|
Ti '''Nilo''' ([[Pagsasao nga Arabiko|Arabiko]]: {{lang|ar|النيل}}, ''an-Nīl''; [[Pagsasao nga Ehipsio|Taga-ugma nga Ehipsio]]: ''Iteru'' & ''Ḥ'pī''; [[Pagsasao a Koptiko|Koptiko nga Ehipsio]]: {{Coptic|ⲫⲓⲁⲣⲱ}}, ''P(h)iaro''; {{lang-am|ዓባይ}}, ''ʿAbbai'') ket maysa a nangruna a agay-ayus ti amianan a karayan idiay amianan a daya ti Aprika, a sapasap a naipanunotan a kas ti [[Listaan dagiti karayan babaen ti kaatiddog|kaatiddogan a karayan]] iti lubong.<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/415347/Nile-River |title=Karayan Nilo |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Daytoy ket {{convert|6650|km|mi|abbr=in}} ti kaatiddogna. Daytoy ket agay-ayus kadagiti sangapulo a pagilian ti [[Sudan]], [[Abagatan a Sudan]], [[Burundi]], [[Rwanda]], [[Demokratiko a Republika iti Kongo]], [[Tanzania]], [[Kenya]], [[Etiopia]], [[Uganda]] ken [[Ehípto]].<ref>{{cite journal|last=Oloo|first=Adams|title=Ti Panagsukimat para iti Pagtitinulongan kadagiti Suppiatan ti Danum ti Nilo: Ti Kaso para iti Eritrea|journal=Panagrepaso ti Aprikano a Sosiolohiko|year=2007|volume=11|issue=1|url=http://www.codesria.org/IMG/pdf/07_Oloo.pdf|accessdate=25 Hulio 2011}}</ref>
Ti Nilo ket addaaddaan dagitikadagiti dua a nangruna a [[tributario]], ti [[Puraw a Nilo]] ken [[Asul a Nilo]]. Ti Puraw a Nilo ket atatiddogat-atiddog ket ken mapan idiay [[Nalatak a Dandanaw ti Aprika|Nalatak a Dandanaw]] a rehion ti tengnga nga Aprika, a ti kaadaywan a taudan ket saan pay a naamammuannaam-ammuan ngem mabalin a mabirukan idiay [[Rwanda]] wenno [[Burundi]]. Agpaamianan nga agyos idiay [[Tanzania]], [[Danaw Victoria]], [[Uganda]] ken [[Abagatan a Sudan]]. Ti Asul a Nilo ket isu ti taudan kadagiti kaaduan a danum ken ti [[lan-ak|naamesnalames adaga]]. Daytoy ket mangrugi idiay [[Danaw Tana]] idiay [[Etiopia]] iti {{coord|12|02|09|N|037|15|53|E|type:waterbody_region:ET|cite=http://maps.yahoo.com/broadband/#mvt=h&lat=12.035778&lon=37.264753&mag=6&zoom=11}} ken agayos idiay Sudan manipud ti abagatan a daya. Dagiti dua a karayan ket agsabatda idiay asideg ti Sudanes a kapitolio ti Khartoum.
Ti akin-amianan a paset ti karayan ket agayus ti gangani aminnga aadda kadagupannaamin amin idiay [[desierto]], manipud idiay [[Sudan]] a mapan idiay [[Ehipto]], ti pagilian a ti [[Pakasaritaan ti Ehipto|sibilisasionna]] ket nagtaltalek iti daytoy a karayan manipud kadagiti taga-ugma a paanwenpananwen. Kaaduan kadagiti populasion ken siudad idiay Ehipto ket maisanglad kadagitoy a paset ti tanap ti Nilo nga amianan ti [[Aswan]], ken gangani amin a kultural ken naipakasaritaan a lugar ti [[Taga-ugma nga Ehipto]] ket mabirukan ti igid ti karayan. Ti Nilo ket agpatingga iti maysa a dakkel a [[karayan delta|delta]] a maibusanmaatianan idiay [[Baybay Mediteraneo]].
