Siensia: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

[[File:Tycho instrument sextant mounting 19.jpg|thumb|Ti [[astronomia]] ket kaaduan a nagbalin a [[napudno]] kalpasan ni [[Tycho Brahe]] ket nagaramid kadagiti sientipiko nga instrumento, sakbay ti panakainbentopannakainbento ti teleskopio. Dagiti [[Panagpalpaliiw nga astronomia ni Tycho|panagpalpaliiw ni Brahe]] ket dagitoy ti nagbatayan ti [[linlinteg ni Kepler]].]]

Ti '''siensia''' ({{ety|la|scientia|pannakaammo}}) ket maysa a sistematiko a gandat nga agpabangon ken agurnong ti [[pannakaammo]] iti porma iti masubokan a [[Sientipiko a teoria|panangipalpalawag]] ken dagiti [[Panakaipadto|maipadto]] a maipanggep ti [[law-ang]].<ref>"... ti moderno a siensia ket maysa a panaduktal ken maysa pay a panagparnuay. Daytoy idi ket maysa a naduktalan a ti katutubo ket sapasap nga agnanayon nga agtignay tapno maipalpalawag dagiti linteg ken ti pay matematiko; ken nasken dagiti panagparnuay dagiti ramramit ken pamay-an, konsepto, aparato, ken organisasion para iti panangipakita dagiti panakakadawyanpannakakadawyan ken panagitalgedpanangitalged kadagiti kasla linteg a panakapalplawagan."&nbsp;—p.vii, [[J. L. Heilbron]], (2003, editor-in-chief) ''Ti Oxford a Kumaduaan ti Pakasaritaan ti Moderno a Siensia'' New York: Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan ISBN 0-19-511229-6

<!--{{sfn|Popper|2002|p=3}}--></ref> Iti nadaan ken asideg a makaikabagian a kayatna a saoensawen (nabirukan, kas pagarigan, iti [[Aristotle]]), ti "siensia" ket mangitudo ti bagi iti napatalgedan a pannakaammo, iti kita a mabalin ti lohiko ken [[rason|marasonan]] a panakaipalpalawagpannakaipalpalawag (''kitaen dita [[Siensia#Pakasaritaan ken pilosopia|Pakasaritaan ken Pilosopia]] baba'').<ref>[[AristotleAristotles]], ca. maika-4 a siglo BCE {{cite web | title = [[Nicomachean Ethics]] LibroBook VI, lenand [[Metapisika (Aristotle)|Metapisika]]Metaphysics LibroBook I: | url = http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0054%3Abekker%20page%3D1139b}} "Iti sapasap ti senial iti pannakaammo wenno saan a panakaikaskasopannakaikaskaso ket isu ti abilidad ti mangisuro, ken para iti daytoy a rason datayo ket agtenggel ti arte ngem ti panagpadas ti sientipiko a pannakaammo (''epistemē''); ''para iti artista ket makaisuro, ngem dagiti dadduma ket saan''."&nbsp;— [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0052:book=1:section=981b&highlight=artists%2Cothers AristotAristotles. ''Met.'' 1.981b]</ref> Manipud idi [[klasiko a taga-ugma]] ti siensia a kas kita itipannakaammo ket asideg idi a maisilsilpo iti [[pilosopia]]. Idi [[nasapa a moderno a panawen]] dagiti balikas a "siensia" ken "pilosopia" ket sagpaminsan nga agsinnublat a maus-usar iti [[Pagsasao nga Ingglés]]. Babaen ti maika-17 a siglo, ti [[masna a pilosopia]] (a tatta nga aldwen ket makunkuna a "[[masna asiensia]]") ket naikapanunutan idididi a nailasin a sanga iti [[pilosopia]].<ref>Kas pagarigan ti [[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica]] ni Isaac Newton (1687), ket naipatarus a "Matematiko a Pamunganayan iti Masna a Pilosopia", ken mangipanunot ti agdama idi a panagusar dagiti balikas a "[[masna apilosopiaa pilosopia]]", a minaigmainaig ti "sistematiko a panagadal iti katutubo"</ref> Nupay kasta, ti "siensia" ket nagtultuloy a naus-usar iti nalawlawa a kapanunutankapanunotan a mangibaga ti napatalgedan a pannakaammo a maipangngep ti maysa a topiko, a kasla iti panagus-usar ti moderno a termino a kas ti [[biblioteka a siensia]] wenno [[politiko a siensia]].

