Rebision manipud idi 22:18, 10 Septiembre 2013 urnosen Lam-ang (tungtungan \| aramid) Dagiti administrador ti interface, Dagiti administrador 182,014 edits m →‎Dagiti nagibasaran: gramatika/panangiletra, replaced: Pinagibasaran → Dagiti nagibasaran using AWB ← Nadadaan nga urnos		Rebision manipud idi 20:27, 5 Pebrero 2015 urnosen ibabawi Lam-ang (tungtungan \| aramid) Dagiti administrador ti interface, Dagiti administrador 182,014 edits m Nagsimpa ti panangiletra/gramatika Etiketa: Bisual a panagurnos Barbaro nga urnos →
Linia 9: Ti '''Imperio a Britaniko''' ket buklen dagiti [[masakupan]], dagiti [[Balangat a kolonia\|kolonia]], dagiti [[protektorado]], dagiti [[Liga dagiti Pagilian akeddeng\|keddeng]] ken dagiti dadduma pay a [[Agkamkammatalek a teritorio\|teritorio]] a tinurayan wenno inadministro babaen ti [[Nagkaykaysa a Pagarian]]. Daytoy ket nagtaud dagiti [[Imperio a kolonia nga Inggles\|ballasiw taaw a kolonia]] ken dagiti [[komersio a puesto]] nga inpabangon babaen ti [[Pagarian iti Inglatera\|Inglatera]] kadagidi naladaw a maika-16 kenmaika-17 a siglo. Iti katurayanna, isu daytoy idi ti [[Listaan dagiti kadakkelan nga imperio\|kadakkelan]] nga [[imperio]] iti pakasaritaan ken, para iti sumurok a siglo, isu idi ti kangrunaan a [[Bileg_iti_internasional_a_panakibiang#Katkategoria_iti_bileg\|bileg ti sangalubongan]].<ref>{{Cite book \|last=Ferguson \|first=Niall \|year=2004 \|title=Imperio, Ti panagungar ken ti panakapaay iti Britaniko nga urnos ti lubong ken dagiti naadal para iti sangalubongan a bileg \|publisher=Basic Books \|isbn=0-465-02328-2}}</ref> Babaen idi 1922 ti Imperio a Britaniko ket nagtengtenggel ti panagpallayog kadagiti sumurok a 458 a riwriw a tattao, maysa a paglima iti populasion ti lubong iti dayta a panawen,<ref>[[#refMaddison2001\|Maddison 2001]], pp. 98, 242.</ref> ken sumakop ti nasursurok ngem {{convert\|33700000\|km2\|sqmi\|-3\|abbr=on}}, a gangani a maysa a pagkapat iti dagup a kalawa ti daga ti [[Daga (planeta)\|Daga]].<ref>[[#refFerguson2004\|Ferguson 2004]], p. 15.</ref><ref>[[#refElkins2005\|Elkins2005]], p. 5.</ref> A kas ti nagbanagan daytoy, ti bukodna a [[Sapasap a linteg\|politiko]], [[Pagsasao nga Inggles\|linguistiko]] ken [[Kultura iti Nagkaykaysa a Pagarian\|kultura]] a legado ket sapasap a nawatiwat. Idi kapigsa ti bileg ti imperio, kankanayon a makunkuna a "[[Ti imperio nga ti Init ket agnanayon a saan a lumlumnek\|ti Init ket saan a lumlumnek idiay Imperioa Britaniko]]" gapu ti kawatiwatna ti ballasiw ti lubong ket makasigurado a ti Init ket agranraniag iti maysa kadagiti nadumaduma a teritoriona. Idi panawen ti [[Tawen iti Panagduktal]] kadagidi maika-15 ken maika-16 a siglo, ti [[Imperio a Portuges\|Portugal]] ken [[Imperio nga Espaniol\|Espana]] ket nangirugida kadagiti panagbaniaga ti Europa a lubong, ken iti daytoy a pamay-an nakapatakder ti dakkel a imperio ti ballasiw taaw. Ti panagapapalna kadagiti naaramid a kinabaknang dagitoy nga imperio, ti Inglatera, [[Koloni anga imperio ti Pransia\|Pransia]] ken ti [[Olandes nga Imperio\|Olanda]] ket nangrugida n nangibangon kadagiti kolonia ken dagiti bukodda a komersio a luglugar idiay Kaamerikaan ken Asia.<ref>[[#refFergusonEmpire2004\|Ferguson 2004]], p. 2.