen ti pusod daytoy a pagilian. Ti nadalumpinas, nalames a [[tay-ak]] iti [[Nalatak a Tanap]] ket ket maibistrad iti laud, a tubngaren babaen ti [[Kaunegan a Kabanbantayan ti Estados Unidos|rehion a kabanbantayan]] iti abagatan adaya. Ti [[Kabatbatuan a Kabanbantayan]], iti lumaud nga igid iti Nlatak a Tanap, ket gumay-ay iti amianan aginggana ti abagatan iti ballasiw daytoy a pagilian, nga umababot ti kanagto a nagatngato ngem 14,000&nbsp;a pié (4,300&nbsp;m) idiay [[Colorado]].Iti pay adadayo a laud ket dagiti kabatbatuan a [[Nalatak a labneng]] ken dagiti disierto a kas ti [[Disierto ti Chihuahua|Chihuahua]] ken [[Disierto ti Mojave|Mojave]]. Ti [[Sierra Nevada (Estados Unidos.)|Sierra Nevada]] ken [[Cascade Range|Cascade]] a kabanbantayan ket umasideg ti [[Laud nga Aplaya iti Estados Unidos|aplaya ti Pasipiko]]. Nga iti 20,320&nbsp;pié (6,194&nbsp;m), ti [[Bantay McKinley]] ti Alaska ket isu ti katayagan a tuktok iti pagilian ken ti Amianan nga Amerika. Dagiti aktibo a [[bulkan]] ket kadaywan kadagiti [[Purpuro ti Alehandro|Alehandro]] ti Alaska ken [[Is-isla ti Aleutia]], ken ti Hawaii ket buklen dagiti isla ti bulkan. Ti [[nalatak a bulkan]] a pinasirokan ti [[Nailian a Parke ti Yellowstone]] idiay Rockies ket daytoy ti kadagkelan a langa ti bulkan iti kontinente.<ref>{{cite web |url= http://dsc.discovery.com/convergence/supervolcano/under/under.html |title=Nalatak a Bulkan: Ania ti adda ti sirok ti Yellowstone? |author=O'Hanlon, Larry |publisher=Discovery Channel |accessdate=Hunio 13, 2007}}</ref>
 
Ti Estados Unidos, nga adda ti nawatiwat a kadakkelna ken ti nadumaduma a heograpiko, ket mangiraman kadagiti adu a kita ti klima. Ti daya iti [[Maika-100 a meridiano ti laud|maika-100 a meridiano]], ti klima ket sumakop manipud ti [[nadam-eg a kontinental a klima|nadag-eg a kontinental]] iti amianan aginggana ti [[nadam-eg a subtropikal a klima|nadam-eg a subtropikal]] iti abagatan. Ti akin-abagatan nga ungto iti [[Florida]] ket tropikal, ken kasta met ti Hawaii. Ti Nalatak a Tanap a laud ti maika-100 a meridiano ket namaga bassit. Kaaduan kadagiti Lumaud a kabanbantayan ken [[alpino a klima|alpino]]. Ti klima ti Nalatak a Labneng ket namaga,ti disierto idiay Abagatn a luad, ti [[Mediteraneo a klima|Mediteraneo]] idiay [[aplaya ti California]], ken [[naintaawan a klima|naintaawan]] idiay aplaya ti [[Oregon]] ken [[Washington (estado ti Estado sUnidos)|Washington]] ken abagatan nga Alaska. Kaaduan ti Alaska ket subartiko wenno polar. Ti nakaro a tiempo ket kadaywan kadagiti naibeddeng nga estado iti [[Gólpo iti Méhiko]] ken daytoy ket kanayon a makasansanay kadagiti [[Tropikal nga alipugpog|alawig]], ken kaaduan kadagiti [[alipugpog]] iti lubong ket rumsua iti uneg iti daytoy a pagilian, a nagnagruna idiay [[Bettang ti alipuglog]] ti Tengnga a laud.<ref>{{cite news |author=Perkins, Sid |url= http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp |archiveurl= http://web.archive.org/web/20070701131631/http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp |archivedate=Hulio 1, 2007 |title=Bettang ti alipugpug, USA |accessdate=Septiembre 20, 2006 |date=Mayo 11, 2002 |work= Siensia a Damdamag}}</ref>
 
