Rebision manipud idi 20:32, 10 Septiembre 2013 urnosen Lam-ang (tungtungan \| aramid) Dagiti administrador ti interface, Dagiti administrador 182,014 edits m →‎Dagiti nagibasaran: Inurnos nga inusar ti en:WP:AWB, replaced: Pinagibasaran → Dagiti nagibasaran using AWB ← Nadadaan nga urnos		Rebision manipud idi 18:54, 19 Enero 2015 urnosen ibabawi Lam-ang (tungtungan \| aramid) Dagiti administrador ti interface, Dagiti administrador 182,014 edits Naipatarus manipud iti en:South America/643208535 Barbaro nga urnos →
Linia 1: {{Infobox kontinente \|title = Abagatan nga Amerika \|image = [[~~File~~Papeles:South America (orthographic projection).svg\|200px]] \|area = 17,840,000 km<sup>2</sup><br />(6,890,000 sq mi) \|population = 385,742,554 (~~2008~~2011, [[Listaan dagiti kontinente babaen ti ~~bilang dagiti umili~~populasion\|~~maika~~Maika-5]])▼ ~~(6,890,000 sq mi)~~ \|density = 21.4 ~~per~~ /km<sup>2</sup> (56.0 ~~per~~ /sq mi)▼ ▲\|population = 385,742,554 (2008, [[Listaan dagiti kontinente babaen ti bilang dagiti umili\|maika-5]]) \|demonym = Taga-Abagatan nga Amerika ▲\|density = 21.4 per km<sup>2</sup> (56.0 per sq mi) ~~\|demonym = Abagatan nga Amerika, [[Dagiti Amerika\|Amerikano]]<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/American American], Merriam-Webster OnLine.</ref>~~ \|countries = 12 \|list_countries = Listaan dagiti ~~nagturay~~naturay nga estado ken ~~dagiti agkamkammmatalek~~ agkamkammatalek a ~~territorio~~teritorio ~~iti~~ti Abagatan nga Amerika \|dependencies = 3 \|languages = [[Pagsasao a Portuges\|Portuges]], [[Pagsasao nga Espaniol\|Espaniol]], ken [[Dagiti pagsasao ~~iti~~ti Abagatan nga Amerika\|~~Listaan~~dadduma ~~dagiti pagsasao~~pay]] \|time = [[UTC-2]] aginggana ti [[UTC-5]] \|cities = [[Listaan dagiti siudad idiay Abagatan nga Amerika]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|Brasil}} [[São Paulo]]<br /sh>{{~~flagicon~~wagaywayikono\|~~Argentina~~Arhentina}} [[Buenos Aires]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|~~Brazil~~Brasil}} [[Rio de Janeiro]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|~~Peru~~Colombia}} [[~~Lima~~Bogotá]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|~~Colombia~~Peru}} [[~~Bogotá~~Lima]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|Chile}} [[Santiago, Chile\|Santiago]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|Brasil}} [[Belo Horizonte]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|~~Brasil~~Venezuela}} [[~~Porto Alegre~~Caracas]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|Brasil}} [[~~Brasília]]<br~~Porto ~~/>{{flagicon\|Ecuador}} [[Guayaquil~~Alegre]]<br />{{~~flagicon~~wagaywayikono\|Colombia}} [[Medellín~~]]<br />{{flagicon\|Venezuela}} [[Caracas~~]] }} Ti '''Abagatan nga Amerika''' ket ti [[kontinente]] a mabirukan idiay [[Akinlaud a Hemisperio]], kaaduan idiay [[Akin-abagatan a Hemisperio]], nga adda bassit iti paset ti idiay [[Akin-amianan a Hemisperio]]. Daytoy ket mabalin pay a maikeddeng a kas maysa a [[subkontinente]] ti [[Kaamerikaan]].<ref name=britannica-southamerica>{{cite web\|url =http://www.britannica.com/EBchecked/topic/555844/South-America\|title = South America\|work= [[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Daytoy ket nabeddengan iti laud babaen ti [[Taaw Pasipiko]] ken iti amianan ken daya babaen ti [[Taaw Atlantiko]]; [[Amianan nga Amerika]] ken ti [[Baybay Karibe]] ket mabirukan iti amianan a laud. Daytoy ket mangiraman kadagiti sanga pulo ket dua a naturay nga estado – ti [[Arhentina]], [[Bolivia]], [[Brasil]], [[Chile]], [[Colombia]], [[Ecuador]], [[Guyana]], [[Paraguay]], [[Peru]], [[Surinam]], [[Uruguay]], ken [[Venezuela]] – ken dagiti dua a saan a naturay a lugar –ti [[Pranses a Guiana]], ken ti maysa a [[ballasiw taaw a departamento]] ti [[Pransia]], ken ti [[Is-isla ti Maldivas]], ti [[Teritorio ti Ballasiw Taaw ti Britaniko]] (ngem [[Katurayan a suppiat ti Is-isla ti Maldivas\|sinuppiat]] babaen ti Arhentina). Iti pay maipatinayon iti daytoy, ti [[Is-isla ABC (Lesser Antilles)\|is-isla ABC]] ti [[Olanda]] ket mabalin a maikeddenga a paset ti Abagatan nga Amerikama. ~~Ti '''Abagatan nga Amerika''' ket maisakupan na ti abagatan a paset iti daga nga [[Dagiti Amerika\|Amerika]]. Daytoy a kontinente ket kadawyan naipatinggaan iti amianan a laud babaen ti~~ ~~[[Darién a buang]] iti kaigidan ti pagbeddengan ti [[Colombia]] ken [[Panama]].~~ Ti Abagatan nga Amerika ket addaan iti kalawa iti 17,840,000 a kilometro kuadrado (6,890,000 sq mi). ti [[populasion]]na manipud idi 2005 ket nakarkulo iti smurok a 371,090,000. Ti Abagatan nga Amerika ket [[Listaan dagiti kontinente babaen ti populasion\|maikapat iti ranggo]] babaen ti kalawa (kalpasan ti [[Asia]], [[Aprika]], ken Amianan nga Amerika) ken maikalima iti populasion (kalpasan ti Asia, Aprika, [[Europa]], ken Amianan nga Amerika). ~~[[Papeles:South America satellite plane.jpg\|thumb\|left\|]]~~ ~~{{clearleft}}~~ Kaaduan ti populasion ket agtataeng idiay asideg ti akinlaud wenno akindaya nga aplaya ti kontinente bayat a ti akin-uneg ken ti [[patagonia\|adayo nga abagatan]] ken manmano a natagtagitao. Thi heograpia ti akinlaud nga Abagatan nga Amerika ket kaaduan iti banbantay ti [[Andes]]; iti pakaigiddiatan, ti akindaya paset ket aglaon kadagiti kabambantayan a rehion ket ti dakkel a tantanap nga ayan dagiti karayan a kas ti [[Karayan Amasona\|Amasona]], [[Karayan Paraná\|Paraná]] ken ti ayus ti [[Orinoco]]. Kaaduan ti kontinente ket naisanglad iti [[tropiko]]. ~~{{pungol-nangruna}}~~ Ti kultural ken etniko a pakakitaan ti kontinente ket adda iti taudanna iti pannakitignay kadagiti [[indihenio a tattao ti Kaamerikaan\|indihenio a tattao]] kadagiti nagparukma a Europeano ken dagiti imigrante ken, kaaduan a lokal, kadagiti Aprikano nga aadipen. Naikkan iti atiddog a [[Europeano a kolonisasion ti Kaamerikaan\|pakasaritaan iti kolonialismo]], kaaduan dagiti taga-Abagatan nga Amerika ket agsasao iti [[Pagsasao a Portuges\|Portuges]] wenno [[Pagsasao nga Espaniol\|Espaniol]], ken dagiti kagimongan ken dagiti estado ket sapasap a mangipaltiing kadagiti [[Akinlaud a kultura\|Akinlaud a tradision]]. == Heograpia == {{Nangruna\|Heograpia ti Abagatan nga Amerika}} [[Papeles:South America - Blue Marble orthographic.jpg\|thumb\|240px\|Ti komposito a relief a ladawan ti Abagatan nga Amerika.]] Ti Abagatan nga Amerika ket sakupenna ti akinabagatan a paset ti [[Kaamerikaan\|masa ti daga ti Amerika]]. Ti kontinente ket sapasap a napatinggaan iti amianan a laud babaen ti [[Sawang Darién\|taudan ti danum ti Darién]] iti igid tipagbeddenagn ti [[Colombia]]–[[Panama]], urayno adda met dagiti mangikeddeng a ti pagbeddengan imbes a ti [[Kanal Panama]]. Iti [[heopolitika]] ken heograpika<ref>Cohen, Saul Bernard. 2003. [http://books.google.com/books?id=QkMD8HKRlgoC&pg=PA141 "North and Middle America" (Ch. 5)]. ''Geopolitics of the World System'', ISBN 0847699072</ref> amin ti Panama – a mairaman ti paset ti daya ti Kanal Panama iti ismo – ket kadawyan a mairaman iti Amianan nga Amerika<ref>[http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#americas "Americas"] ''Standard Country and Area Codes Classifications (M49)'', United Nations Statistics Division</ref><ref>{{cite web\|url=http://web.archive.org/web/20080303233306/http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/maps/reference/international/north_america/referencemap_image_view \|title=North America \|work=Atlas of Canada\|date=2003-11-14 \|accessdate=2012-05-21}}</ref><ref name="North America Atlas">[http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=nameri&Rootmap=&Mode=d&SubMode=w North America Atlas] National Geographic</ref> ken kadagiti [[Demograpia ti Sentral nga Amerika\|pagpagilina ti Sentral nga Amerika]].