Wikipedia

Abagatan nga Amerika: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnosBarbaro nga urnos →
Content deleted Content added
VisualWikitext
m Nagsimpa ti panangiletra/gramatika
tuloy
Linia 51:
 
Dagiti sabali nga isla a mairaman iti Abagatan nga Amerika ket ti [[Is-isla Galápagos]] a tagikua ti [[Ecuador]] ken ti [[Isla Paskua ti Panagunagr]] (idiay [[Oceania]] ngem tagikua ti [[Chile]]), [[Isla Robinson Crusoe]], [[Purpuro Chiloé|Chiloé]] (dagitoy dua ket tagikua ti Chile) ken [[Tierra del Fuego]] (nagbaetan a pinagbingayan ti Chile ken [[Arhentina]]). Idiay Atlantiko, ti [[Brasil]] ket tagikuana ti [[Fernando de Noronha]], [[Trindade ken Martim Vaz]], ken ti [[Purpuro SanPedro ken San Pablo]], bayat a ti [[Is-isla Maldivas]] ket tinurayan babaen ti [[Nagkaykaysa a Pagarian]], a ti panangiturayna iti is-isla ket [[suppiat ti kinaturay ti Is-isla ti Maldivas|sinuppiat babaen ti Arhentina]]. Ti [[Is-isla Abagatan a Georgia ken ti Abagatan a Sandwich]] ket mabalin pay a mainaig iti Abagatan nga Amerika wenno ti [[Antartika]].
 
{{-}}
==Pakasaritaan==
===Prehistoria===
[[Papeles:SantaCruz-CuevaManos-P2210651b.jpg|thumb|240px|Ti prehistoriko a [[Cueva de las Manos]],wenno ''Kueba dagit Ima'', idiay Arhentina.]]
Ti Abagatan nga Amerika ket naipampamattian a naisilpo idi iti [[Aprika]] manipud ti naladaw a [[Panawen Paleosoika]] aginggana ti nasapa a [[Panawen Mesosoika]], aginggana idi nagsisina ti [[nalatak a kontinente]] ti [[Pangaea]] idi agarup a tawtawen ti napalabas ti 225 a riwriw. Isu a ti Abagatan nga Amerika ken ti Aprika ket makibinningay kadagiti agpapada a posil ken dagiti tuon ti bato.
 
Ti Abagatan nga Amerika ket naipagpagarup nga isu ti immuna a tinataengan babaen ti tattao idi dagiti tattao ket binalballasiwda ti [[Beringia|Rangtay ti Daga ti Bering]] (itan ket ti [[Kipet Bering]]) idi saan a nakurkurang ngem 15,000 ya tawtawen ti napalabas manipud ti teritorio nga ita nga aldawen ket ti [[Rusia]]. Immakarda a nagpa-abagatan babaen ti [[Amianan nga Amerika]], ken kanungpalan a naabotanda ti Abagatan nga Amerika babaen ti [[Ismo ti Panama]].
 
Ti iimmuna nga ebidensia iti kaada ti puli ti tattao idiay Abagatan nga Amerika ket napetsaan idi agarup a 9000 BC, idi dagiti [[Karabasa (mula)|karabasa], dagiti [[chili pepper|sili]] ken [[bukel|bukbukel]] ket nairugrugi a naimuyongan a makan kadagiti kabanbantayan iti [[Labneng Amasona]. Dagiti ebidensia ti damdamili ket adu a a mangisingasing a ti [[manioc]], nga agdama pay laeng a [[nagruna amakan]] tatta nga aldaw, ket naimuymuyongan idi iti nasapsap a kas idi 2000 BC.<ref name="OBrienP-Oxford_Atlas">O'Brien, Patrick. (General Editor). Oxford Atlas of World History. New York: Oxford University Press, 2005. pp. 25</ref>
 
Babaen idi 2000 BC, adu kadagiti [[agrariano a kangimongan|agrariano]] a komunidad ket nagtataeng kadagiti amin a paset ti [[Andes]] ken dagiti nakapalikmut a rehion. Ti panagkalap ket immadu a panagsanay iti igid ti aplaya, ken nangtulong daytoy iti pannakaaramid ti ikan a kas nangruna taudan ti taraon. Dagiti sistema ti panagsibog ket naparang-ay pay iti daytoy a panawen, ken nagtulong daytoy iti idudur-as ti maysa nga [[agrariano a kagimongan]].<ref name="OBrienP-Oxford_Atlas"/>
 
Dagiti kultura ti Abagatan nga Amerika ket nangrugrugida a nagpaamo kadagiti [[llama]], [[vicuña]], [[guanaco]], ken [[alpaca]] kadagiti kabanbantayan ti Andes idi circa 3500 BC. Malaksid kadagiti usarda a kas taudan ti karne ken dutdot, dagitoy nga ayup ket naus-usar pay para iti panangilugan dagiti tagilako.<ref name="OBrienP-Oxford_Atlas"/>
 
===Dagiti kasakbayan ti Colombiano a sibilisasion===
 
[[Papeles:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.jpg|thumb|240px|Ti estado ti Inca ti [[Machu Picchu]], [[Peru]] ket maysa kadagiti [[Dagiti Baro a Siddaaw iti Lubong#Dagiti nangabak|Pito a Siddaaw iti Lubong]]]]
 
Ti idudur-as ti panagpatubo ti mula ken ti ipaparang dagiti pagtaengan ti tao ket nangpalubos para kadagiti adu ken nagtutuon a rugrugi dagiti sibilisasion idiay a Abagatan nga Amerika.
 
Maysa kadagiti kasapaan nga ammo a sibilisasion idiay Abagatan nga Amerika ket idiay [[Sibilisasion ti Norte Chico|Norte Chico]], idiay sentral nga aplaya ti [[Peru]]. Urayno daytoy ket kultura ti kasakbayan ti seramiko, ti monumental nga arkitektura ti Norte Chico ket maipada kadagiti piramida ti [[Taga-ugma nga Ehipto]]. Ti agturturay a klase ti Norte Chico ket nangipatakderda ti network ti pagtagilakuan ken nagparang-ay iti agrikultura ket kalpasann sinaruno daytoy ti [[kultura Chavin|Chavín]] babaen idi 900 BC, segun kadagiti dadduma a karkulo ken dagiti dagiti arkeolohiko a nabirbiruk. Dagiti artipakto ket nabirukan iti lugar a tinawtawagan iti [[Chavín de Huantar]] iti moderno a Peru iti kangato iti 3,177 metmetro. Ti sibilisasion ti Chavín ket nagpaut idi 900 BC aginggana idi 300 BC.
 
diay sentral nga aplaya ti Peru, idi agarup a rugi ti umuna a milenio AD, dagiti kultura ti [[Moche (kultura)|Moche]] (100 BC&nbsp;– 700 AD, idiay akin-amianan nga aplya ti Peru), [[Kultura Paracas|Paracas]] ken [[Kultura Nazca|Nazca]] (400 BC&nbsp;– 800 AD, Peru) ket rimmang-ay nga addaan kadagiti sentralisado nga estado nga addaan iti permanente a milisia ken nangpaspasayaat iti agrikultura babaen ti [[panagsibog]] ken dagiti baro nga estilo ti seramiko nga arte. Idiay [[Altiplano]], Tiahuanaco wenno [[Tiwanaku]] (100 BC&nbsp;– 1200 AD, Bolivia) nangimatonda iti dakkel a network ti komersio a naibatay iti relihion.
 
Idi agarup a maika-7 a siglo, ti Tiahuanaco ken Wari wenno ti [[Kultura Wari|Huari]] nga Imperio (600–1200, Sentral ken akin-amianan a Peru) ket nagpadakkel kadagiti impluensiada kadagiti amina a rehion ti Andes, ken nagipang-al ti urbanismo ti Huari ken ti relihioso nga ikonograpia ti tiahuanaco.
 
Dagiti [[Muisca]] ket isuda idi dagiti nangruna nga indehenio a sibilisasion nga itan ket ti moderno a Colombia. Nangipatakderda ti konpederasion dagiti adu a sangkatipunan, wenno cacicazgos, ken addaan dagitoy iti nawaya a network iti bukodda a panagtagtagilako. Isuda idi ket dagiti mammanday tibalitok ken mannalon.
 
Dagiti dadduma pay a nangruna a kultura ti kasakbayan a Columbiano ket mairaman dagiti [[Cañari]] (idiay abagatan sentral nga Ecuador), [[Chimu]] nga Imperio (1300–1470, akin-amianan nga aplaya ti Peru), [[KulturaChachapoyas|Chachapoyas]], ken dagiti pagarian ti Aymara (1000–1450, Bolivia ken akin-abagatan a Peru).
 
Inkabkabilda idi ti kapitoliuoda idiay nalatak a siudad ti [[Cusco]], ti [[sibilisasion ti Inca]] ket nagturturay kadagit irehion ti Andes manipud idi 1438 aginggana idi 1533. Ammo daytoy a kas ti ''Tawantin suyu'', ken "ti daga dagiti uppat a rehion," iti pagsasao a [[Sasao a Quechua|Quechua]], ti sibilisasion ti Inca ket naisangayan unay ken nadur-as. Ti panagturay ti Inca ket naigay-at iti gangani a sangagasot a lingguistiko wenno dagiti etniko a komunidad, agarup a 9 aginggana ti 14 a riwriw a tattao ket naisilpo babaen ti 25,000 a kilometro ti [[sistema ti kalsada ti Inca|sistema ti kalsada]].
 
Ti [[Mapuche]] idiay Sentral ken Akin-abagatan a Chile ket nanglikud kadagiti Europeano ken Chileno nga agtataeng, ken nangigakat iti [[Gubat Arauco]] para kadagit iad-adu ngem 300 a tawtawen.
 
==Pagpagilian ken terteritorio==
{{multiple image
| align = right
| direction = vertical
| header = Six largest South American cities
| header_align = left/right/center
| header_background =
| footer =
| footer_background =
| width =
| image1 = São Paulo city (Bela Vista).jpg
| width1 = 120
| caption1 =<center>[[São Paulo]], Brazil</center>
| image2 = Centro internacional cropped.JPG
| width2 = 120
| caption2 =<center>[[Bogotá]], Colombia</center>
| image3 = Santiago en invierno.jpg
| width3 = 120
| caption3 =<center>[[Santiago]], Chile</center>
| image4 = Lima, Peru Sunset Skyline & Cityscape.png
| width4 = 120
| caption4 =<center>[[Lima]], Peru</center>
| image5 = Atardecer_en_el_Congreso_de_la_Naci%C3%B3n_Argentina.jpg
| width5 = 120
| caption5 =<center>[[Buenos Aires]], Argentina</center>
| image6 = Vista aérea Centro do Rio de Janeiro RJ.jpg
| width6 = 120
| caption6 =<center>[[Rio de Janeiro]], Brazil</center>
}}
{| class="wikitable sortable" style="font-size:90%;"
|- style="background:#ececec;"
! [[Pagilian]] wenno <br />[[Teritorio (subdibision ti pagilian)|teritorio]] nga addaan iti [[wagayway]]
! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti kalawa|Kalawa]]<br />(km²)<ref name="factbook2008">Dagiti karkulo ti kalawa ti daga ken plpulasion ket naala manipud ti''The 2008 World Factbook'' nga agdama nga agus-usar ti datos ti Hulio 2007, malaksid no sabali ti naibaga.</ref> (tunggal sq&nbsp;mi)
! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti populasion|Populasion]]<br />(karkulo ti Hulio 2009)<ref name="factbook2008" />
! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti densidad ti populasion|Densidad ti populasion]]<br />tunggal km<sup>2</sup>
! [[Kapitolio]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Arhentina|{{wagayway|Arhentina}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|2766890|{{pagbaliwen|2766890|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 40,482,000
| style="text-align:right;"| {{sort|1430|14.3/km² ({{formatnum:{{#expr: 14.3 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Buenos Aires]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Bolivia|{{wagayway|Bolivia}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|1098580|{{pagbaliwen|1098580|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 9,863,000
| style="text-align:right;"| {{sort|0810|8.4/km² ({{formatnum:{{#expr: 8.4 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[La Paz]] ken [[Sucre]]<ref>Ti [[La Paz]] ket ti administratibo a kapitolio ti [[Bolivia]];<br /></ref>
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Brazil|{{wagayway|Brasil}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|8514877|{{pagbaliwen|8514877|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 191,241,714
| style="text-align:right;"| {{sort|2200|22.0/km² ({{formatnum:{{#expr: 22.0 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Brasília]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Chile|{{wagayway|Chile}}}}<ref>Mairaman ti [[Isla ti Paskua ti Panangungar]] idiay [[Taaw Pasipiko]], ti teritorioti [[Chile]] ket masansan a maikabkabil tidiay [[Oceania]]. Ti [[Santiago, Chile|Santiago]] ket ti administratibo a kapitolio ti Chile; Ti [[Valparaíso]] ket ti lugar dagiti miting ti lehislatibo.<br /></ref>
| style="text-align:right;"| {{sort|0756950|&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|756950|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 16,928,873
| style="text-align:right;"| {{sort|2110|22/km² ({{formatnum:{{#expr: 22 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Santiago, Chile|Santiago]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Colombia|{{wagayway|Colombia}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|1138910|{{pagbaliwen|1138910|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 45,928,970
| style="text-align:right;"| {{sort|3770|40/km² ({{formatnum:{{#expr: 40 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Bogotá]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Ecuador|{{wagayway|Ecuador}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|0283560|&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|283560|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 14,573,101
| style="text-align:right;"| {{sort|4710|53.8/km² ({{formatnum:{{#expr: 53.8 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Quito]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Is-isla ti Malvinas|{{wagayway|Is-isla ti Malvinas}}}} ([[Nagkaykaysa a Pagarian]])<ref>Tinunton babaen ti [[Arhentina]].<br /></ref>
| style="text-align:right;"| {{sort|0012173|&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|12173|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 3,140<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fk.html |title=Falkland Islands: July 2008 population estimate |publisher=Cia.gov |date= |accessdate=2012-05-21}}</ref>
| style="text-align:right;"| {{sort|0026|0.26/km² ({{formatnum:{{#expr: 0.26 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Puerto Stanley, Is-isla tiMaldivas|Puerto Stanley]]
|-
| style="text-align:left;" |{{sort|Pranses a Guiana|{{wagayway|Pranses a Guiana}}}} ([[Pransia]])
| style="text-align:right;"| {{sort|0091000|&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|91000|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 221,500<ref>(Enero 2009) {{cite web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=CMRSOS02137| title=Population des régions au 1er janvier| first=Gobierno ti Pransia| last=INSEE| accessdate=2009-01-20|language=Pranses}}</ref>
| style="text-align:right;"| {{sort|0210|2.7/km² ({{formatnum:{{#expr: 2.1 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Cayenne]] ([[Préfecture]])
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Guyana|{{wagayway|Guyana}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|0214999|&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|214999|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 772,298
| style="text-align:right;"| {{sort|0360|3.5/km² ({{formatnum:{{#expr: 3.5 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Georgetown, Guyana|Georgetown]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Paraguay|{{wagayway|Paraguay}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|0406750|&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|406750|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 6,831,306
| style="text-align:right;"| {{sort|1560|15.6/km² ({{formatnum:{{#expr: 15.6 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Asunción]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Peru|{{wagayway|Peru}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|1285220|{{pagbaliwen|1285220|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 29,132,013
| style="text-align:right;"| {{sort|2170|22/km² ({{formatnum:{{#expr: 22 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Lima]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Abagatan a Georgia ken ti Abagatan nga Is-isla Sandwich|{{wagaywayikono|Abagatan a Georgia ken ti Is-isla ti Abagatan a Sandwich}} [[Abagatan a Georgia ken ti Is-isla ti Abagatan a Sandwich|Abagatan a Georgia ken<br />Is-isla ti Abagatan a Sandwich]] (Nagkaykaysa a Pagarian)}}<ref>Tinunton babaen ti Arhentina; the [[Abagatan a Georgia ken ti Is-isla ti Abagatan a Sandwich]] idiay [[Taaw Atlantiko|Abagatan Taaw Atlantiko]] ket kadawyan a mainaig iti [[Antartika]] (gapu tikaasideg) ken awanan iti permanente a populasion, ken agsangsangaili laeng ti periodiko a grupo ti agarup a 100 nga agsuksukimat ken agbisbista.</small><br /></ref>
| style="text-align:right;"| {{sort|0003093|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|3093|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 20
| style="text-align:right;"| {{sort|0000|0/km² ({{formatnum:{{#expr: 0 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Puntos Ari Eduardo]]<ref>http://country-facts.findthedata.org/q/240/2390/What-is-the-capital-city-of-South-Georgia-And-The-South-Sandwich-Islands-a-country-in-the-continent-of-Oceania</ref>
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Surinam|{{wagayway|Surinam}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|0163270|&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|163270|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 472,000
| style="text-align:right;"| {{sort|0270|3/km² ({{formatnum:{{#expr: 3 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Paramaribo]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Uruguay|{{wagayway|Uruguay}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|0176220|&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|176220|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 3,477,780
| style="text-align:right;"| {{sort|1940|19.4/km² ({{formatnum:{{#expr: 19.4 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Montevideo]]
|-
| style="text-align:left;" | {{sort|Venezuela|{{wagayway|Venezuela}}}}
| style="text-align:right;"| {{sort|09116445|&nbsp;&nbsp;{{pagbaliwen|916445|km2|sqmi|abbr=on}}}}
| style="text-align:right;"| 31,648,930
| style="text-align:right;"| {{sort|2780|30.2/km² ({{formatnum:{{#expr: 27.8 * 2.589988110336 round 1}} }}/sq&nbsp;mi)}}
| style="text-align:left;" | [[Caracas]]
|- class="sortbottom"
! Total
| style="text-align:right;"| {{nts|17,824,513}}
| style="text-align:right;"| {{nts|385,742,554}}
| style="text-align:right;"| 21.5/km²
|
|}
 
==Politika==
Idi las-ud ti immuna a dekada ti maika-21 a siglo, dagiti gobierno ti Abagatan nga Amerika ket napnapanda iti politikal a kanigid, nga addaan dagiti daulo a [[Sosialismo|sosialista]] a nabutosan idiay Chile, Uruguay, Brasil, Arhentina, Ecuador, Bolivia, Paraguay, Peru ken Venezuela. Kaaduan dagiti pagilian idiay Abagatan nga Amerika ket umad-adua nga agus-usar kadagiti proteksionista nga annuroten, ken mangparparigat ti nasaysayaat a panagkaykaysa ti kontinente.
 
Iti kinaudi, naporma ti maysa nga entidad ti gobierno ket naporma a manggandat a mangitipon dagiti dua nga adda a kappon tiaduana: ti [[Mercosur]] ken [[Komunidad ti Andes]], ken mangporma ti maikatlo a kadakkelan a grupo ti pagtagilakuan iti lubong.<ref>{{cite web|url=http://www.globalpolicy.org/nations/sovereign/integrate/2008/1029newconsensus.htm |title=Globalpolicy.org |publisher=Globalpolicy.org |date=2008-10-29 |accessdate=2010-10-24}}</ref>
Daytoy a baro a gunglo ti politika nga ammo a kas ti [[Kappon ti Pagpagilian ti Abagatan nga Amerika]] ket mangigandat a mangipatakder ti nawaya nga iya-akar ti tattao, panagdur-as ti ekonomia, ti sapsap nga annuroten ti depensa ken ti panagikkat kadagiti [[taripa]].
 
==Ekonomia==
Ti Abagatan nga Amerika ket agdepdepende iti eksport dagiti napataud a tagilako ken dagiti masna a rekurso ngem iti katimbeng iti lubong; dagiti eksport ti tagilako manipud ti kontinente idi ket 16% iti GDP iti maysa a batayan ti panankisinnukat, no maiyasping iti 25% para iti lubong a kas bsibubukel.<ref name=wfex/> Ti Brasil (ti maikapito a kadakkelan nga ekonomia iti lubong ken ti kadakkelan idiay bagatan nga Amerika) ket mangiyuna kadagiti [[Listaan dagiti pagilian babaen dagiti eksport|termino dagiti eksport ti tagilako]] iti $251 bilion, ken sarunuen daytoy babaen ti Venezuela iti $93 bilion, Chile iti $86 bilion, ken Arhentina iti $84 bilion.<ref name=wfex/>
 
Ti pagbaetan ti ekonomia a a nagbaetan dagiti napanglaw ken dagiti nabaknang kadagiti kaaduan a pagilian ti Abagatan nga Amerika ket dakdakkel ngem itikaaduan dagiti dadduma a kontinente . Ti kabaknangan a 10% ketmakaawat iti sumurok a 40% iti matgedan ti pagilian idiay Bolivia, Brasil, Chile, Colombia, ken Paraguay,<ref name=share>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.DST.10TH.10|title=Income share held by highest 10%|publisher=The World Bank|year=2011}}</ref> bayat a ti kapanglawan a 20% ket makaawat iti 3% wenno basbassit idiay Bolivia, Brasil, ken Colombia.<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.DST.FRST.20/countries|title=Income share held by lowest 20%|publisher=The World Bank|year=2011}}</ref>
 
{| class="wikitable sortable" style="font-size:85%;"
|-
! [[Pagilian]]
! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti GDP (nominal)|GDP (nominal) idi 2011]]<ref name=PPP_GDP>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=10&c=336%2C213%2C218%2C223%2C228%2C288%2C233%2C293%2C248%2C366%2C298%2C299&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2004rank.html |title=World Economic Outlook Database |publisher=IMF |date=Abril 2012 |accessdate=2012-05-24}}</ref>
! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti GDP (PPP)|GDP (PPP) idi 2011]]<ref name=PPP_GDP/>
! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti GDP (PPP) tunggal mauysa a tao|GDP (PPP) tunggal maysa a tao idi 2011]]<ref name=PPP_GDP />
! [[Listaan dagiti pagilian babaen dagiti eksport|Dagiti eksport ti tagilako]]<br />($bn), 2011<ref name=wfex>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2078rank.html?|title=Country Comparison:Exports|work=The World Factbook |year=2011|publisher=CIA}}</ref>
! [[List of countries by Human Development Index|HDI idi 2011]] (ranggo)<!-- Please use the year in which the HDI data refers to and not the year in which the report came out --><ref name="UN">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Complete.pdf|title=Human Development Report 2011. Human development indices. p.23 |publisher=The United Nations|accessdate=2011-05-24}}</ref>
! Percent with less<br />than $2 (PPP)<br />per person per day<ref name=wb2>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.2DAY/countries|title=Poverty headcount ratio at $2 a day (PPP) (% of population)|publisher=The World Bank|year=2011}}</ref>
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Arhentina}}
| {{Nts|447644}}
| {{Nts|716419}}
| {{Nts|17516}}
| {{Nts|83.7}}
| {{Nts|0.797}}
| {{Nts|2.6}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Bolivia}}
| {{Nts|24604}}
| {{Nts|50904}}
| {{Nts|4789}}
| {{Nts|9.1}}
| {{Nts|0.663}}
| {{Nts|24.9}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Brasil}}
| {{Nts|2492908}}
| {{Nts|2294243}}
| {{Nts|11769}}
| {{Nts|250.8}}
| {{Nts|0.718}}
| {{Nts|10.8}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Chile}}
| {{Nts|248411}}
| {{Nts|299632}}
| {{Nts|17222}}
| {{Nts|86.1}}
| {{Nts|0.805}}
| {{Nts|2.7}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Colombia}}
| {{Nts|328422}}
| {{Nts|471964}}
| {{Nts|10249}}
| {{Nts|56.5}}
| {{Nts|0.710}}
| {{Nts|15.8}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Ecuador}}
| {{Nts|66381}}
| {{Nts|127426}}
| {{Nts|8492}}
| {{Nts|22.3}}
| {{Nts|0.720}}
| {{Nts|10.6}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Is-isla ti Malvinas}}<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fk.html|title=Falkland Islands|work=The World Factbook |year=2011|publisher=CIA}}</ref> ([[Nagkaykaysa a Pagarian]])
| {{Nts|165}}
| {{Nts|165}}
| {{Nts|55400}}
| {{Nts|0.1}}
|
|
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Pranses a Guiana}}<ref>{{cite web|url=http://www.iedom.fr/IMG/pdf/ra2009_guyane-.pdf|title=Guyane|year=2009|publisher=IEDOM}}</ref> ([[Pransia]])
| {{Nts|4456}}
| {{Nts|4456}}
| {{Nts|19728}}
| {{Nts|1.3}}
|
|
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Guyana}}
| {{Nts|2480}}
| {{Nts|5783}}
| {{Nts|7465}}
| {{Nts|0.9}}
| {{Nts|0.633}}
| {{Nts|18.0}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Paraguay}}
| {{Nts|21236}}
| {{Nts|35346}}
| {{Nts|5413}}
| {{Nts|9.8}}
| {{Nts|0.665}}
| {{Nts|13.2}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Peru}}
| {{Nts|173502}}
| {{Nts|301967}}
| {{Nts|10062}}
| {{Nts|46.3}}
| {{Nts|0.725}}
| {{Nts|12.7}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Surinam}}
| {{Nts|3790}}
| {{Nts|5060}}
| {{Nts|9475}}
| {{Nts|1.6}}
| {{Nts|0.680}}
| {{Nts|27.2}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Uruguay}}
| {{Nts|46872}}
| {{Nts|50908}}
| {{Nts|15113}}
| {{Nts|8.0}}
| {{Nts|0.783}}
| {{Nts|2.2}}
|-
| style="text-align:left;" | {{WP|Venezuela}}
| {{Nts|315841}}
| {{Nts|374111}}
| {{Nts|12568}}
| {{Nts|92.6}}
| {{Nts|0.735}}
| {{Nts|12.9}}
|-
! style="text-align:left;"| Dagup || {{Nts|4176712}} || {{Nts|4738384}} || {{Nts|11962}} || {{Nts|669.1}} || {{Nts|0.729}} || {{Nts|11.3}}
|}
 
===Dagiti kadakkelan a siudad babaen ti ekonomia idiay Abagatan nga Amerika idi 2010===
 
{| class="wikitable sortable"
|-
! Ranggo
! Siudad
! Pagilian
! GDP iti [[Internasional a doliar|Int$]] bn<ref name="pricewater">{{cite web|url=https://www.ukmediacentre.pwc.com/imagelibrary/downloadMedia.ashx?MediaDetailsID=1562|title=Global city GDP rankings 2008–2025|publisher=Pricewaterhouse Coopers|accessdate=31 Hulio 2010}}</ref>
! Populasion (mil)<ref>{{cite web|url=http://www.demographia.com/db-worldua.pdf|title=Demographia World Urban Areas p.22|publisher=Demographia|date=Abril 2012}}</ref>
! GDP tunggal maysa a tao
|-
| 1
| [[São Paulo]]
| {{BRA}}
| $388
| 20,186,000
| $19,221
|-
| 2
| [[Buenos Aires]]
| {{ARG}}
| $362
| 13,639,000
| $26,542
|-
| 3
| [[Rio de Janeiro]]
| {{BRA}}
| $201
| 12,043,000
| $16,690
|-
| 4
| [[Santiago, Chile|Santiago]]
| {{CHI}}
| $120
| 6,015,000
| $19,950
|-
| 5
| [[Brasília]]
| {{BRA}}
| $110
| 2,362,000
| $46,571
|-
| 6
| [[Lima]]
| {{PER}}
| $109
| 9,121,000
| $11,950
|-
| 7
| [[Bogotá]]
| {{COL}}
| $100
| 8,702,000
| $11,492
|-
| 8
| [[Caracas]]
| {{VEN}}
| $99
| 5,965,000
| $15,646
|-
| 9
| [[Belo Horizonte]]
| {{BRA}}
| $61
| 5,523,000
| $11,045
|-
| 10
| [[Medellín]]
| {{COL}}
| $50
| 3,686,000
| $13,565
|}
 
== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist|30em}}
 
== Dagiti silpo ti ruar ==
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/wiki/Abagatan_nga_Amerika"