Iti moserno a panagusar, ti "siensia" ket kaaduan a mangitudo ti pamay-an a panagkamat ti pannakaammo, a saan laeng a ti pannakaammo a kabukbukodan. Daytoy ket "kadawyan a natrato a kasla kapadpada ti ‘masna ken maipapan ti bagi a siensia’, ken isu nga naigawidan kadagiti sanga iti panagadal a mangibaga ti penomena iti materiales aa law-ang ken dagiti bukodda a linteg, a sagpaminsan nga adda dagiti naibagbaga a panakalaksidpannakalaksid iti puro a matematiko. Daytoy tattan ti agturay a kapanunutan iti ordinario a panagusar."<ref>Oxford English Dictionary</ref> Ti akakikid a kapanunutan iti "siensia" a naparang-ay dagiti sientista a kas ni [[Johannes Kepler]], [[Galileo Galilei]] ken [[Isaac Newton]] ket nagrugida a nagannurot ti ''[[linlinteg iti katutubo]]'' a kas ti [[linteg iti panaggunay ni Newton]]. Iti daytoy a paset ti panawen kadawyan daytoy a nagbalin a nangitudtiudo ti masna apilosopia a kas ti "masna asiensiae". Kadagiti napalabas iti maika-19 a siglo, ti balikas a "siensia" ket immadu a nagbalin a maikumaduaan ti [[sientipiko a pamay-an]], ti nadisplina a pamay-an ti panagadal ti masna a lubong, a mairaman ti [[pisika]], [[kimika]], [[heolohia]] ken [[biolohia]]. Idi maika-19 a siglo daytoy a ti termino a ''[[sientista]]'' ket napartuat idi babaen ti naturalista a teologo a ni [[William Whewell]] tapno mailasin kadagiti agbirbiruk ti pannakaammo iti katutubo ken dagiti agbirbiruk ti pannakaammo kadagiti sabsabali a disiplina. Ti''Oxford nga Inggles a Diksionario'' ket petsaanna ti nagtaudan iti balikas a "sientista" idi 1834. Daytoy ket sagpaminsan a nangibati ti panagadal iti kapanunutan ti nagtagitaoan ken kagimongan iti maysa a nailimbo a linguistiko, a daytoy ket nasolbar babaen ti panakaidasigpannakaidasig dagitoy a luglugar iti akademiko a panagadal a kas ti [[siensia sosial]]. Ken dagiti pay maipada, adda dagiti sasabali pay a nangruna a lugar iti naidisiplina a panagadal ken pannakaammo nga adda tatta nga aldaw a babaen ti sapasap a pangyuna iti "siensia", a kas ti [[pormal a siensia]] ken [[naipakat a siensia]].

[[File:Riccio Melone a Capo Caccia adventurediving.it.jpg|thumb|Ni [[Aristotle]] kenni [[Guanzi (testo)|Kuan Tzu]] (maikapat a C. BCE), iti kaspagarigan ti [[Adu a panakaduktal|naggigiddan a sientipiko a panakadultalan]], ket nangibaga nga adda dagiti [[maipapan ti baybay nga ayup]] ket suheto ti maipapan ti bulan a siklo, ken dumakkel ken bumassit ti rukod babaen ti panagallid ken panagbaba iti bulan. Ni AristotleAristotles ket naisangsangayan nga agibagbaga ti [[maratangtang]], a nailadawan dita ngato.<ref>{{harvnb|Needham|1954|p=150}}</ref>]]