==Etimolohia==
[[Papeles:Iteru.png|thumb|left]]
Iti taga-ugma a [[pagsasao nga Ehipsio]], ti Nilo ket tinawtawgan a ''Ḥ'pī'' wenno ''Iteru'', a kayatna a saoen ket "nalatak a karayan", nga inrepresenta babaen dagiti [[Dagiti Ehipsio a heroglipiko|heroglipiko]] a maipakita dita kanigid (literal a ''itrw'', ken '[[N-allon ti danum (n heroglipikoh)|dandanum]]' [[determinatino]])<ref>[http://www.glyphdoctors.com/mod/forum/discuss.php?d=802 Ania ti panagtawtawag dagiti taga-ugma nga Ehipsio ti karayan Nilo?] Nawaya nga Ehiptomolohia. (Naala idi 17 Oktubre 2006)</ref> Iti [[Pagsasao a Koptiko|Koptiko]], dagiti balikas a ''piaro'' (Sahidik)wenno ''phiaro'' (Bohairiko) a kayatna asaoena saoen ket "ti karayan" (lit. p(h).iar-o "ti.kanal-nalatak") ket nagtaud ti isu met laeng a taga-ugma a nagan.
Ti IngglesIngles a anagannagan a ''Nile'' ({{lang-la|Nīlos}}; {{lang-el|Νεῖλος}}<ref name="OED">{{cite book|title=Inggles a Diksionario ti Oxford|edition=3|date=Disiembre 2009|publisher= Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan|location=Oxford, Inglatera|chapter=Nilo}}</ref>) ket naipanunotan a naala manipud ti [[Dagiti pagsasao a semitiko|Semitiko]] a ''Nahal'' a kayatna a saoen ket "karayan" a nagtaudan tiiti Hebreo a''nachal'' ({{lang-he|נחל}}).
{{clearleft}}
==Paglasatan==
{{Kitaen pay ti|Puraw a Nio}}
[[Papeles:White and Blue Nile-en.svg|thumb|left|Ti mapa a mangipakpakita dagiti paglasatan iti [[Puraw a Nilo|Puraw]] ken [[Asul a Nio]]]]
[[Papeles:Nile2.jpg|left|thumb|Ti Nilo nga asideg ti[[Beni Suef]]]]
[[Papeles:Nile composite NASA.jpg|right|thumb|150px|Ti [[apuniponnapunipon a ladawan|napunipon]] a satelite a ladawan ti Puraw a Nilo.]]
Iti ngato ti [[Khartoum]] ti Nilo ket naamammoannaam-ammuan pay a kas ti [[Puraw a Nilo]], ti maysa pay a termino a naus-usar iti maysa alimitadoa limitado a kapanunotan ti panagipalpalawag ti paset a nagbaetan ti [[Danaw No]] ken Khartoum. Idiay Khartoum ti karayan tiniponan babaen ti [[Asul a Nilo]]. Ti Puraw a Nilo ket mangrugi idiay ekuatorial ti Daya nga Aprika, ken ti Asul a Nilo ket mangrugi idiay Etiopia. Dagitoy dua a sanga ket adda idiay lumaudakin-laud a sikigan ti [[Rengngat ti Daya nga Aprika]].
Ti [[pagayusan a labneng]] ti Nilo ket sumakop ti {{convertpagbaliwen|3254555|km2}}, ti agarup 10% ti kalawa ti Aprika.<ref>[http://earthtrends.wri.org/maps_spatial/maps_detail_static.php?map_select=299&theme=2 EarthTrends: Portal ti Enbironmental a Pakaammo]</ref> Thi Nilo a labneng ket narikut, ken isu a gapu daytoy, ti pagatianan iti aniaman a naited a iti igid ti [[kangrunaan a puon (hidrolohia)|kangrunaan a puon]] ket maitalek kadagiti adu a banag a mairaman ti tiempo, dagiti aliwaksay, panagbawbaw ken [[ebapotranspirasion]], ken ti panagayus ti [[groundwater|danum ti kaunegan]].
===Taudan===
====Dagiti napukaw a taudan ti karayan====
{{Adu pay|Listaan dagiti karayan babaen ti kaatiddog}}
Ti dati a [[Danaw Tanganyika]] ket nagay-ayus nga agpa-amianan iti igid ti [[Tanap ti Rengngat ti Aprika]] a mapan idiay [[Puraw a Nilo]], a mangar-aramid ti Nilo ti agarup a {{convertpagbaliwen|1400|km|mi}} nga at-atiddog, aginggana no malappedan idiay [[Miocene]] ken paminaduen babaen ti bungkong [[Bulbulkan ti Virunga]].