</ref> Dagiti serie a gubgubat kadagidi maika-17 ken maika-18 a siglo iti Olanda ken Pransia ket nangibati ti Ingletara (ken idi ti, sumaganad a [[Tignay iti Kappon 1707\|kappon a nagbaetan ti Inglatera ken Eskoses]] idi 1707, [[Pagarian iti Gran Britania\|~~Great Britain~~Gran]] Britania) ti katurayan a [[Kolonialismo\|bileg a kolonia]] idiay Amianan nga Amerika ken India. Ti pakakapukaw dagiti [[Sangapulo ket tallo a Kolonia]] idiay Amianan nga Amerika idi 1783 kalpasan ti maysa a [[Rebolusionario aGubat ti Amerikano\|gubat iti panagwayawaya]] ket nakaawan ti Britania kadagiti kadaanan ken dagiti kaaduan ti populasionna a kolonia. Ti Panakaimatangan ti Britaniko ket naiturong idin ti Aprika, Asia ken ti Pasipiko. Kalpasan ti panakaabak iti [[Umuna apranses nga Imperio\|Napoleoniko a Pransia]] idi 1815, ti Britain ket nagganganas ti maysa a siglo nga awan ti simmuppiat ti panagturayna, ken nagpadakkel kadagiti tinengtengngelna iti ballasiw ti lubong. Dagiti immadadu a gatad iti panagturay ket naited kadagiti bukodna a [[Puraw a tattao\|puraw]] nga [[Agnanaed a kolonialismo\|agnanaed a kolonia]], nga adda dagitoy ket naidasig manen a kas dagiti pagturayan. Ti panagdakkel ti [[Imperio nga Aleman\|Alemania]] ken ti [[Estados Unidos]] ket namarunor ti ekonomiko a panagdaulo ti Britania babaen ti gibus iti maika-19 a siglo. Dagisi simmaruno a milisia ken ekonomika a panagirteng a nagbaetan ti Britania ken Alemania ket dagitoy ti kangrunaan a gapuanan iti [[Umuna a Sangalubongan a Gubat]], nga iti daytoy ket ti Britania ket nadagsen a nagtaltalek kadagiti bukodna nga imperio. Ti suppiat ket nakaikabil ti dakkel a panagbusbos ken panagirteng ti populasion iti Britania, ken urayno ti imperio ket nakagun-od ti kadakkelan a panaggay-atna ti teritorio idi kalkalpas ti gubat, daytoy ket saanen nga nagmaymaysa ti industria wenno milisia a bileg. Ti [[Maikadua ~~aSangalubongan~~a Sangalubongan a Gubat]] ket nakapakita kadagiti kolonia ti Britania idiay [[Abagatan a daya nga Asia]] ket nasakupan babaen ti Hapon, a daytoy ket nakadadael ti dayaw ti Britaniko ken nangipardas ti panakapaay iti imperio, urayno ti Britania ken dagiti kumaduaanna ket nagballigida. Ti [[Dagiti presidensia ken probinsia iti India a Britaniko\|India]], ti kangrunaan ken kaaduan ti populasion a tagikua ti Britania, ket nakagun-od ti panakawayawaya iti dua a tawen kalpasan ti gubat. Kalpasan ti Maikadua a sangalubongan a Gubat, a kas paset ti dakdakkel a [[dekolonisasion]] a tignay babaen dagiti Europeano a bileg, ti Britania ket kaaduan a nagited ti panakawaya dagiti teritoriona iti Imperio a Britaniko. Daytoy a pamay-an ket nalpas babaen ti panakaisubli ti [[Hong Kong]] iti [[Tsina]] idi 1997. Dagiti 14 a [[Ballasiw Taaw a Teritorio ti Britaniko]] ket nabati babaen ti Britaniko a katurayan. Kalpasan ti panakawayawaya, adu kadagiti dati a kolonia ti Britaniko ket timmiponda ti [[Mankomunidad dagiti Pagilian]], ti maysa a nawaya nga asosasion dagiti nawaya nga estado. Dagiti sangapulo ket innem a Mankomunidad a pagilian ket makibinningayda ti bukodda a [[daulo iti estado]], Reina [[Isabel II]], a kas dagiti [[Mankomunidad a pagarian]]. ==Dagiti taudan (1497–1583)== [[Papeles:Matthew-BristolHarbour-Aug2004.jpg\|thumb\|upright\|Ti replika ''Ti Mateo'', a bapor ni [[John Cabot]] a nausar para iti maikadua a a panagbanniagana iti [[Baro a Lubong\|Baro lubong]] ]] Dagiti