Ti siensia iti sigud a kapanunutanna ket maysa a balikas para iti kita iti pannakaamo ([[Latin]] ''[[wiktionary:scientia|scientia]]'', ti [[Taga-ugma a Griego]] a ''[[wiktionary:epistemē|epistemē]]''), ngem saan a ti naipangruna a nainget a kapanunutanbalikas para iti panagbiruk iti kasta a pannakaammo. Iti panakaisangsangayn daytoy ket maysa kadagiti kita iti pannakaammo a dagiti tattao ket mabalinda ti makipakaaamo ken makibinningay. as pagarigan, ti pannakaammo a maipanggep ti panagobra iti masna a banbanag ket nabayagen a naurnong sakbay kadagiti nairehistro a pakasaritaan ken nangiturong ti panagrangrang-ay iti narikut ken konsepto a panagpanpanunnot, a kas naiparang babaen ti panakaaramid kadagiti narikut a kalendario, dagiti pamay-an para iti panagaramid kadagiti makasabidong a mula tapno mabalin a makan, ken dagiti patakder a kas dagiti piramido. Nupay kasta awan dagiti naaramid a maitunos a panagilasin a nagbaetan ti pannakaammo kadagiti banbanag nga agpayso iti amin a komunidad, ken dagiti sabsabali a kita iti komuniddakomunidad a pannakaammo a kas dagiti mitolohia ken legado a sistema.

Sakbay ti panakaparnuay wenno panakaduktalpannakaduktal iti [[konsepto]] iti "[[katutubo]]" ([[Taga-ugma a Griego]] ''phusis''), babaen dagiti [[Sakbay ti Sokratiko a pilosopo]], daytoy met laeng a balikas ket naususar a nangipalpalawag ti ''masna'' a "pamay-an" iti panagtubo ti mula,<ref>Kitaen ti inadaw a sao idiay [[Homer]] (maika-8 a c. BCE) [[Katutubo#cite note-2|''Odyssey'' 10.302-3]]</ref> ken ti "pamay-an" a ti, kas pagarigan, ti panagkararag ti maysa a tribu iti maysa a naisangsangayan a dios. Para iti daytoy a rason naitunton a dagitoy a lallaki ket isuda kadagiti immuna a pilosopo iti nainget a kapanunotan, ken isuda pay dagiti immuna atattao a nalawag a nangilasin ti "katutubo" ken "taripnong".<ref>"TRang-ay wenno Agsubli" iti Maysa a Pangyuna ti Politiko a Pilosopia: Sangapulo a Salaysay babaen ni Leo Strauss. (Naipalawa a bersion ti Politiko a Pilosopia: Innem a Salaysay ni Leo Strauss, 1975.) Ed. Hilail Gilden. Detroit: Wayne State UP, 1989.</ref> Ti siensia ngarud ket nailaslasin a kas ti pannakaammo iti katutubo, ken dagiti banbanag nga agpayso para iti amin a komunidad, ken ti nagan ti naipangpangruna a panagbiruk iti kasta apannakaammo idi ket ti pilosopia&nbsp;— ti nagturayan ti immuna a pilosopo-pisiko. Isuda ket kangrunaan laeng a dagiti agpatta-patta wenno [[teoria|teoretiko]], a naisangsangayan nga interesado iti [[astronomia]]. Iti panakailasi, ti panagpadas ti panagusar ti pannakaammo ti katutubo tapno tuladen ti katutubo (parbo wenno teknolohia, Griego''technē'') ket nakitkita dagiti klasiko a sientista a kasla maitutop nga interesado para kadagiti nababbaba a klase nga artisano.<ref>Strauss ken Cropsey eds. Pakasaritaan iti Politiko a Pilosopia, Maikatlo nga edision, p.209.</ref>