===Idiay Uganda===
Ti Nilo ket pumaaw idiay Danaw Victoria idiay [[Dissuor Ripon]] idiay asideg ti [[Jinja, Uganda]],a kas ti [[Victoria a Nilo]]. Daytoy ket ad-adayo nga agayus ti agarup a {{convertpagbaliwen|500|km|sigfig=1}}, babaen ti [[Danaw Kyoga]], aginggana no maabutanna ti [[Danaw Albert (Aprika)|Danaw Albert]]. Kalpasan a mapanawanna ti Danaw Albert, ti karayan ket naamaamuan a kas ti [[Albert a Nilo]].
===Idiay Abagatan a Sudan===
Daytoy ket agayuston idiay [[Abagatan a Sudan]], a daytoy ket naamammuannaam-ammuan idiay a kas ti [[Puraw a Nilo|Bahr al Jabal]] ("Karayan ti Bantay"). Ti [[Bahr el Ghazal (karayan)|Bahr al Ghazal]], ket adda ti kaatiddog a {{convertpagbaliwen|716|km}}, ket tumipon ti Bahr al Jabal idiay bassit nga alog a tinawtawagan a kas ti [[Danaw No]], ken kalpasan daytoy ti Nilo ket agbalin a naamammuan a kas ti ''Bahr al Abyad'', wenno ti [[Puraw a Nilo]], manipud ti kasla puraw a [[pila]] a tumtumpaw kadagiti danumna. No iti [[Panaglayus iti Nilo|Nilo ket malayusan]] daytoy ket nangibatbati ti nalames a a lan-ak a deposito a managbunomangabuno tiiti daga. Ti Nilo ket saanen a tinawen nga aglaylayus manipud iidiidi nalpas ti [[Aswan a Penned]] idi 1970. A daytoy ket maysa a [[anabranch|sanga ti karayan]] , ti [[Bahr el Zeraf]], ket agayus idiay Bahr al Jabal a paset ti Nilo ken tumipon idiay Puraw a NioNilo.
Ti gatad ti panagayus ti Bahr al Jabal idiay [[Mongalla, Abagatan a Sudan]] ket gangani nga agnanaayon ti tinawen a kadagupan ket natimbengan ti {{convertpagbaliwen|1048|m3/s|abbr=on}}. Kalpasan ti Mongalla, ti Bahr Al Jabal ket sumrekda kadagiti dakkel a sagneb ti [[Sudd]] a rehion ti Abagatan a Sudan. Adadu ngem kagudua ti danum ti Nilo ket mapukpukaw ti daytoy a sagneb babaen ti [[panagbawbaw]] ken [[transpirasion]]. Ti katimbengan a gatad ti panagayus ti Puraw Nilo kadagiti ipus ti sagneb ket agarup a {{convertpagbaliwent|510|m3/s|sigfig=2|abbr=on}}. Manipud ditoy ket agsabatda iti [[Karayan Sobat]] idiay [[Malakal]]. Iti tinawen a pakaibatayan, ti Puraw a Nilo ti ngato ti Malakal ket agiparawad ti agarup a limapulo ket lima a porsiento ti dagup a panagayus ti ruar ti Karayan Nilo.<ref>{{cite web |url=http://www.ielrc.org/content/a0509.pdf |author=Hurst H.E. et al |year=2011 |title=Dagiti Labneng ti Nilo |tomo 1 Ti hidrolohia ti Asul a Nilo ken Akbara ken ti Nangruna a Nilo a mapan idiay Aswan, nga adda kadagiti reperensia kadagiti GanadatGandat ti Nilo nga agtengtengngel ti Dept. a papel 12. |publisher=OPisian a Pagmalditan ti Gobierno |location= Cairo}}</ref>
Ti katimbengan a panagayus ti Puraw a Nilo idiay Malakal, iti baba ti Karayan Sobat, ket {{convertpagbaliwen|924|m3/s|abbr=on}}; ti kaaduan a panagayus ket {{convertpagbaliwen|1218|m3/s|abbr=on}} iti Oktubre ken ti kabassitan apanagayusa panagayus ket agarup a {{convertpagbaliwen|609|m3/s|abbr=on}} iti Abril. Daytoy a panagbalbaliw ket gapu ti adu a pagdumadumaan ti panagayus ti Sobat, nga adda ti kabassitan apanagayusa panagayus ti agarup a {{convertpagbaliwen|99|m3/s|abbr=on}} iti Marso ken ti kaaduan a panagayus iti sumurok a {{convertpagbaliwen|680|m3/s|abbr=on}} iti Oktubre.<ref>{{cite book |url=http://iahs.info/bluebooks/SP005/BB_005_0161.pdf |title=Ti Hidrolohia ti Nilo |author=babaen ni J. V. Sutcliffe & Y. P. Parks |chapter=12 |page=161 |publisher=IAHS Special Publication no. 5|year= 1999 }}</ref> Iti las-ud ti namaga a tiempo (Enero aginggana ti Hunio) ti pUraw a Nilo ket agiparawad ti nagbaetan a 70 porsiento ken 90 porsiento ti dagup a panagayus manipud ti Nilo.