pundasion ti Imperio a Britaniko ket nabangon idi ti [[Pagarian iti Inglatera\|Inglatera]] ken [[Pagarian iti Eskosia\|Eskosia]] ket dua a sabsabali a pagarian. Idi 1496 ni Ari [[Enrique VII iti Inglatera]], kalpasan ti panagbalballigi ti [[Espaniol nga Imperio\|España]] ken [[Portuges nga Imperio\|Portugal]] kadagiti ballasiw taaw a panagsuksukimat, ket nagkomisionado kenni [[John Cabot]] tapno mangidaulo ti maysa a panagbaniaga tapno agduktal kadagiti dalanan idiay Asia babaen ti [[Taaw Atlantiko\|Amianan nga Atlantiko]].<ref name="ferguson3">[[#refFergusonEmpire2004\|Ferguson 2004]], p. 3.</ref> Ni Cabot ket nanglayag idi 1497, lima ~~atawen~~a tawen kalpasan ti [[panakaduktal ti Amerika]], ken urayno isu ket simmanglad idiay aplaya ti [[Newfoundland (isla)\|Newfoundland]] (naikamalian a namatmati, a kasla ni [[Christopher Columbus]], nga isu ket naabotna ti Asia),<ref>[[#refAndrews1985\|Andrews 1985]], p. 45.</ref> awan ti panagpadas nga agbiruk ti maysa a [[kolonia]]. Ni Cabot ket nangidaulo manen ti maysa a panagbanniaga idiay Kaamerikaan itisumaruno a tawen ngem awanen ti nakangegan manen kadagiti barkona.<ref>[[#refFergusonEmpire2004\|Ferguson 2004]], p. 4.</ref> Awanen kadagiti panagpadas a mangibangon kadgiti Inggles a kolonia idiay Kaamerikaan aginggan idi nagturay ni [[Isabel I iti Inglatera\|Isabel I]], ti las-ud kadagiti naudi a dekada ti maika-16 a siglo.<ref>[[#refOHBEv1\|Canny]], p. 35.</ref> Ti [[Inggles a Repormasion\|Protestante a Repormasion]] ket nakirinninggor iti Inglatera ken [[Katoliko a Simbaan\|Katoliko]] nga España.<ref name="ferguson3"/> Idi 1562, ti [[Listaan dagiti ~~Inggles~~Ingles a monarkia\|~~Inggles~~Ingles a balangat]] ket pimmalubos kadagiti [[korsario]] a ni [[John Hawkins]] ken ni [[Francis Drake]] tapno mangrautda kadagiti tagabu kadagiti barko ti España ken Potugal idiay aplaya ti [[Laud nga Aprika]]<ref>[[#refThomas\|Thomas]], pp. 155–158</ref> nga adda ti gandat a mangdadael iti Atlantiko a sistema ti panaglaklako. Daytoy a ganetget ket napaiden ken kapasan daytoy, idi ti [[Anglo-Espaniol a Gubat (1585)\|Anglo-Espaniol a Gubgubat]] ket kimmarkaro, ni Isabel ket nangipalubos kadagiti adu paya panagraraut kadagiti puerto ti España idiay [[Kaamerikaan]] ken dagiti barko a nagsubsubli ti ballasiw ti Atlantiko, a napunno kadagiti gameng manipud ti [[Baro a Lubong]].<ref>[[#refFergusonEmpire2004\|Ferguson 2004]], p. 7.</ref> Iti isu met laeng a panawen, dagiti makainpluensia a mannurat a kas ni [[Richard Hakluyt]] ken ni [[John Dee]] (nga isu ti immuna a nagusar ti "Britaniko nga ~~IMperio~~Imperio")<ref>[[#refOHBEv1\|Canny]], p. 62.</ref> ket nangrugrugida idi nga agitaltalmeg para iti panakabangon ti bukod nga imperio ti Inglatera. Babaen ti daytoy a panawen, ti España naitrinseradan idiay Kaamerikaan, ti Portugal ket nangibangon kadagiti luagar ~~apaglakuan~~a paglakuan ken dagiti kota manipud kadagiti aplaya ti Aprika ken [[Brasil]] aginggan ati Tsina, ken ti [[Kolonia nga Imperio ti Pransia\|Pransia]] ket nangrugrugi nga nagitataeng idiay [[Karayan San Lawrence]], a ti kalpasan daytoy ket nagbalin a ti [[Baro a Pransia]].<ref>[[British Empire#refLloyd1996\|Lloyd]], pp. 4–8.</ref> ===Dagiti minulaan ti Irlanda ===

Imperio a Britaniko: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision