Abagatan nga Amerika: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Ti Abagatan nga Amerika ket naipagpagarup nga isu ti immuna a tinataengan babaen ti tattao idi dagiti tattao ket binalballasiwda ti [[Beringia|Rangtay ti Daga ti Bering]] (itan ket ti [[Kipet Bering]]) idi saan a nakurkurang ngem 15,000 ya tawtawen ti napalabas manipud ti teritorio nga ita nga aldawen ket ti [[Rusia]]. Immakarda a nagpa-abagatan babaen ti [[Amianan nga Amerika]], ken kanungpalan a naabotanda ti Abagatan nga Amerika babaen ti [[Ismo ti Panama]].

 

 

Babaen idi 2000 BC, adu kadagiti [[agrariano a kangimongan|agrariano]] a komunidad ket nagtataeng kadagiti amin a paset ti [[Andes]] ken dagiti nakapalikmut a rehion. Ti panagkalap ket immadu a panagsanay iti igid ti aplaya, ken nangtulong daytoy iti pannakaaramid ti ikan a kas nangruna taudan ti taraon. Dagiti sistema ti panagsibog ket naparang-ay pay iti daytoy a panawen, ken nagtulong daytoy iti idudur-as ti maysa nga [[agrariano a kagimongan]].<ref name="OBrienP-Oxford_Atlas"/>

Maysa kadagiti kasapaan nga ammo a sibilisasion idiay Abagatan nga Amerika ket idiay [[Sibilisasion ti Norte Chico|Norte Chico]], idiay sentral nga aplaya ti [[Peru]]. Urayno daytoy ket kultura ti kasakbayan ti seramiko, ti monumental nga arkitektura ti Norte Chico ket maipada kadagiti piramida ti [[Taga-ugma nga Ehipto]]. Ti agturturay a klase ti Norte Chico ket nangipatakderda ti network ti pagtagilakuan ken nagparang-ay iti agrikultura ket kalpasann sinaruno daytoy ti [[kultura Chavin|Chavín]] babaen idi 900 BC, segun kadagiti dadduma a karkulo ken dagiti dagiti arkeolohiko a nabirbiruk. Dagiti artipakto ket nabirukan iti lugar a tinawtawagan iti [[Chavín de Huantar]] iti moderno a Peru iti kangato iti 3,177 metmetro. Ti sibilisasion ti Chavín ket nagpaut idi 900 BC aginggana idi 300 BC.

 

 

Idi agarup a maika-7 a siglo, ti Tiahuanaco ken Wari wenno ti [[Kultura Wari|Huari]] nga Imperio (600–1200, Sentral ken akin-amianan a Peru) ket nagpadakkel kadagiti impluensiada kadagiti amina a rehion ti Andes, ken nagipang-al ti urbanismo ti Huari ken ti relihioso nga ikonograpia ti tiahuanaco.

Inkabkabilda idi ti kapitoliuoda idiay nalatak a siudad ti [[Cusco]], ti [[sibilisasion ti Inca]] ket nagturturay kadagit irehion ti Andes manipud idi 1438 aginggana idi 1533. Ammo daytoy a kas ti ''Tawantin suyu'', ken "ti daga dagiti uppat a rehion," iti pagsasao a [[Sasao a Quechua|Quechua]], ti sibilisasion ti Inca ket naisangayan unay ken nadur-as. Ti panagturay ti Inca ket naigay-at iti gangani a sangagasot a lingguistiko wenno dagiti etniko a komunidad, agarup a 9 aginggana ti 14 a riwriw a tattao ket naisilpo babaen ti 25,000 a kilometro ti [[sistema ti kalsada ti Inca|sistema ti kalsada]].

 

 

==Pagpagilian ken terteritorio==

|- style="background:#ececec;"

! [[Pagilian]] wenno <br />[[Teritorio (subdibision ti pagilian)|teritorio]] nga addaan iti [[wagayway]]

! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti populasion|Populasion]]<br />(karkulo ti Hulio 2009)<ref name="factbook2008" />

! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti densidad ti populasion|Densidad ti populasion]]<br />tunggal km²

! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti GDP (nominal)|GDP (nominal) idi 2011]]<ref name=PPP_GDP>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=10&c=336%2C213%2C218%2C223%2C228%2C288%2C233%2C293%2C248%2C366%2C298%2C299&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2004rank.html |title=World Economic Outlook Database |publisher=IMF |date=Abril 2012 |accessdate=2012-05-24}}</ref>

! [[Listaan dagiti pagilian babaen ti GDP (PPP)|GDP (PPP) idi 2011]]<ref name=PPP_GDP/>

! [[Listaan dagiti pagilian babaen dagiti eksport|Dagiti eksport ti tagilako]]<br />($bn), 2011<ref name=wfex>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2078rank.html?|title=Country Comparison:Exports|work=The World Factbook |year=2011|publisher=CIA}}</ref>

! [[List of countries by Human Development Index|HDI idi 2011]] (ranggo)<!-- Please use the year in which the HDI data refers to and not the year in which the report came out --><ref name="UN">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Complete.pdf|title=Human Development Report 2011. Human development indices. p.23 |publisher=The United Nations|accessdate=2011-05-24}}</ref>

|-

| style="text-align:left;" | {{WP|Arhentina}}

[[Kategoria:Abagatan nga Amerika]]

[[Kategoria:Dagiti kontinente]]