Ti ekolohia ti Estados Unidos ket naikapnunutan a "[[megadibersio a pagpagilian|megadibersio]]": agarup a 17,000 a sebbangan dagiti [[vascular a mulmula]] oket rumsua iti kasigkay nga Estados Unidos kenAlaska, ken sumurok a 1,800 a sebbangan dagiti [[agsabsabong a mula]] ket mabirukan idiay Hawaii, ken bassit kadagitoy ti rumsua idiay kangrunaan a daga.<ref>{{cite web |author= Morin, Nancy |url= http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf |title=Dagiti vascular a Mulmula iti Estados Unidos |publisher= Serbiso ti Nailian a Biolohiko |work=Mulmula |accessdate=Okrubrer 27, 2008}}</ref> Ti Estados Unidos ket pagtaengan kadagiti adadu ngem 400 a sebbangan ti mamal, 750 billit, ken 500 reptilia ken ampibio.<ref>{{cite web |url= http://www.sdi.gov/curtis/TxTab4x1.html |title= Sangalubongan a Kamudingan dagiti Napilia Patneng a Mula ken Sebbangan ti Ayup iti Estados Unidos |publisher=Grupo ti SDI |date=Pebrero 9, 2001 |accessdate=Enero 20, 2009}}</ref> Agarup a 91,000 a sebbangan ti insekto ket nainagananen.<ref>{{cite web |url= http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/buginfo/bugnos.htm |title=Dagiti Bilang ti Insekto (Dagiti Sebbangan ken Agmaymaysa) |publisher=Instituto ti Smithsonia |accessdate=Enero 20, 2009}}</ref> Ti [[Tignay ti Nadangran a Sebbangan]] iit 1973 ket mangsalaknib kadagiti naipangta ken nadangran a sebbangan ken dagiti pagtaenganda, a dagitoy ket palpaliiwen ti [[Serbiso ti Ikan ken Kaatapan ti Estados Unidos]]. Adda dagiti sangapulo ket walo a [[Listaan dagiti lugar iti Sistema ti Nailian a Parke ti Estados Unidos|nailian aparke]] ken ginasot kadagiti sabali pay a tinartarapato ti pederal a parke, kabakiran, ken [[langalang]] a luglugar.<ref>{{cite press release |url= http://home.nps.gov/applications/release/Detail.cfm?ID=639 |title=Ti Nailaian a Serbisio ti Parke ket Nagirangarang ti Panakainayon ti Dua a Baro a Unit |publisher=Nailian aSerbisio ti Parke |date=Pebrero 28, 2006 |accessdate=Hunio 13, 2006}}</ref> No mairaman amin dagitoy, ti gobierno ket agtagikua iti 28.8% iti kadakkel a lugar ti pagilian.<ref name=FL>{{cite web |url= http://johnshadegg.house.gov/rsc/Federal%20Land%20Ownership--May%202005.pdf |title=Pederal a Daga ken dagiti Patakder a Panagtagikua |publisher=Komite ti Republikano a Panagadal |date=Mayo 19, 2005 |accessdate=Marso 9, 2009}}</ref> Kaaduan kadagitoy ket [[nasalakniban alugar|nasalakniban]], ngem adda dagiti naipaupa para itipanagkulukol ti lana, panagmina, panagtarikayo, wenno panagrantso ti baka; Ti 2.4% ket maususar para kadagiti milisia a kapanggepan.<ref name=FL/>
Linia 121:
Ti Estados Unidos ket maysa a [[Pederasion|pederal a kappon]] kadagiti limapulo nga estdo. Dagiti kasisigud a sangapulo ket tallo nga estado ket dagiti simmaruno kadagiti [[Dagiti sangapulo ket tallo a kolonia|sangapulo ket tallo a kolonia]] a nagrebelde iti Britaniko a panagturay.Iti nasapa a pakasaritaan iti daytoy a pagilian, adda dagiti tallo a baro nga estado a naurnong iti teritorio a naisina para kadagiti panagtunton kadagiti addan nga estado: ti [[Kentucky]] manipud ti [[Virginia]]; [[Tennessee]] manipud ti [[North Carolina]]; ken [[Maine]] manipud ti [[Massachusetts]]. Kaaduan kadagiti dadduma nga estado ket naukiran manipud kadagiti teritorio a naala babaen ti gubat wenno panaggatang babaen ti gobierno ti Estados Unidos. Maysa kadagiti malaksid nga agasmang ket buklen ti [[Vermont]], [[Texas]], ken [[Hawaii]]: tunggal maysa kadagitoy ket nawaya arepublika sakbayda a timmipon iti kappon. Idi panawen ti [[Sibil a Gubat ti Amerikano]], ti [[West Virginia]] ket nakisina manipud ti Virginia. Ti kabaroan nga estado ti Hawaii ket nakagun-od ti panagestado idi Agosto 21, 1959.<ref>{{cite news |url= http://archives.starbulletin.com/1999/10/18/special/story4.html |title='Ti Pagtungpalan idi ket Demokrasia para iti Amin |work= Honolulu Star-Bulletin |author=Borreca, Richard |date=Oktubre 18, 1999 |accessdate=Pebrero 11, 2012}}</ref> Dagti estado ket [[Texas v. White|awananda ti karnegan]] a [[sumina]] manipud ti kappon.
 