===Idiay Sudan===
Ti paglasatan ti Nilo idiay Sudan ket naisalsalumina. Daytoy ket agayus idiay [[dagiti katarata ti Nilo|innem agrupo dagiti katarata]], manipud ti umuna idiay [[Aswan, Ehipto|Aswan]] aginggana ti maikanem idiay [[Sabaloka Game Reserve|Sabaloka]] (idiay amianan ti Khartoum) ken agsikko nga agayus nga agpa-abagatan sakbay a agsubli manen nga agayus iti amianan. Daytoy ket tinawtawagan a kas ti '''Nalatak a Tikor ti Nilo'''.
Idiay amianan ti Sudan ti karayan ket sumrek idiay [[Danaw Nasser]] (naamammoannaam-ammuan idiay Sudan a kas ti Danaw Nubia), ti dakdakkel a paset daytoy ket adda idiay Ehipto.
===Idiay Ehipto===
=== Karayan Atbara ===
Iti baba ti pagtutumpongan iti Asul Nilo ti laeng nangruna a tributario ket ti [[Karayan Atbara]], gangani kagudua idiay baybayabaybay, a nagtaud manipud idiay Etiopia iti amianan ti [[Danaw Tana]], ken agarup a {{convertpagbaliwen|800|km|sigfig=1}} ti kaatidogna. Ti Atbara ket agayus laeng no agtudtudo idiay Etiopia ken napardas nga agmaga daytoy. Iti las-ud ti paset tipanawen ti Enero agingana ti Hunio, daytoy ket kadawyan a namaga. Daytoy ket tiponenna ti Nilo iti agarup a {{convertpagbaliwen|300|km|sigfig=1}} ti amianan ti Khartoum.
=== Asul Nilo ===
[[Papeles:Blue Nile Falls Ethiopia.jpg|thumb|right|Ti [[Dissuor Asul Nilo]] a pinakpakan babaen ti [[Danaw Tana]] idiay asideg ti siudad ti [[Bahir Dar]], [[Etiopia]].]]
[[Papeles:Nile River and delta from orbit.jpg|thumb|Ti [[Delta Nilo]] manipud ti limbang]]
Ti [[Asul Nilo]] ([[Ge'ez nga abesedario|Ge'ez]] ጥቁር ዓባይ ''Ṭiqūr ʿĀbbāy'' (Nangisit nga[[Karayan Abay|Abay]]) kadagiti [[Etiopia]]no; {{lang-ar|النيل الأزرق}}; naitranslterado iti: '''an-Nīl al-Azraq''') dagiti ubbog manipud ti [[Danaw Tana]] idiay banbantay ti Etiopia. Ti Asu Nilo ket agayus ti agarup a 1,400 kilometreo idiay Khartoum, nga idiay ket tumipon ti Asul Nilo ken ti Puraw Nilo tapno mangporma ti Nilo. Siam a pulo a porsiento iti danum ken innem a pulo ket innem a porsiento kadagiti a maw-awit babaen ti Nilo<ref>Marshall et al., {{PDFlink|[http://www.holivar2006.org/abstracts/pdf/T1-026.pdf Naladaw a Pleistosene ken Holosene nga enbironmental kenpanagbalbaliwken panagbalbaliw ti klima manipud idiay Danaw Tana, taudan ti Asul Nilo]|247 KB}}, 2006</ref> ket agtaud idiay Etiopia, nga dda ti limapulo ket siam a porsiento iti danum manipud ti Asull Nilo (ti nabati ket nagtaud manipud idiay [[Karayan Tekezé|Tekezé]], Atbarah, [[Karayan Sobat|Sobat]], ken dagiti bassit a tributario). Ti nurunor ken pannakaawit dagiti lan-ak ket mapasamak laeng iti las-ud ti kalgaw a panagtudtudo idiay Etiopia, nupay kasta, no napigsa ti tudo idiay [[Ethiopiano a Banak]]; ti mabati a paset ti tawen, dagiti nalatak a karayan nga agya-ayus idiay Etiopia a mapan idiay Nilo (Sobat, Asul Nilo, Tekezé, kenAtbarah) ket nakapsot laeng ti panagayusna.
