Sistema a Solar: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
Lam-ang (tungtungan | aramid) m →Panakabuklan: Nagsimpa ti panangiletra/gramatika |
Lam-ang (tungtungan | aramid) m Typo fixing, replaced: iday → idiay using AWB |
||
Linia 48:
==Panagduktal ken panagsukisok==
{{Nangruna|Panagduktal ken panagsukisok iti Sistema a Solar}}
Para kadagiti napalabas a ribribo a tawen, ti nagtagitaon, nga adda dagiti bassit a malaksid a naisangayan, ket saan a nakabigbig ti kaadda ti Sistema a Solar. Dagiti tattao ket namatmatida a ti Daga ket saan nga agguygunay iti tengnga ti [[law-ang]] ken naikategoria a sabali manipud kadagiti nadiosan wenno nailangitan a banbanag nga agguygunay iti langit. Urayno a ti [[Taga-ugma a Gresia|Griego]] a pilosopo a ni [[Aristarko iti Samos]] ket naisipanna iti maysa a heliosentriko a panakaurno sti kosmos,<ref>{{cite journal|title= Ti astronomiko a sistema ni Koperniko|author=WC Rufus|journal=[[Nadayeg nga Astronomia (Estados Unidos a magasina)|Nadayeg nga Astronomia]]|volume=31|page=510|year= 1923|bibcode=1923PA.....31..510R}}</ref> Ni [[Nikolas Koperniko]] ket isu idi ti immuna a nagparang-ay ti matematiko a panagpadto ti [[heliosentriko]] a sistema.<ref>{{cite book |title=Koperniko, Darwin, ken Freud: dagiti rebolusion iti pakasaritaan ken pilosopia iti siensia |first=Friedel |last=Weinert |publisher=[[Wiley-Blackwell]] |year=2009 |page=21 |isbn=978-1-4051-8183-9}}</ref> Dagiti simmaruno kaniana iti maika-17 a siglo, a ni [[Galileo Galilei]], [[Johannes Kepler]] ken [[Isaac Newton]], ket nagparany-ayda ti panakaawat iti [[pisika]] a nangiturong ti nagininut a panakaawat iti kapanunutan a ti Daga ketpalpalikmutenna ti Init ken dagiti planeta ket naturayanda babaen dagiti isu met laeng a maipapan ti bagi a linteg a mangituray ti Daga. Ti patinayon, ti panakainbento ti teleskopio ket nangiturong ti panakaduktal kadagiti adadayo pay a planeta ket dagiti bulan. Kasdagiti kaasitgan a napalabas a panawen, ti panakaparang-ay ti teleskopio ken ti panagusar iti [[saan a namaneho a pagluganan ti limbang]] ket nagpakabael ti panagusig iti heolohiko penomena a kas dagiti [[banbantay]] ken dagiti [[Impakto nga abut
==Patakder==
Linia 64:
}}
Ti kangrunaan a mangbukel ti Sistema a Solar ket ti Init, ti maysa a [[G-a kita a nagruna a panagsarsaruno a bituen
Kaaduan kadagiti dadakkel a banbanag nga agpalpalikmut iti Init ti sumangladdda ti asideg a dalumpinas ti pagliklikmutan ti Daga, a makunkuna a ti [[ekliptiko]]. Dagiti planeta ket asidegda iti ekliptiko, bayat a dagiti bandus ken dagiti banbanag a [[Kuiper a barikes]] ket kanayonda iti ad-adu nga anggulo.<ref name = "Levison2003">{{cite journal
Linia 84:
Gapu kadagiti panakairaman dagiti nawatiwat a kaadayo, adu kadagiti panakairepresenti iti Sistema a Solar ket agipakita kadagiti agpapada a kaadayo a panagpalpalikmut. Iti kinaagpayso, nga adda bassit a malaksid , no adadayo ti maysa a planeta wenno barikes manipud ti Init, ti kaadayo ket dakdakkel ti paggiddiatanda ken ti napalabas a panagpalikmut. Kas pagarigan, ti Benus ket agarup a 0.33 [[astronomiko a paset]] (AU){{Ref label|D|d|none}} nga adadayo manipud iti Init ngen ti Merkurio, bayat a ti Saturno ket 4.3 AU nga adadayo ngen ti Hupiter, ken ti Neptuno ket naisanglad iti 10.5 AU manipud iti Urano. Adda dagiti panagpadas a panagikeddeng ti maysa relasion ti nagbaetan kadagitoy a kaadayo ti panakpalikmut (kas pagarigan, ti [[Titius–Bode a linteg]]),<ref>{{cite web|title=Parbangon: Ti Panagbaniaga ti Irurugi iti Sistema a Solar|work=Sentro ti Pisika ti Law-ang: UCLA|url=http://www-ssc.igpp.ucla.edu/dawn/background.html|year=2005|accessdate=2007-11-03}}</ref> ngem awan pay kadagitoy a teoria ti naawat.