Dagiti estado ket buklen ti nawatiwat a masa ti daga ti Estados Unidos; dagiti sabali pay a dua a lugar a naipanunutan nga importante a paset iti daytoy a pagilian ket dagiti Distrito iti Columbia, ti [[pederal a distrito]] nga adda ditoy ti pakabirukan ti kapitolio ti Washington; ken ti [[Palmyra Atol]], a daytoy ket awan dagiti agtaeng ngem [[Dagiti teritorio iti Estados Unidos|nainkorporado a teritorio]] idiay taaw Pasipiko. Ti Estados Unidos ket agtagikua pay kadagiti nagruna a teritorio ti ballasi-taaw: ti [[Puerto Rico]] ken ti [[Is-isla ti Birhen ti Estados Unidos]] idiay Karibe; ken [[Amerikano a Samoa]], [[Guam]], ken ti [[Akin-amianan nga Is-isla ti Mariana]] idiay Pasipiko.<ref>Kitaen ti 8 U.S.C. § 1101(a)(36) ken 8 U.S.C. § 1101(a)(38) Pederal a Kodigo ti Estados Unidos, Tignay ti Imigrasion ken IPanakilian. {{USC|8|1101a}}</ref> Dagiti naipasngay kadagiti nangruna a teritorio (malaksid ti Amerikano a Samoa) ket agtagikuada ti [[Karbengan ti panakaipasngay a panakaumili iti Estados Unidos|panakaumili iti Estados Unidos]].<ref>{{cite web| url = http://www.senate.gov/reference/resources/pdf/RL30527.pdf| title = Panagbutos ti Presidente idiay Estados Unidos: Maysa a Pangyuna (Panid 7)| accessdate = Enero 18, 2010| date = Abril 17, 2000| publisher = Serbiso ti Kongresional a Panagsukisok ti Estados Unidos}}</ref> Dagiti umili ti Amerika nga agtaeng kadagitoy a teritorio ket adda dagiti karbengan ken responsibilidad a kapadpada dagiti umili nga agteng kadagiti estado; nupay kasta, isuda ket mailaksid kadagiti pederal a panagbuis ti matgedan, saan a makabutoa para iti presidente, ken adda laeng ti [[Delegado (Kongreso ti Estados Unidos)|saan a makabutos a pannakabagi iti Kongreso ti Estados Unidos]].<ref>Raskin, James B. (2003). ''Pangsuppiat ti Demokrasia: Ti Kangatuan a Korte Vs. ti Amerikano a Tattao''. Londres ken Nueva York: Routledge, pp. 36–38. ISBN 0-415-93439-7.</ref>
 
{{Kalalainganna nga imagemap ti USA nga adda dagiti nagan ti estado}}
Linia 132:
 