Ti panagayus ti Asul Nilo ket agdumaduma kadagiti tinawen a siklona ken ti kaduan a mangmangted ti dakkel a masna a panagdumduma ket ti panagayus ti Nilo. Iti las-ud ti kamagaan ti masna apanagayus ti Asul Nilo ket mabalin a basbassit ngem {{convertpagbaliwen|113|m3/s|abbr=on}}, ngem dagiti adda ti ngato a penned ket mangtimbeng ti panagayus ti karayan. Iti las-ud ti panagtudtudo ti kangatuan a panagayus ti Asul Nilo ket labsanna ti {{convertpagbaliwen|5663|m3/s|abbr=on}} iti kaladawan ti Agosto (ti banag a pagiddiatan iti 50).
Sakbay idi naikabil dagiti penned iti karayan ti tinawen a panagayus ket agdumaduma babaen ti banag iti 15 idiay Aswan. Dagiti kangatuan a panagayus iti sumurok a {{convertpagbaliwen|8212|m3/s|abbr=on}}ket mapasak iti las-ud ti kaladawan ti Agosto ken nasap a Septiembre, ken dagiti kabassitan a panagayus iti agarup a {{convertpagbaliwen|552|m3/s|abbr=on}} ket mapasamak iti las-ud ti kaladawan nga Abril ken nasapnasapa a Mayo.
=== Bahr el Ghazal ken Karayan Sobat ===
Ti [[Bahr al Ghazal]] ken ti [[Karayan Sobat]] ket isu dagitoy ti kangrunaan a tributario ti Puraw Nilo iti termino ti panagayus.
Ti [[pagayusan ti danum a labneng]] ti Bahr al Ghazal ket isu ti kadakkelan kadagiti aniaman a sub-labneng ti Nilo, a marukod iti {{convertpagbaliwen|520000|km2|sigfig=2}} iti kadakkel, ngem mangted laeng ti bassit a dagup ti danum, agarup daytoy a {{convertpagbaliwen|2|m3/s|abbr=on}} iti tinawen, gapu ti kaadu unay dagiti tomo ti danum a mapukpukaw kadagiti kalugnakan ti Sudd.
Ti Karayan Sobat, a tumipon iti Nilo iti iti kaasitgan a kaadayo ti Dana No, ket maatianan ti agarup a kagudua a kapadana iti kaadu ti daga, {{convertpagbaliwen|225000|km2|sigfig=3|abbr=on}}, ngem mangted ti {{convertpagbaliwen|412|m3/s|sigfig=3}} ti tinawen iti Nilo.<ref>{{cite book |last= Shahin |first= Mamdouh |title= Hidrolohia ken dagiti Rekurso ti Danum iti Aprika |year= 2002 |publisher= Springer |isbn= 1-4020-0866-X |pages= 276, 287–288}}; online idiay [http://books.google.com/books?id=ZmdYFTlcSgEC Liblibro ti Google]</ref> No aglayus ti Sobat ket agawit kadagiti adu a dagup ti sedemento, a daytoy ket kaaduan a mangbaliw ti maris ti Puraw Nilo.<ref>{{cite web | url= http://www.library.eb.com/eb/article-9068426 | title= Karayan Soba| accessdate= Enero21Enero 21, 2008 | work= Encyclopædia Britannica Online Library Edition | publisher= [[Encyclopædia Britannica]]}}</ref>
=== Duyaw Nilo ===
Ti Duyaw Nilo ket dati a tributario a nangikapet ti [[Kabambantayan ti Ouaddaï]] iit daya ti [[Chad]] idiay Ginget ti Karayan Nilo c. 8000 aginggan idi c. 1000 BC.<ref>{{Cite journal | author = Keding, Birgit | year = 2000 | title = Baro a Datos iti Holosene a Panagsakop ti Rehion Wadi Howar (Day a Sahara/Sudan) | url = | journal = Dagiti Panagadal ti Aprikano nga Arkeolohia | volume = 7 | issue = | pages = 89–104 }}</ref> Dagiti tiddana ket naamammuannaam-ammuan a kas ti [[Wadi Howar]]. Ti wadi ket labsenna ti [[Gharb Darfur]] idiay asideg ti akin-amianan a pagbeddengan ti Chad ken sabtenna ti Nilo idiay asideg ti akin-abagatan a puntos ti Nalatak a Tikor.