Adda dagiti bilang dagiti [[Modelo ti Sistema a Solar]] ditoy Daga a a mangpadas a mangipan kadagiti minaig a gantingan a pakairamanan ti Sistema a Solar iti nagtagitaoan a termino. Adda dagiti modelo a mekaniko — a makunkuna a dagiti [[planetario]] — bayat a dagiti dadduma ket ket gumayatda kadagiti ballasiw ti siudad ken rehional a luglugar.<ref>{{cite web | url=http://www.noao.edu/education/peppercorn/pcmain.html | title= Ti Sangaribo nga Anet a Modelo | author= Guy Ottewell | date=1989 | work= NOAO Educational Outreach Office | accessdate=2012-5-10 }}</ref> Daytoy ti kadakkelan a gantingan a modelo, ti [[Suesia a Sistema a Solar]], ket agus-usar ti 110-metro a [[Ericsson a Globo]] idiay [[Stockholm]] a kas ti sabali nga Initna, ken, sursurotenna ti gantingan, ti Hupiter ket maysa a 7.5 metro a nagtimbukel idiay [[Sangalubongan nga Eropuerto ti Arlanda]], iti 40
{{-}}
Linia 113:
|date = Septiembre 7, 2006}}</ref><ref>{{cite web|url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html|title = Jupiter Fact Sheet|publisher = NASA|last = Williams|first = Dr. David R.|accessdate = 2007-08-08|date = Nobiembre 16, 2004}}</ref> Ti pannakabuklan a gradiente ket adda iti Sistema Solar, a pinartuat babaent pudot ken [[presion ti lawag]] manipud ti Init; dagita a banbanag nga asasideg iti Init, a maapektaran babaen ti pudot ken presion ti lawag, ket buklen dagiti elemento nga adda kadagiti nagato a punto s ti panakalunag. Dagiti banag nga adadayo manipud ti Init ket kaaduan abuklen dagiti materiales nga adda ti nababba a puntos ti panakalunag.<ref>{{cite book|title= Ensiklopedia ti sistema a solar|author=Paul Robert Weissman, Torrence V. Johnson|year=2007|page=615|isbn=0-12-088589-1|publisher=Academic Press}}</ref> Ti pagbeddengan ti Sistema a Solar ti labes dagiti nalaka nga agbalbaliw a sustansia a mabalin a maipababaan ket makunkuna a ti [[Linia ti linaaw a nagbalay (astropisika)|linia ti linaaw a nagbalay]], ken naisanglad ti agarup a 4 AU manipud ti Init.<ref>{{cite web|title=Pormasion ti Planeta (idiay Sistema a Solar)|url=http://www.astro.utoronto.ca/~mhvk/AST221/L20/L20_4.pdf|publisher=Unibersidad ti Toronto|accessdate=2011-07-11}}</ref>
Dagiti banag ti akin-uneg a Sistema a Solar ket kaaduan a buklen kadagiti ''bato'',<ref name="Podolak Weizman et al. 1995">{{cite doi|10.1016/0032-0633(95)00061-5}}</ref> ti naurnong a nagan para kadagiti kompuesto nga adda ti nagato a puntos ti pannakalunag, a kas dagiti [[silikato]], landok wenno nikel, a nagbatbati a natangken babaen kadagiti gangani nga amin a kasasaad idiay [[protoplanetario a nebulosa]].<ref name="Podolak Podolak et al. 2000">{{cite doi | 10.1016/S0032-0633(99)00088-4 }}</ref> Ti Hupiter ken Saturno ket kaaduan a buklen dagiti ''alingasaw'', ti astronomiko a termino para kadagiti materiales nga adda kadagiti patingga a nababa a puntos ti pannakalunag ken nangato a [[presion ti sengngaw]] a kas ti [[molekular a hidrohenio]], [[helio]], ken [[neon]], a dagitoy ket kankanayon idi nga adda ti alingasaw a paset
==Init==
Linia 131:
[[Papeles:Heliospheric-current-sheet.gif|left|thumb|Ti [[helioesperiko nga agdama a sabanas]]]]
No mairaman ti [[Lawag ti Init|lawag]], ti Init ket agisilnag ti agtultuloy nga ayos dagiti nakarga a patikula (a [[plasma (pisika)|plasma]]) a naamammoan a kas ti [[solar nga angin]]. Daytoyy a panagyos ti partikula ket agparuar a maiwarwaras ti agarup a 1.5 a riwriw a kilometro ti tungngal maysa nga oras,<ref>{{cite web |title=Solar a Pisika: Ti Solar nga Angin|work=Marshall Space Flight Center |date=2006-07-16|url=http://solarscience.msfc.nasa.gov/SolarWind.shtml |accessdate=2006-10-03}}</ref> nga agparpartuat ti nakaro a tangatang (ti helioesperioe) a mangipasagepsep ti Sistema a Solar iti 100 AU (kitaen ti [[#Heliopause|heliopause]]).<ref name="Voyager" /> Daytoy ket makunkuna akas ti [[interplanetario a medio]]. Ti panagtigtignay ti rabaw ti Init, a kas dagiti [[solar a gilayab]] ken dagiti [[koronal a masa a panagipalsut]], ket riruenna ti helioesperio, nga agparpartuat ti [[limbanga tiempo]] ken gapuanan dagiti[[heomagnetiko a
Ti [[magnetiko a lugar ti Daga]] ket pasardenganna ti [[Tangatang ti Daga|bukodna atangatang]] manipud ti panakaikkatan babaen ti slar nga angin. Ti Benus ken Marte ket awan dagitoy ti magnetiko a lugar, ken kas ti pagbanagana, ti solar nga angin ket mangipataud kadagiti bukodda a tangatang ti agininut a maikkat idiay limbang.<ref>{{cite journal |last=Lundin |first=Richard |date=2001-03-09 |title=Manurunor babaen ti Solar nga Angin|author=Rickard Lundin |journal=[[Siensia(warnakan)|Siensia]] |volume=291 |issue=5510 |page=1909 |doi=10.1126/science.1059763 |pmid=11245195}}</ref> Dagiti [[koronal a masa a panakapalsut]] ken dagiti kapadpadana pasamak ket mangpuyot ti maysa amagnetiko a lugar ken adu a bilang dagiti materiales manipud ti rabaw ti Init. Ti panagitignay iti daytoy a magnetiko a lugar ken ti materiales ket dagiti magnetiko a lugar ket mangimbudo kadagiti nakarga apartikula iti ngato a tangatang ti Daga, a dagitoy a panagitignay ket agpartuat ti [[Aurora (astronomia)|aurorae]] a makita idiay asideg kadagiti [[magnetiko a lugar ti Daga#Dagiti magnetiko nga ungto|magnetiko nga ungto]].
|