Wikipedia

Israel: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnosBarbaro nga urnos →
Content deleted Content added
VisualWikitext
m Insubli ti panagurnos babaen ni 79.173.213.2 (tungtungan), naisubli ti kinaudi a panagbaliw babaen ni פארוק
m Nagsimpa ti panangiletra/gramatika
Linia 8:
|alt_coat = Ti Menorah a napalikmutan babaen ti maysa a sanga ti olibas iti tunggal maysa a bakrang, ken ti naisuratan ti Hebreo iti babana.
|symbol_type = Kayarigan
|national_anthem = [[Papeles:Hatikvah instrumental.ogg]] ''[[Hatikvah]]'' ({{lang|he|הַתִּקְוָה}}; ''Ti Namnama'')<br />[[File:Hatikvah instrumental.ogg]]
|image_map = LocationIsrael.svg<!--pangngaasi a pakitungtungan sakbay a sukatan daytoy nga imahen-->
|alt_map = Politikal a mapa iti Tengnga a Daya nga addaan ti Israel iti nalabbaga. Timaysa a naisigpet ket agiparang ti mapa iti lubong nga addaan dagiti kangrunaan nga igid ti mapa ket naparaigidan.
Linia 81:
Ti '''Israel''', opisial a ti '''Estado iti Israel''' ({{IPAc-en|icon|ˈ|ɪ|z|r|iː|əl}}; {{lang-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}}, {{transl|he|''Medīnat Yisrā'el''}}, {{IPA-he|me̞diˈnät jisʁäˈʔe̞l|IPA|He-Medinat Israel2.ogg}}; {{lang-ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}}, {{transl|ar|ALA-LC|''Dawlat Isrāʼīl''}}, {{IPA-ar|dawlat ʔisraːˈʔiːl|IPA}}), ket maysa a [[parlamentario a republika]] idiay [[Tengnga aDaya]], iti igid nga pantar iti [[Baybay Mediterraneano]]. Nabeddengan ti [[Lebanon]] iti amaianan, ti [[Siria]] iti amianan a daya, ti [[Jordan]] ken ti [[West Bank]] iti daya, ti [[Ehípto]] ken ti [[Gaza Strip]] iti abagatan a laud, ken ti [[Golpo iti Aqaba]] idiay [[Nalabbaga a Baybay]] iti abagatan, ken buklen daytoy dagiti nadumaduma a heograpiko a langlanga iti uneg iti daytoy bassit a lugar.<ref name="cia"/><ref>{{harvnb|Skolnik|2007|pp=132–232}}</ref> Ti Israel ket naipalpalawag a kas maysa a [[Hudio ken Demokratiko nga Estado]] iti bukodna a [[Dagiti Kangrunaan a Linteg iti Israel|Kangrunaan a Linlinteg]] ken isu laeng ti maymaysa a [[Pagilian para dagiti Hudio a tatao|Hudio-a kaaduan nga estado]].<ref name=freedomhouse2008>{{cite web |url=http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2008/israel |work=Kawayaan iti Lubong |title=Israel |publisher=Kawayaan a Balay |year=2008 |accessdate=20 Marso 2012}}</ref>
 
Kalpasan ti panaamponpanagampon ti maysa a rsolusionresolusion babaen ti [[Sapasap a Gimong iti Nagkaykaysa a Pagpagilian]] idi 29 Nobiembre 1947 nga agitaltalek ti panakampon ken panakaisayangkatpannakaisayangkat iti [[Nagkaykaysa a Pagpagilian a Plano ti Panagbingay para iti Palestina]], idi 14 Mayo 1948 [[David Ben-Gurion]], ti Ehekutibo a Daulo iti [[Organisasion ti Sangalubongan a Sionista]]<ref name=zo>Naamammoan idi a ti ''[[Organisasion ti Sangalubongan a Sionista|Sionista nga Organisasion]]''</ref> ken presidente ti [[Hudio nga Ahensia para iti Israel#Panakabangon iti Hudio nga Ahensia para iti Palestina|Hudio nga Ahensia para iti Palestina]], [[Israeli a Panakairangarang ti Panakawayawayas|''nairangarang'']] ''ti pnakaibangon ti Hudio nga estado idiay [[Eretz Israel]], a maamamoan to a kas ti Estado iti Israel'', ti maysa nga estado a nawaya manipud ti [[Britaniko a Bilin para iti Palestina]].