== Pakasaritaan ==
[[Papeles:Herodotus world map-en.svg|thumb|Rekonstruksion ti [[Oikoumene]] (matagtagitao a lubong), ti taga-ugma amapaa mapa a naibatay ti deskripsion iti lubong babaen nni [[Herodotus]], circa 450 BC.]]
[[Papeles:River Nile and Bulaq by Piri Reis.jpg|thumb|upright|Naipakasaritaan a mapa ti Karayan Nilo babaen ni [[Piri Reis]]]]
=== Ti Eonile ===
Ti agdama Nilo ket isu ti kabassitan kadagiti lima a karayan a nagayus iti amianan manipud kadagiti Kabambantayan ti Etiopia. Ti [[Satelite a panagiladawan]] ket inusar idi a mangilasin dagiti namaga a dalan ti danum idiatidiay desierto a laud ti Nilo. Ti maysa nga Eonile a baw-ang, nga itan ket napunno babaen ti rabaw a panagayus, ket mangirepresenta ti tinaudan a Nilo a tinawtawagan ti '''Eonile''' a nagayus idi las-ud ti naladladaw a [[Mioseno]] (23–5.3 a riwriw a tawtawen sakbay ti agdama). Ti Eonile ket nangawit kadagiti [[Klastiko|klastiko a sedimento]] idiay Mediteraneo; adda dagiti adu a masanamasna a lugar ti alingasaw ti naduktalanen kadagitoy a sedimento.
Idi las-ud ti naladaw a Mioseno a [[Mesiniano a didigra ti apgad]], idi ti Baybay Mediteraneo ket nakulong a labneng ken bimmawbaw iti puntos nga awan laon wenno gangani nga awan linaon, ti Nilo ket naputed ti dalanna iti baro batayan nga agpang aginggana iti daytoy ket ginasut a kadapan a nababbaba iti agpang iti taaw ti lubong idiay Aswan ken {{convert|8000|ft|m}} iti baba ti Cairo.<ref name="Warren2006">{{cite book|last=Warren|first=John|title=Dagiti Ebapotito:Dagiti Sedimento, Dagiti Rekurso ken Hidrokarbon|year=2006|publisher=Springer|location=Berlin|isbn=3-540-26011-0|page=352}}</ref> Daytoy ket nangpartuat ti atiddog a baw-ang a napunno idi ti sedimento idi napartuat manen ti Mediteraneo. Iti sumakbay a puntos dagiti sedimento ket nangipangato ti sirok ti karayan tapno ti karayan ket agayusen nga agpalaud iti maysa a depresion tapno mangpartuat ti [[Danaw Moeris]].
Ni Salama ket nangisingasing nga idi las-ud ti [[Tertiario]] (65 a riwriw aginggana ti 2.588 a riwriw a tawtawen) dagiti serie ti naisinsina a kontinental a labneng ket ti tunggal maysa ket nangsakop kadagiti nangruna a paset ti Sudanes a Sistema ti Rengngat: ti [[rengngat Mellut]], [[rengngat Puraw Nilo]], [[rengngat Asul Nilo]], [[rengngat Atbara]] ken [[rengngat Sag El Naamt]].<ref name=Salama1987>{{cite journal | author = Salama, R.B. | title = Ti ebolusion ti Karayan Nilo, Dagiti naikali naapgada danaw ti rengngat idiay Sudan | journal = J. African Earth Sciences | volume = 6 | issue = 6 | year = 1987 | pages = 899–913 | doi = 10.1016/0899-5362(87)90049-2}}</ref>
Ti Labaneng Rengngat Mellut ket gangani {{convert|12|km|mi}} ti kaadalemna iti tengnga apasetnaa pasetna. Daytoy a rengngat ket mabalin pay maeng nga aktibo, nga adda dagiti naireporta a [[tektoniko]] a tignay idiay akin-amianan ken akin-abagatan a pagbeddenganna. Dagiti [[Sudd|Sudd a kalugnakan]] a mangporma ti sentral a paset ti labneng ket mabalin pay laeng nga agtaltalna. Ti Rengngat a Sistema ti Puraw Nilo, urayno ab-ababaw ngem ti [[rengngat Bahr el Arab]], ket agarup a {{convertpagbaliwen|9|km|mi}} ti kaadalemna. Ti heopisikal a panagsuksukisok ti Sistema a Rengngat ti Asul Nilo ket nagkarkulo ti kaadalem dagiti sedimento iti {{convertpagbaliwen|5|–|9|km}}. Dagitoy a labneng ket saanda a nagkakapet aginggana idi nalpas ti panagtalnada, ken ti gatad ti deposision ti sedimento ket umanay idin a mangpunno ken mangisilpo kaniada. Ti Ehipsio a Nilo ket naikapet iti Sudanes a Nilo, nga isu daytoy ti nangtiliw kadagiti Etiopiano ken Ekuatorial a taudan ti danum idi las-ud ti agdama nga agpang iti tektoniko nga aktibidad idiay Daya, Sentral ken dagiti Sudanes a Sistema ti Rengngat.<ref name=Salama1997>Salama, R.B. (1997). ''Dagiti Renggat a Labneng ti Sudan. Dagiti Aprikano a Labneng, Dagiti Sedimentario a Labneng iti Lubong. 3.'' Inurnos babaen ni R.C. Selley (Serie nga Editor K.J. Hsu) pp. 105–149. ElSevier, Amsterdam.</ref> Ti pannakaikapet dagiti nadumaduma a Nilo ket napasamak idi las-ud ti sikliko a katuduan apaset ti panawen. Ti Karayan Atbara ket limpias ti nakulong a labnengna idi las-ud ti katuduan a paset ti panawen a napasamak idi agarup a 100,000 aginggana ti 120,000 a tawtawen. Ti Asul a Nilo ket naikapet idiay nangruna a Nilo idi las-ud ti 70,000–80,000 a tawtawen B.P. iti katuduan a paset ti panawen. Ti sistema ti Puraw Nilo idiay Bahr El Arab ken dagiti Rengngat ti Puraw Nilo ket nagtultuloy a nakulong a danaw aginggana ti pannakaikapet ti Victoria Nilo iti nangruna a sistema idi agarup a 12,500 a tawtawen.
=== Ti papel iti pannakabangon ti Ehipsio a sibilisasion ===
Ti Griego a historiador ania ni [[Herodotus]] ket nangisurat a ti "Ehipto ket isu idi ti regalo ti Nilo". Ti maysa nga awan gibusna a taudan ti sostento, daytoy ket nakaited ti nangruna a papel iti panagrang-ay ti Ehipsio a sibilisasion. Dagiti deposito ti lan-ak ket nagaramid a nalames dagiti naipalawlaw a daga gaputa ti karayan ket tinawen a limpias dagiti bangkagna. Dagidi [[Taga-ugma nga Ehispsio]] ket nagtaltalonda ken nagtagtaggilakoda kadagiti [[trigo]], [[flax|lino]], [[papiro]] ken dagiti dadduma pay nga apit iti arubayan ti Nilo. Ti trigo ket nangruna nga apit iti nadidgra ti bisin a Tengnga a Daya. Daytoy a sistema ti panagtagilako ket nangitalinaay kadagiti diplomatiko a relasion ti Ehipto kadagiti dadduma pagilian, ken nangited ti pannakatalinaayna iti ekonomia. Dagiti adayo ti pannkaabotnapannakaabotna panagtagilako ket naaw-awiten idiay igid ti Nilo manipud idi taga-ugma a panpanawen. Ti [[Ishango a Tulang|Ishango a tulang]] ket mabalin nga isu ti pagbilangan a ruting. Daytoy ket naisingsingasing a daytoy ket mangipakpakita kadagiti primo numero ken multiplikasion, ngem daytoy ket sinupsuppiatan. Iti libro a ''Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Immuna a 50,000 a Tawtawen'', ni Peter Rudman ket nakisinnuppiat a ti panagrang-ay ti konsepto dagiti primo a numero ket mabalin a mapasamak laeng kalpasan ti konsepto ti dibision, nga inpetsaanna daytoy ti kalpasan ti 10,000 BC, a dagiti primo a numero ket mabalin idi a saan a naaw-awatan aginggana idi agarup a 500 BC. Isu ket nagsursurat pay nga "awan ti panangpadas a naaramiden a mangipalawag a ti pagbilangan a banag ket nasken a mangipakita ti mangpaadu iti dua, dagiti primo a numero a baetan ti 10 ken 20, ken dagiti pay numero a gangani mangpaadu iti 10."<ref>{{cite book|author = Rudman, Peter Strom|title=Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Imuna a 50,000 a Tawtawen|year=2007|publisher= Prometheus Books |isbn=978-1-59102-477-4|page=64}}</ref> Daytoy ket naduktalan idiay idiay igid ti taudan ti danum iti Nilo (idiay asideg ti [[Danaw Edward]], idiay akin-abagatan a daya ti [[Demokratiko a Republika iti Kongo|Kongo]]) ken napetsaan t ikarbon iti [[Akin-ngato a Paleolitiko|20,000 BC]].
Dagiti [[napaamo a nuang]] ket naipayamammo idi manipud idiay Asia, ken dagiti Asirio ket nangipayammo kadagiti [[kamelio]] idi maika-7 a siglo BC. Dagitoy nga ayup ket naparti para iti karneda, ken dagitoy ket napaamop ken inus-usar iti panagarado wenno iti kaso ti kamelio, inus-usar apanagkariton. Ti danum ket nangruna kadagiti tao ket dagiti taraken nga ayup. Ti Nilo ket nalaka idi ken nasayaat a pamay-an a pagligananpagluganan para kadagiti tao ken tagilako.
Ti Nilo idi ket nangruna paset ti taga-ugma nga espiritual a biag ti Ehipto. Ni [[Hapy]] ket isu idi ti dios ti tinawen a layus, ken isuna ken ni [[paraon]] ket naipagpagarup a nagtengtengngel tipanaglayusti panaglayus. Ti Nilo ket naipanpanunotan a dalan ti biag ken patay ken ti kalpasan ti biag. Ti daya ket naipagpagarup a kas maysa lugar ti pakaipasngayan ket idadakkel, ken tilaud ket naipanpanunotan a lugar iti patay, a kas ti dios a ni [[Ra]], ti Init, ket naipasngay, pimmusay, ken umungar manen iti tunggal maysa nga aldaw a nagbalballasiw iti langit. Isunga, amin a tabonan ket adda iti laud ti Nilo, gaputa dagiti Ehipsio ket namatmatida a tapno makastrek ti kalpasan ti panagbiag, nasken a maipunponda iti bangir a naisimbolo iti patay.
GaputaGapu ta ti Nilo ket nangruna banag iti Ehipsio a biag, ti taga-ugma akalendarioa kalendario ket naibatay pay iti tallo a siklo ti Nilo. Dagitoy a panawen, a ti tunggal maysa ket mangbukel kadagiti uppat a bulan iti tallo nga aldaw iti tunggal maysa, ket tinawtawagan idi a tiiti Akhet, Peret, ken Shemu. Ti Akhet, a ti kaibuksilanna ket inundasion, ket isu idi ti paset ti panawen a ti Nilo ket nalayusan, a mangibatbati kadagiti adu a tuon ti nalames a daga, a nakanatultulongnakantultulong daytoy iti agrikultura a panagbatubo.<ref name="SpringerMorris2010">{{cite book|last1=Springer|first1=Lisa|author2=Neil Morris|title=Arte ken Kultura ti Taga-ugma nga Ehipto|date=15 Enero 2010|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-1-4358-3589-4|page=8}}</ref>
Ti Peret ket isu idi ti panagpatubo a panawen, ken ti Shemu, ti maudi a panawen, ket isu ti panawen nga awan ti tudo ken isu ti panawen ti panagani.<ref name="SpringerMorris2010"/>
| 