<ref>{{cite web\|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/440722/Panama \|title=Panama \|publisher=Britannica.com \|date=1999-12-31 \|accessdate=2012-05-21}}</ref><ref>{{cite web\|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pm.html#Geo \|title=Panama\|work=CIA – The World Factbook \|publisher=Cia.gov \|accessdate=2012-05-21}}</ref> Gangani amin ti nangruna a daga ti Abagatan nga Amerika ket nakatugaw iti [[Plata ti Abagatan nga Amerika]]. Ti Abagatan nga Amerika ket balay ti [[Listaan dagiti dissuor babaen ti kangato\|kangatuaan a saan a nalappedan a dissuor iti lubong]], ti [[Dissuor Anghel]] idiay Venezuela; ti kangatuan nga agmaymaysa a tinnag a dissuor ti [[Dissuor Kaieteur]] idiay Guyana; ti kadakkelan a karayan (babaen ti tomo), ti [[Karayan Amasona]]; ti kaatiddogan a kabambantayan, ti [[Andes]] (a ti kangatuan a bantayna ket ti [[Aconcagua]] iti {{pagbaliwen\|6,962\|m\|ft\|abbr=on\|disp=sqbr}}); ti kamagaan a saan a polar a lugar iti daga, ti [[Desierto Atacama]];<ref>{{cite web\|url=http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0308/feature3/\|title=Parts of Chile's Atacama Desert haven't seen a drop of rain since recordkeeping began. Somehow, more than a million people squeeze life from this parched land\|work= National Geographic Magazine\|accessdate=2009-04-18}}</ref><ref>{{cite web\|url=http://web.archive.org/web/20070202153149/http://www.extremescience.com/DriestPlace.htm \|title=Driest Place \| Driest Desert Atacama Desert\|publisher=Extremescience.com \|date=2007-01-25 \|accessdate=2009-04-18}}</ref><ref>{{cite journal\|author=McKay, C. P.\|date=Hunio 2002\|volume=14\|page=30\|title=Two dry for life: The Atacama Desert and Mars\|issue=3\|url=http://quest.nasa.gov/challenges/marsanalog/egypt/AtacamaAdAstra.pdf\|journal=Ad Astra}}</ref> ti kadakkelan a katuduan abakir, ti [[Katuduan a bakir Amasona]]; ti kangatuan a kapitolio a siudad, [[La Paz, Bolivia]]; ti kangatuan a komersial a madalisiat a danaw iti lubong, [[Danaw Titicaca]]; ken, malaksid dagiti pagsukisokan nga estasion idiay [[Antartika]], ti akin-abagatan unay a permanenta a natagtagitao a komunidad iti lubong, ti [[Puerto Toro, Chile]]. {{multiple image \| footer = Ti [[Torres del Paine\|Cuernos del Paine]] idiay Chile (kanigid) ken ti [[Nailian a Parke Chapada das Mesas\|Morro do Chapéu]] idiay Brasil (kanawan) ket agserbi a mangiladawan ti dibersidad dagiti langa ti daga idia Abagatan nga Amerikao. Pinduten tapno maipadakkel. \| image1 = Cuernos_del_Paine_2011.jpg \| width1 = 160 \| alt1 = \| caption1 = \| image2 = Morro do chapeu (cropped).jpg \| width2 = 120 \| alt2 = \| caption2 = }} Ti kangrunaan a rekurso ti mineral ti Abagatan nga Amerika ket [[balitok]], [[pirak]], [[gambang]], [[mina ti landok]], [[lata]], ken [[petroleo]]. Dagitoy a rekurso a mabirukan idiay Abagatan nga Amerika ket nakaited ti adu a matgedan kadagiti pagilianna a naipangpangruna kadagiti panawen ti gubat wenno napardas nga idadakkel ti ekonomia babaen dagiti industrialisado a pagpagilian. Nupay kasta, ti konsentrasion iti panagpataud ti maysa a nangruna a tagilako nga eksport ket masansan a nanglapped ti panagdur-as ti debersidad dagiti ekonomia. Ti panagbalbaliw dagiti