[[Papeles:MayflowerHarbor.jpg|thumb|Ti ''[[Mayflower]]'' a nagitransporta dagiti [[Peregrino (Plymouth a Kolonia)|Peregrino]] iti Baro a Lubong idi 1620, a kas inladawan ti ''Ti Mayflower idiay Plymouth a Sangladan'' nni [[William Halsall]] idi 1882 ]]
Idi 1492, ti [[Henoba|Henobes]] nga ekplorador a ni [[Christopher Columbus]], nga adda ti kontrata ti balangat ti Kastila, ket nakaabut kadagiti adu nga is-isla ti Karibe, a makaaramid daytoy ti [[immuna a panaginnasideg (antropolohia)|immuna a panaginnasideg]] kadagiti patneng a tattao. Idi April&nbsp;2, 1513, ti maysa aKastila a konkistador a ni [[Juan Ponce de León]] ket simmanglad ti tinawtawaganna a ti "[[Pakasaritaan iti Florida|La Florida]]"—ti immuna a nadokumentoan a isasangpet ti agbalintona ti kangrunaan adada ti Estados Unidos. Dagiti natalinaedan ti Kastila a rehion ket sinaruno babaen dagiti tatta nga aldawen a [[abagatan a laud ti Estados Unidos]] a nakawis kadagiti rinibo manipud ti Mehiko. Dagiti Pranses nga agkomkomersio ti nalamuyot a dutdot ket nangibangonda kadagiti baro a pagpuestoan ti [[Baro a Pransia]] ti lawlaw ti Nalatak a Danaw; Ti Pransia ket timmunton kadagiti kaaduan a kaunegan ti Amianan nga Amerika, aginggana idiay Golpo iti Mehiko. Dagiti immuna a nagballigi a nagtalinaedan dagiti Inggles ket dagiti [[Kolonia iti Virginia]] idiay [[Jamestown, Virginia|Jamestown]] idi 1607 ken ti [[Plymouth a Kolonia]] dagiti [[Peregrino (Plymouth a Kolonia)|Peregrino]] idi 1620. Ti 1628 a panagdokumento babaen ti linteg ti [[Luek ti Massachusetts a Kolonia]] ket nagbanagan kadagiti adu nga allon ti panagakar; babaen idi 1634, ti [[New England]] ket pagtaenganen babaen dagiti 10,000 a kaadu dagiti [[Puritano]]. Ti nagbaetan ti naladaw a panawen ti 1610 ken ti Amerikano a Rebolusion, agarup a 50,000 a naibalbalud ket naipan kadagiti Amerikano a kolonia ti Britania.<ref>{{cite web|last=Butler|first= James Davie|work=Panagrepaso ti Amerikano a Pakasaritaan 2|title=Dagiti Britaniko a Naibalbalud ket Naipan kadagiti Amerikano a Kolonia ti Britania|publisher=Instituto ti Smithsonia, Nailian a Museo iti Masna a Pakasaritaan|month=Oktubre|year=1896|accessdate=Hunio 21, 2007}}</ref> Iti rugi ti 1614, dagiti Danes ket tinalinaedanda ti baba ti [[Karayan Hudson]], a mairaman ti [[Baro nga Amsterdam]] idiay [[Manhattan|Isla ti Manhattan]].
 
