Nilo: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Ti '''Nilo''' ([[Pagsasao nga Arabiko|Arabiko]]: {{lang|ar|النيل}}, ''an-Nīl''; [[Pagsasao nga Ehipsio|Taga-ugma nga Ehipsio]]: ''Iteru'' & ''Ḥ'pī''; [[Pagsasao a Koptiko|Koptiko nga Ehipsio]]: {{Coptic|ⲫⲓⲁⲣⲱ}}, ''P(h)iaro''; {{lang-am|ዓባይ}}, ''ʿAbbai'') ket maysa a nangruna a agay-ayus ti amianan a karayan idiay amianan a daya ti Aprika, a sapasap a naipanunotan a kas ti [[Listaan dagiti karayan babaen ti kaatiddog|kaatiddogan a karayan]] iti lubong.<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/415347/Nile-River |title=Karayan Nilo |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Daytoy ket {{convertpagbaliwen|6650|km|mi|abbr=in}} ti kaatiddogna. Daytoy ket agay-ayus kadagiti sangapulo a pagilian ti [[Sudan]], [[Abagatan a Sudan]], [[Burundi]], [[Rwanda]], [[Demokratiko a Republika iti Kongo]], [[Tanzania]], [[Kenya]], [[Etiopia]], [[Uganda]] ken [[Ehípto]].<ref>{{cite journal|last=Oloo|first=Adams|title=Ti Panagsukimat para iti Pagtitinulongan kadagiti Suppiatan ti Danum ti Nilo: Ti Kaso para iti Eritrea|journal=Panagrepaso ti Aprikano a Sosiolohiko|year=2007|volume=11|issue=1|url=http://www.codesria.org/IMG/pdf/07_Oloo.pdf|accessdate=25 Hulio 2011}}</ref>

Ti akin-amianan a paset ti karayan ket agayus ti gangani nga adda amin amin idiay [[desierto]], manipud idiay [[Sudan]] a mapan idiay [[Ehipto]], ti pagilian a ti [[Pakasaritaan ti Ehipto|sibilisasionna]] ket nagtaltalek iti daytoy a karayan manipud kadagiti taga-ugma a pananwen. Kaaduan kadagiti populasion ken siudad idiay Ehipto ket maisanglad kadagitoy a paset ti tanap ti Nilo nga amianan ti [[Aswan]], ken gangani amin a kultural ken naipakasaritaan a lugar ti [[Taga-ugma nga Ehipto]] ket mabirukan ti igid ti karayan. Ti Nilo ket agpatingga iti maysa a dakkel a [[karayan delta|delta]] a maatianan idiay [[Baybay Mediteraneo]].

Ti [[Taudan (karayan wenno waig)|taudan]] ti Nilo ket sagpaminsan a naipanunotan a ti [[Danaw Victoria]], ngem ti danaw ket adda dagiti dadakkel a karayan a mangpakpakan. Ti [[Karayan Kagera]], nga agay-ayus idiay [[Danaw Victoria]] idiay asideg ti Tanzania nga ili ti [[Bukoba]], ket isu ti kaatiddogan a mangpakpakan, ngem dagiti taudan ket saan a maitunos no ania ti kaatiddogan a tributario ti Kagera ken ti isu a kaadywan a taudan ti Nilo.<ref>{{cite news | author = McLeay, Cam |date= Hulio 2, 2006 |title=Ti Kinapudo a Maipanggep ti Taudan ti Karayan Nilo |work=[[New Vision]] |url=http://www.newvision.co.ug/PA/8/459/507212 |accessdate= Agosto 31, 2011}}</ref> Daytoy ket mabalin a ti [[Karayan Ruvyironza|Ruvyironza]], waa rummuar idiay [[Probinsia ti Bururi]], [[Burundi]],<ref>{{cite web | url= http://www.egyptattraction.com/nile-river-egypt.html | title= Karayan Nilo | accessdate= Pebrero 5, 2011}}</ref> wenno ti [[Nyabarongo]], nga agayayus manipud idiay [[Nyungwe a Kabakiran]] idiay Rwanda.<ref>{{cite news | publisher = [[BBC News]] |date= Marso 31, 2006 |title=Ti Sangkatiponan ket Nakadanon ti 'Agpayso a Taudan' ti Nilo|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/hampshire/4864782.stm |accessdate= Abril 4, 2011|ref=harv}}</ref> Dagiti dua a mangpakpakan a karayan ket agsabatda idiay asideg ti [[Dissuor Rusumoa]] idiay pagbeddengan ti Rwanda ken Tanzania.

Dagiti kinaudi a panagsuksukimat<ref>Naipalpalawag idiay ''Nilo ni [[Joanna Lumley]]'', 7 pm aginggana iti 8 pm, [[ITV 1]], DominggoDomingo 12 Agosto 2011.</ref> ket agibagbaga ti partido a nagsuksukimat ket napanda iti maysa a lugar a naipalpalawag a kas ti taudan ti [[Rukarara]] a tributario [http://www.telegraph.co.uk/travel/activityandadventure/734885/Journey-to-the-source-of-the-Nile.html], ken baben ti panagarmid ti dalanan ti napusek a kabambantayan idiay kabakiran ti [[Nyungwe]] ket nakabirukda ti (iti [[namaga a tiempo]]) maysa a mapategan nga umay iti rabaw a panagay-ayus kadagiti adu a milia nga agpangato, ken nakabirukda ti baro a taudan, a nakaited ti Nilo ti kaatiddog a 4199 a milia (6758 a kilometro)

Ti dati a [[Danaw Tanganyika]] ket nagay-ayus nga agpa-amianan iti igid ti [[Tanap ti Rengngat ti Aprika]] a mapan idiay [[Puraw a Nilo]], a mangar-aramid ti Nilo ti agarup a {{pagbaliwen|1400|km|mi}} nga at-atiddog, aginggana no malappedan idiay [[Miocene]] ken paminaduenpamin-aduen babaen ti bungkong [[Bulbulkan ti Virunga]].

Ti Nilo ket pumaaw idiay Danaw Victoria idiay [[Dissuor Ripon]] idiay asideg ti [[Jinja, Uganda]],a kas ti [[Victoria a Nilo]]. Daytoy ket ad-adayo nga agayus ti agarup a {{pagbaliwen|500|km|sigfig=1}}, babaen ti [[Danaw Kyoga]], aginggana no maabutanna ti [[Danaw Albert (Aprika)|Danaw Albert]]. Kalpasan a mapanawanna ti Danaw Albert, ti karayan ket naamaamuannaam-ammuan a kas ti [[Albert a Nilo]].

Daytoy ket agayuston idiay [[Abagatan a Sudan]], a daytoy ket naam-ammuan idiay a kas ti [[Puraw a Nilo|Bahr al Jabal]] ("Karayan ti Bantay"). Ti [[Bahr el Ghazal (karayan)|Bahr al Ghazal]], ket adda ti kaatiddog a {{pagbaliwen|716|km}}, ket tumipon ti Bahr al Jabal idiay bassit nga alog a tinawtawagan a kas ti [[Danaw No]], ken kalpasan daytoy ti Nilo ket agbalin a naamammuannaam-ammuan a kas ti ''Bahr al Abyad'', wenno ti [[Puraw a Nilo]], manipud ti kasla puraw a [[pila]] a tumtumpaw kadagiti danumna. No iti [[Panaglayus iti Nilo|Nilo ket malayusan]] daytoy ket nangibatbati ti nalames a a lan-ak a deposito a mangabuno iti daga. Ti Nilo ket saanen a tinawen nga aglaylayus manipud idi nalpas ti [[Penne Aswan a Penned]] idi 1970. A daytoy ket maysa a [[anabranch|sanga ti karayan]] , ti [[Bahr el Zeraf]], ket agayus idiay Bahr al Jabal a paset ti Nilo ken tumipon idiay Puraw a Nilo.