<ref>{{cite web |url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Peace+Process/Guide+to+the+Peace+Process/Declaration+of+Establishment+of+State+of+Israel.htm |publisher=Ministro iti Ganganaet a Panakibiang ti Israel |title=Panakairangarang iti Panakabangon iti Estado iti Israel |date=14 Mayo 1948 |accessdate=8 Abril 2012}}</ref><ref>{{cite book | last1 = Brenner | first1 = Michael | last2 = Frisch | first2 = Shelley | title = Sionismo: Ababa a Pakasaritaan | publisher=Markus Wiener Publishers | date = Abril 2003 | year = 2003 | page = 184 | accessdate =13 Hulio 2011}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.mfa.gov.il/MFA/History/Modern+History/Centenary+of+Zionism/Zionist+Leaders-+David+Ben-Gurion.htm | title = Dagiti Sionista a Daulo: David Ben-Gurion 1886–1973 | accessdate =13 Hulio 2011 | publisher=Ministro iti Ganganaet a Panakibiang ti Israel}}</ref> Dagiti kaarrubana nga Arabo nga estado ket [[1948 Arabo–Israeli a Gubat|nagraut]] ti sumaruno nga aldaw para ti panagsuporta kadagiti Palestino nga Arabo. Manipud idin ti Israel ket nakigubgubat kadagiti [[Arabo–Israeli a suppiatan|adu a gubgubat]] kadagiti kaarrubana nga Arabo nga estado,<ref name=RoutledgeAtlas>{{citation |title=Ti Routledge nga Atlas iti Araba–Israeli a suppiatan |last=Gilbert |first=Martín |year=2005 |publisher=Routledge |isbn=978-0415359009}}</ref> a daytoy ket [[Israeli-dagiti nasakupan ateritorioa teritorio|nagsakup]] ti [[West Bank]], [[SinaiPeninsula ati PeninsulaSinai]], [[Gaza Strip]] ken ti [[Golan Heights]]. Paset kadagityo a teritorio, a mairaman ti Day a Herusalem, ket innayon babaen ti Israel, ngem ti pagbeddengan iti kaarrubana a West Bank ket saan pay anga agnanayon a naipalpalawag.<ref>{{Cite book|title=Ti Saludsod iti Palestina ken ti Nagkaykaysa a Pagpagilian|publisher=Nagkaykaysa a Pagpagilian Departamento iti Publiko a Paammo|chapter=Ti kasasaad iti Herusalem|chapter-url=http://www.un.org/Depts/dpi/palestine/ch12.pdf|quote=Ti Daya a Herusalem ket naipanunutan a, babaen ti Sapasap a Gimong ken ti Salaknik a Konsilo, a kas paset ti nasakupan a teritorio ti Palestina.|postscript=.}}</ref><ref name="Olmertquote">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4856762.stm |title=Panagusig: Dakkel a plano ni Kadima |author=BBC News |accessdate=10 Oktubre 2010 |date=29 Marso 2006}}</ref><ref name="HomelandSecurityBorders">{{cite web |url=http://www.hstoday.us/index.php?id=483&cHash=081010&tx_ttnews[tt_news]=873 |title=Dagiti Narigat nga Inadadal ti Israel |author=BC Kessner, HS Tatta nga Aldaw |accessdate=19 Marso 2012}}</ref><ref name="TelAvivNotes">{{cite web |url=http://www.inss.org.il/publications.php?cat=21&incat=&read=203 |title= Ti Legado ti Di-nailawlawgan a Pagbeddengan, Paammo ti Tel Aviv Bilang. 40, Hunio 5, 2002 |author=Ti Instituto para iti Nailaina a Panagadal ti Salaknib |accessdate=7 Oktubre 2010}}</ref><ref name="Epochborders">{{cite news |url=http://www.theepochtimes.com/n2/world/israel-journal-a-land-without-borders-34590.html |title=Warnakan ti Israel: Ti Daga nga Awan ti Pagbeddenganna |newspaper=[[The Epoch Times]] |accessdate=20 Marso 2012}}</ref> Ti Israel ket nagpirma iti tulag ti kappia a kaduna ti [[Ehipto–Israel Kappia a Tulag|Ehipto]] ken [[Israel–Jordan Tulag iti Kappia|JordanHordania]], ngem dagiti ganetget a [[Panagaramid ti Kappia iti Israeli–Palestina a suppiatan|panagsolbar ti Israeli–Palestina a suppiatan]] ket saan pay a nagbanagan ti kappia.
 
Ti sentro ti busbos ti Israel ket ti [[Tel Aviv]],<ref name="lboro.ac.uk">{{cite web |title= GaWC – Ti Lubong babaen ti GaWC 2008 |work=Globalisasion ken Sangalubongan a Panagsukisok kadagiti Siudad a Network |accessdate= 1 Marso 2009 |url= http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html}}</ref> a ti [[Herusalem]] ket isu ti [[Listaan dagiti maikadua a kadakkelan a siudad babaen ti pagilian|kaaduan ti populasion a siudad]], ken ti kapitoliona (nupay [[Dagiti patakder idiay Herusalem|saan a mabigbigan]] a sangalubongan a kastoyi). Ti populasion ti Israel, a kas naipalpalawag ti [[Tengnga nga Opisina dagiti Estadistika ti Israel]], ket nakarkulo idi 2012 ti agarup a 7,859,300&nbsp;a tattao, a dagitoy 5,916,200 ket [[Israeli a Hudio|Hudio]].<ref name="cbsmonth"/><ref name="Haaretz">{{cite news |url=http://www.haaretz.com/news/israel-closes-decade-with-population-of-7-5-million-1.1083 |newspaper=[[Haaretz]] |title=Ti Israel ket rinikpanna ti dekada nga addaan ti populasio iti 7.5&nbsp;a riwriw |date=30 Disiembre 2009 |accessdate=20 Marso 2012}}</ref><ref name="autogeneratedil">{{citation |url=http://www.cbs.gov.il/ts/ |publisher=Tengnga nga Opisina dagiti Estadistika |title=Time Series-DataBank |accessdate=20 Pebrero 2009}}</ref> Dagiti [[Dagiti Arabo nga umili iti Israel|Arabo]] ket mangbukel ti maikadua a kadakkelan nga etniko a grupo, a kaaduan kadagitoy ket [[Islam idiay Israel ken dagiti teritorio a Palestina|Muslim]]. Adda pay dagiti basbassit a minoridad a mairaman dagiti [[Relihion idiay Israel#Kristianidad|Kristiano]], [[Israeli a Dusos|Drusos]], [[Sirkasianos idiay Israel|Sirkasianos]] ken [[Samaritano]].
Linia 93:
Kalpasan ti panakawayawaya idi 1948, ti baro a Hudio nga estado ket pormal a nanaganan ti ''Medinat Yisrael'', wenno Estado ti Israel, kalpasan a dagiti dadduma a naidiaya a ken relihioso a nagnagan a mairaman i t''Eretz Israel'' ("ti [[Daga ti Israel]]"), [[Zion]], ken [[Hudea]], ket nausig ngem nalikudan.<ref>{{cite news |work=The Palestine Post |location =Herusalem |date=7 Disiembre 1947 |page=1 |title=Nadayeg a Pamanunotan |url= http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib:LowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text/html&Locale=english-skin-custom&Path=PLS/1947/12/07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1}}</ref> Kadagiti nasapa a lawas ti panakawayawayana, ti gobierno ket pinilina ti termino nga "Israeli" tapno mangibaga kadagiti umili ti Israel, a napormalan ti panakaiyebkas babaen ti [[Ministro ti Ganganaet a Panakibiang iti Israel|Ministro ti Ganganaet a Panakibiang]] a ni [[Moshe Sharett]].<ref>{{cite news |url= http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,798687-2,00.html |work=Time |location =New York |date=31 Mayo 1948 |title=On the Move |accessdate=6 Agosto 2007}}</ref>
 
Ti nagan nga Israel ket naipakasaritaan idin a naus-usar, iti sapasap ken relihioso a panag-usarpanagusar, tapno mangitudo ti bibliko a [[Pagarian iti Israel (nagkaykaysa a monarkia)|PagarianfPagarian ti Israel]] wenno ti sibubukel a Hudio a pagilian.<ref name=levine>{{cite news | last = Levine |first = Robert A. |title = Kitaen ti Israel a kas maysa a Hudio Pagilan nga Estado, ADadu wenno Basbassit Demokratiko |work=The New York Times |date = 7 Nobiembre 2000 |accessdate =19 Enero 2011 |url = http://www.nytimes.com/2000/11/07/opinion/07iht-edlevine.t.html}}</ref> Segun ti [[Hebreo a Biblia]] ti [[Israel (nagan)|nagan nga "Israel"]] ket naited kenni patriarka [[Jacob]] (<small>[[Moderno Hebreo|Pagalagadan]]</small>&nbsp;''{{Unicode|Yisraʾel}}'', ''{{Unicode|Isrāʾīl}}''; [[Septuagint]] {{lang-el|Ἰσραήλ}}; "struggle with God"<ref>{{cite book |title=Longman a diksionario ti panagbalikas |first=John C. |last=Wells |publisher=Longman |location=Harlow, Inglatera |year=1990 |isbn=0-582-05383-8 |page=381}} naikabil a "Jacob".</ref>) kalpasan ti panagballigina a nakigabbo iti anghel ti Apo.<ref>"Ken ti kinununa ket, Ti nagan ket saanton a tinawtawagan a Jacob, ngem Israel: para iti kas maysa a prinsipe ti kabilenagn ket adda iti Dios ken adda ti tattao, ken nagballigin." ([[Libro iti Henesis|Henesis]], 32:28, 35:10). Kitaen pay ti [http://www.mechon-mamre.org/p/pt/pt1312.htm Hosea 12:5].</ref> Dagiti sangapulo ket dua nga annak a lallaki ni Jacob ket nagbalin a dagiti nagngiputot kadagiti [[Israelita]], ket nakunkuna pay a kas dagiti ''Sangapulo ket dua aTribu ti Israel'' wenno ''Annak iti Israel''. Ni Jacob ken dagiti annakna a lallaki ket nagtaengda idiay [[Canaan]] ngem napilitda baben ti bisin a napan idiay Ehipto para iti uppat a kaputotan aginggana kenni [[Moses]], ti maikadua a nalatak nga apo ni [[Jacob]],<ref>{{Bibleverse||Exodus|6:16–20|HE}}</ref> ket nagidaulo kadagiti [[Israelita]] a nagsubli idiay [[Canaan]] iti "[[Ti Ipapanaw|Ipapanaw]]". Ti kasapaan nga arkeolohiko naga artepakto a nagibaga ti balikas nga "Israel" ket ti [[Merneptah Stele]] iti [[taga-ugma nga Ehipto]] (a napetsaan ti naladaw a maika-13 a siglo BCE).<ref>{{harvnb|Barton|Bowden|2004|p=126}}. "Ti Merneptah Stele... ket masuppiatan nga isu ti kadaanan nga ebidensia a saan a ti Biblia para ti kaadda ti Israel a nasapsapa ngem ti maika-13 a siglo BCE."</ref>
 
Ti lugar ket naamammoan pay a kas ti [[Nasantuan aDaga]], a daytoy ket nasantuam para iti amin a [[dagiti Abraham a relihion]] a mairaman ti Hudaismo, Kristianidad, Islam ken ti [[Bahá'í a Pammati]]. Sakbay ti 1948 a [[Panakairangarang ti Panakawayawaya ti Israeli]], ti sibubukel a rehion ket naamammoan babaen kadagiti nadumaduma a nagnagan a mairaman ti [[Akin-abagatan a Siria]], [[Siria Palestina]], [[Pagarian iti Herusalem]], [[Probinsia ti Iudaea]], [[Coele-Siria]], [[Retjenu]], [[Canaan]] ken, ti naisansangayan a kas ti, [[Palestina]].
Linia 110:
Ti nagsasaruno a [[Akemenida nga Imperio|Persiano a turay]], ti rehion, ket nabingbinagy ti nagbaetan ti probinsia ti Siria-Coele ken kalpasan daytoy ti autonomo a [[Yehud Medinata]], ket naininut idi a naparang-ay ti urbano a kagimongan, a kaaduan atinurayan babaen dagiti Hudio. Ti [[Helenistiko a Gresia|Griego]] a panagrukma ket linabsanna daytoy a rehion nga awan dagiti resistansia wenno interesado. Nainkorporado iti Ptolemaiko ken kanungpalanna dagiti Seleusida nga Imperio, ti akin-abagatan a Lebante ket kaaduan a [[helenisasion|na-helenisado]], a nagitakder daytoy kadagiti irteng a nagbaetan dagiti Hudio ken dagiti Griego. Ti suppiatan ket rimtak idi 167 BCE babaen ti [[Macabeo a Yaalsa]], a nagballigi ti panagipatakderna ti maysa a nawaya a Hasmonean a Pagarian idia Hudah, a daytoy ket napadakkel ti kaaduan ti moderno nga Israel, idi dagiti Seleusida ket nagininutda a nakapukaw ti panagtengngel ti rehion.
 
Ti [[Imperio a Romano]] ket rinautna ti rehion idi 63 BCE, nga immuna a nangala ti panagtengngelna iti Siria, ken idi pay panakairamanna idiay sibil a gubat ti Hasmonean. Ti panagsalisal a nagbaetan dagti kumayat ti Romano ken dagiti kumayat ti Parto a sangkatiponan idiay Hudea ket dimtengan ti panakaiturong ti panakaikabil ni [[Herod ti Nalatak]] ken ti pakaitiptipon ti [[Herodes a Pagarian]] a kas ti basalo a Hudio nga estado ti Roma. Ti panakaapday dagiti Herodes, ti Hudea, ket naipabalin a kas probinsia ti Roma, ket nagbalin daytoy a lugar ti naranggas a panagsalisal dagiti Hudio a simmupiat kadagiti Greko-Romano, a nagpatinggaan ti [[Hudio-Romano a Gubgubat]], a nagpatinggaan daytoy ti nawatiwat a panagdadael ken panagpaty dagiti puli. Ti kaadda dagiti Hudio ti rehion ket bimmassit kalpasan ti panakapaay ti [[Bar Kokhba a yaalsa]] a sinupiatan ti [[Imperio a Romano ]] idi 132 CE.<ref>Oppenheimer, A'haron ken Oppenheimer, Nili. ''Nagbaetan ti Roma ken Babilonia: Dagiti Panagadal ti Hudio a panagidaulo ken Kagimongan''. Mohr Siebeck, 2005, p. 2.</ref> NUpay kasta, adda idi ti nagtultuloy a bassit a kaada dagiti Hudio ken ti [[Galilea]] ket isu ti nagbalin a sentro relihionna.<ref>{{Citation |title=Atlas iti Hudio a Pakasaritaan|last=Cohn-Sherbok |first=Dan |year=1996 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-08800-8 |page=58}}</ref><ref>{{cite web |url=http://people.usd.edu/~clehmann/erp/Palestine/palestin.htm |publisher=Ti Unibersidad iti South Dakota |title=Palestina: Pakasaritaan |accessdate=20 Marso 2012 |date=18 Enero 2007 |work=Ti Online nga Ensiklopedia dagiti Romano a Probinsia}}</ref> Ti [[Mishnah]] ken ti paset ti [[Herusalem a Talmud|Talmud]], dagiti sentro a testo ti Hudio, ket naaramid idi ti las-ud ti maikadua aginggana ti maika-4 a sigsiglo CE idiay Tiberias ken Herusalem.<ref>{{harvnb|Morçöl|2006|p=304}}</ref> Ti rehion ket kaaduan anataengana nataengan babaen dagiti Greko-Romano idiay aplaya ken dagiti Samaritano idiay turod nga away. Ti Kristianidad ket nagininut idi a simmuksukat ti Romano a paganismo, a ti lugar a babaen ti Bisantino a turay ket napabalin iti Mitra iti Daya, a kas dagiti Palaestina Prima ken Palaestina Secunda a probinsia. Ngem idi maika-5 ken maika-6 a siglo, dagiti dramatiko a pasamak [[dagiti Samaritano a Yaalsa]] ket binalbaiwanna daytoy a daga, nga adda dagiti adu a panakadadaelpannakadadael kadagiti Bisantino a Kristiano keb Samaritano a kagimongan ken ti maysa a nagbanagan ti panagpabassit tipopulasion. Kalpasan ti Persiano a panagrukma ken ti saan a napaut a panakaikabilpannakaikabil ti [[Hudio a yaalsa a sumuppiat kenni Heraklio|Hudio a Mankomunidad]] idi 614 CE, ti Imperio a Bisantino ket nangikabil ti panagturayna idi 625 CE, a nagbanagan daytoy ti adadu pay a panakaapday ken panakadadael.
 
===Tengnga a panawen===
Linia 119:
|-
| style="text-align:right; vertical-align:top;"|a.&nbsp;&nbsp;
|{{note|capital-disp}}Ti [[Herusalem a Linteg]] ket mangibaga a ti "Herusalem, ti sibubukel ken naipagkaykaysa, ket isu ti kapitolio ti Israel" ken ti siudad ket agserbi a kas ti tugaw ti gobierno, pagyanan ti pagtaengan iti Presidente, dagiti opisina ti gobierno, kangatuan a korte, ken ti [[Knesset|parlamento]]. Ti [[Nagkaykaysa a Pagpagilian a Konsilo ti Salaknib a Resolusion 478]] (20 Agosto 1980; 14–0, nangirnad ti Estados Unidos) ket nagirangarang ti Herusalem Linteg "awan serbina ken kodapis" ken timmawag kadagiti kameng nga estado a mangikkat kadagiti diplomatiko a misionda manipud idiay Herusalem. Ti Nagkaykaysa a Pagpagilian ken amin dagiti kameng a pagilian ket nagmadida a nanagawat ti Herusalem a Linteg (kitaen ti {{harvnb|Kellerman|1993|p=140}}) ken nagtaripatu kadagiti bukodda nga embahada kadagiti sabsabali a suiudad a kas ti Tel Aviv, [[Ramat Gan]], ken [[Herzliya]] <small>(kitaen ti [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html CIA Factbook] ken [http://www.un.org/Depts/Cartographic/map/profile/israel.pdf Mapa iti Israel])</small>. Ti Kongreso ti Estados Unidos ket inamponna ti [[Herusalem nga Embahada a Tignay]], a nagibagbaga a ti embahada ti Estados Unidos ket nasken a maipan idiay Herusalem ken ti nasken a mabigbigan nga isu ti kapitolio ti Israel. Nupay kasta, ti Opisina ti Departamento ti Legado nga Abogado ti Estados Unidos ket nangipatingga a dagiti probision ti tignay a "mangraut ti eksklusibo a turay ti presidente iti lugar ti ganganaet a panakibiang ken dagitoy ket di naibatay ti linteg". Manipud ti panakapasingked ti tignay, amin a Presidente a nagserbi ti opisina ket nangikeddeng a ti iyaalis ket makadadael ti nailian a pakadanagan ti panaksalaknib ti Estados Unidos ken nagpili a nangited ti panagiwagsak a panagatipa ti aniaman nga aksion ti daytoy a sanguanan. Ti [[Palestino nag Autoridad]] ket makitkitana ti [[Daya a Herusalem]] a akskas ti kapitolio ti [[Dagiti Naisingasing para iti Palestino nga Estado|masakbayan a Palestino nga estado]]. Ti kamaudianan a kasasaad ti siudad ket agururay kadagiti masakbayan a tulagan a nagbaetan ti Israel ken ti Palestino nga Autoridad <small>(kitaen ti [http://www.pij.org/details.php?id=460 "Pakitinnukagan ti Herusalem," Palestina–Israel a Warnakan])</small>. Kitaen ti [[Dagiti Puesto idiay Herusalem]] para kadagiti adu pay a pakaammo.
|}
 
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/wiki/Israel"