Idi 1674, dagiti Danes ket insinada dagiti teritorioda nga Amerikano iti Inglatera; ti probinsia iti [[Baro nga Olanda]] ket pinanaganan idi ti New York. Adu kadagiti baro nga imigrante, nangnangruna [[Pakasaritaan iti Akin-abagatan nga Estados Unidos|ti Abagatan]], ket nakontrato nga agserserbi a dagitoy ket dua a pagkatlo kadagiti amin a imigrante ti Virginia ti nagbaetan ti 1630 ken 1680.<ref>Russell, David Lee (2005). ''Ti Amerikano a Rebolusion kadagidiay Akin-abagatan a Kolonia''. Jefferson, N.C., ken Londres: McFarland, p. 12. ISBN 0-7864-0783-2.</ref> Babaen idi buelta ti maika-18 a siglo, dagiti [[Panagtagabu iti Estados Unidos a Kolonia|Aprikano a tagabu]] ket nagbalbalinen a ti kangrunaan a taudan iti napiansaan a panagtrabaho. Iti 1729 a panagbingbingay [[dagiti Carolina]] ken ti 1732 a panagkoloni aiti [[Georgia (Estado iti Estados Unidos)|Georgia]], dagiti [[Dagiti Sangapulo ket tallo a Kolonia|sangapulo ket tallo a kolonia ti Britaniko]] a dagitoy ket ti nagbalin nga Estados Unidos ket napabangonda. Amin dagitoy ket adda ti lokal a gobierno a mabalin ti agbutos para kadagiti kaaduana anawaya a tao, ti panagpaadu to panaruknoy iti taga-ugma a [[karbengan dagiti Inggles a tao]] ken ti maysa a kapanunutan iti bukod a panagturay ket nagparugso ti panagsuporta ti republikanismo. Amin dagitoy ket nanglegado ti [[komersio ti Aprikano a tagabo]]. Ti kaadu ti gatad dagiti naipasngay, nababa agatad ti pnakatay, ken ti agtaltalinaed nga imigrasion, ti populasion ti kolonia ket napardas a dimakkel. Ti tignay a [[Kristiano a panagpabaro]] iti panawen ti 1730 ken 1740s a naamammoan a kas ti [[Immuna a Nalatak a Panagriing|Nalatak a Panagriing]] ket nagsungrod ti panagayat iti relihion ken relihioso a panagwaya. Iti [[Pranses ken Indiano a Gubat]], dagiti puersa ti Britaniko ket tiniliwda ti Kanada manipud kadagiti Pranses, ngem ti [[prankopono]] a populasion ket nabati a naisina babaen ti politiko manipud kadagiti akin-abagatan a kolonia. No saan a mairaman dagiti [[Dagiti patneng nga Amerika iti Estados Unidos|Patmeng nga Amerikano]] (nadayeg a naamammona kas dagiti "Ameriko nga Indian"), a dagitoy ket naipatpatalaw, dagita a sangapulo ket tallo a kolonia ket adda idi ti populasion iti2.6&nbsp;a riwriw idi 1770, agarup a maysa a pagkatlo iti Britania; gangani maysa iti lima nga Amerikano ket dagiti nangisit a tagabu.<ref>Blackburn, Robin (1998). ''Ti Panagaramid ti Baro a Lubong ti Panagtagabu: Manipud ti Barok aginggana ti Moderno, 1492–1800''. Londre ken Nueva York: Verso, p. 460. ISBN 1-85984-195-3.</ref> Ngen [[Awan ti panagbuis nga awan ti pannakabagi|ngem suheto ti Britaniko a panagbuisn]], dagiti kolonia nga Amerikano ket awananda ti pannakabagi iti [[Parlamento iti Gran Britania]].
 
== Gobierno ken dagiti politiko ==
Linia 352:
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]
 
{{Link GAFA|caaf}}▼
 
▲{{Link GA|ca}}
{{Link GA|da}}▼
{{Link GA|es}}▼
{{Link GA|fi}}▼
{{Link GA|lt}}▼
{{Link GA|nah}}▼
{{Link FA|an}}
{{Link FA|ar}}
{{Link FA|ceb}}
▲{{Link GAFA|naheo}}
▲{{Link GAFA|es}}
{{Link FA|eu}}
{{Link FA|fa}}
Line 371 ⟶ 367:
{{Link FA|sq}}
{{Link FA|vi}}
{{Link FAGA|esca}}
{{Link FAGA|afda}}
{{Link FAGA|eoes}}
▲{{Link GA|dafi}}
▲{{Link GA|filt}}
▲{{Link GA|ltnah}}
 
[[ab:Америка Еиду Аштатқәа]]
Line 421 ⟶ 420:
[[cy:Unol Daleithiau America]]
[[da:USA]]
[[de:Vereinigte Staaten von Amerika]]
[[diq:Dewletê Amerikayê Yewbiyayey]]
[[dsb:Zjadnośone staty Ameriki]]
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/wiki/Estados_Unidos_iti_Amerika"