presio dagit tagilako kadagiti sangalubongan a pagtagilakuan ken nakaiturongan ti historikal dagiti nangruna a nangato ken dagiti ababa kadagiti ekonomia kadagiti estado ti Abagatan nga Amerika, ken masansan nga agpataud kadagiti nakaro nga instabilidad ti politika. Daytoy ket pakaiturongan kadagiti ganetget a mangidersidad ti panagpataud a mangiyadayo manipud ti panangitalinaay kadagiti keonomia a naidedikado iti maysa a nangruna nga eksport. Ti Abagatan nga Amerika ket maysa kadagiti kaaduan a biodibersidad a kontinente iti lubong. Ti Abagatan nga Amerika ket balay kadagiti adu a makaay-ayo ken dagiti naisangayan a sebbangan dagiti ayup a mairaman ti [[llama]], [[anaconda]], [[piranha]], [[jaguar]], [[vicuña]], ken [[tapir]]. Ti katuduan a bakir ti Amasona ket agtagikua ti nangato a [[biodibersidad]], nga aglaon ti nangruna a proporsion dagiti [[sebbanagn]] iti Daga. Ti Brasil ket isu ti kadakkelan a pagilian idiay Abagatan nga Amerika, sumakop daytoy iti kagudua ti kalawa ti daga ken populasion ti kontinente. Dagiti nabati a pagilian ken dagiti teritorio ket nabingbingay kadagiti tallo a rehion Ti [[Es-estado ti Andes]], [[ti Guianas]] ken ti [[Akin-bagatan a Kono\|Akin-abagatan a Balisongsong]]. === Dagiti kaariping nga isla === Iti tradision, ti Abagatan nga Amerika ket mangiraman pay kadagiti asideg nga isla. Ti [[Aruba]], [[Bonaire]], [[Curaçao]], [[Trinidad]], [[Tobago]], ken ti [[pederal nga agkamkammatalek ti Venezuela]] ket nakatugaw iti akin-amianan a [[kontinental a samang]] ti Abagatan nga Amerika ken dagitoy ket masansana a mairamraman a kas paset ti kontinente . Iti heopolitika, dagiti isla nga estado ken dagiti ballasiw taaw a teritorio ti Karibe ket sapasap a naigrupo a kas paset ti Amianan nga Amerika, gapu ta isuda ket ad-adayo idiay [[Plata Karibe]], urayno ti [[San Andrés (isla)\|San Andres]] ken [[Isla Providenciad\|Providencia]] ket politikal a paset ti [[Colombia]] ken ti [[Isla Aves]] ket tinengtengngel babaen ti [[Venezuela]].<ref name="North America Atlas"/><ref>[http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=sameri&Rootmap=&Mode=d&SubMode=w South America Atlas] National Geographic</ref><ref>{{cite web\|url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#americas \|title=United Nations Statistics Division- Standard Country and Area Codes Classifications (M49) \|publisher=Unstats.un.org \|date=2011-09-20 \|accessdate=2012-05-21}}</ref> Dagiti sabali nga isla a mairaman iti Abagatan nga Amerika ket ti [[Is-isla Galápagos]] a tagikua ti [[Ecuador]] ken ti [[Isla Paskua ti Panagunagr]] (idiay [[Oceania]] ngem tagikua ti [[Chile]]), [[Isla Robinson Crusoe]], [[Purpuro Chiloé\|Chiloé]] (dagitoy dua ket tagikua ti Chile) ken [[Tierra del Fuego]] (nagbaetan a pinagbingayan ti Chile ken [[Arhentina]]). Idiay Atlantiko, ti [[Brasil]] ket tagikuana ti [[Fernando de Noronha]], [[Trindade ken Martim Vaz]], ken ti [[Purpuro SanPedro ken San Pablo]], bayat a ti [[Is-isla Maldivas]] ket tinurayan babaen ti [[Nagkaykaysa a Pagarian]], a ti panangiturayna iti is-isla ket [[suppiat ti kinaturay ti Is-isla ti Maldivas\|sinuppiat babaen ti Arhentina]]. Ti [[Is-isla Abagatan a Georgia ken ti Abagatan a Sandwich]] ket mabalin pay a mainaig iti Anagatan nga Amerika wenno ti [[Antartika]]. {{-}} == Dagiti nagibasaran == {{Reflist}} == Dagiti silpo ti ruar == {{Commons-inline\|South America\|{{PAGENAME}}}} {{Dagiti kontinente iti lubong}} {{Dagiti rehion iti lubong}} [[Kategoria:Abagatan nga Amerika]] [[Kategoria:Dagiti kontinente]] [[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]

Abagatan nga Amerika: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision