|
}}
Ti '''Imperio a Britaniko''' ket buklen dagiti [[masakupan]], dagiti [[Balangat a kolonia|kolonia]], dagiti [[protektorado]], dagiti [[Liga dagiti Pagilian akeddeng|keddeng]] ken dagiti dadduma pay a [[Agkamkammatalek a teritorio|teritorio]] a tinurayan wenno inadministro babaen ti [[Nagkaykaysa a Pagarian]]. Daytoy ket nagtaud dagiti [[Imperio a kolonia nga IngglesIngles|ballasiw taaw a kolonia]] ken dagiti [[komersio a puesto]] nga inpabangon babaen ti [[Pagarian iti Inglatera|Inglatera]] kadagidi naladaw a maika-16 kenmaika-17 a siglo. Iti katurayanna, isu daytoy idi ti [[Listaan dagiti kadakkelan nga imperio|kadakkelan]] nga [[imperio]] iti pakasaritaan ken, para iti sumurok a siglo, isu idi ti kangrunaan a [[Bileg_iti_internasional_a_panakibiang#Katkategoria_iti_bileg|bileg ti sangalubongan]].<ref>{{Cite book |last=Ferguson |first=Niall |year=2004 |title=Imperio, Ti panagungar ken ti panakapaay iti Britaniko nga urnos ti lubong ken dagiti naadal para iti sangalubongan a bileg |publisher=Basic Books |isbn=0-465-02328-2}}</ref> Babaen idi 1922 ti Imperio a Britaniko ket nagtengtenggel ti panagpallayog kadagiti sumurok a 458 a riwriw a tattao, maysa a paglima iti populasion ti lubong iti dayta a panawen,<ref>[[#refMaddison2001|Maddison 2001]], pp. 98, 242.</ref> ken sumakop ti nasursurok ngem {{convert|33700000|km2|sqmi|-3|abbr=on}}, a gangani a maysa a pagkapat iti dagup a kalawa ti daga ti [[Daga (planeta)|Daga]].<ref>[[#refFerguson2004|Ferguson 2004]], p. 15.</ref><ref>[[#refElkins2005|Elkins2005]], p. 5.</ref> A kas ti nagbanagan daytoy, ti bukodna a [[Sapasap a linteg|politiko]], [[Pagsasao nga IngglesIngles|linguistiko]] ken [[Kultura iti Nagkaykaysa a Pagarian|kultura]] a legado ket sapasap a nawatiwat. Idi kapigsa ti bileg ti imperio, kankanayon a makunkuna a "[[Ti imperio nga ti Init ket agnanayon a saan a lumlumnek|ti Init ket saan a lumlumnek idiay Imperioa Britaniko]]" gapu ti kawatiwatna ti ballasiw ti lubong ket makasigurado a ti Init ket agranraniag iti maysa kadagiti nadumaduma a teritoriona.
Idi panawen ti [[Tawen iti Panagduktal]] kadagidi maika-15 ken maika-16 a siglo, ti [[Imperio a Portuges|Portugal]] ken [[Imperio nga Espaniol|Espana]] ket nangirugida kadagiti panagbaniaga ti Europa a lubong, ken iti daytoy a pamay-an nakapatakder ti dakkel a imperio ti ballasiw taaw. Ti panagapapalna kadagiti naaramid a kinabaknang dagitoy nga imperio, ti Inglatera, [[Koloni anga imperio ti Pransia|Pransia]] ken ti [[Olandes nga Imperio|Olanda]] ket nangrugida n nangibangon kadagiti kolonia ken dagiti bukodda a komersio a luglugar idiay Kaamerikaan ken Asia.<ref>[[#refFergusonEmpire2004|Ferguson 2004]], p. 2.</ref> Dagiti serie a gubgubat kadagidi maika-17 ken maika-18 a siglo iti Olanda ken Pransia ket nangibati ti Ingletara (ken idi ti, sumaganad a [[Tignay iti Kappon 1707|kappon a nagbaetan ti Inglatera ken Eskoses]] idi 1707, [[Pagarian iti Gran Britania|Gran]] Britania) ti katurayan a [[Kolonialismo|bileg a kolonia]] idiay Amianan nga Amerika ken India. Ti pakakapukaw dagiti [[Sangapulo ket tallo a Kolonia]] idiay Amianan nga Amerika idi 1783 kalpasan ti maysa a [[Rebolusionario aGubat ti Amerikano|gubat iti panagwayawaya]] ket nakaawan ti Britania kadagiti kadaanan ken dagiti kaaduan ti populasionna a kolonia.
Dagiti pundasion ti Imperio a Britaniko ket nabangon idi ti [[Pagarian iti Inglatera|Inglatera]] ken [[Pagarian iti Eskosia|Eskosia]] ket dua a sabsabali a pagarian. Idi 1496 ni Ari [[Enrique VII iti Inglatera]], kalpasan ti panagbalballigi ti [[Espaniol nga Imperio|Espania]] ken [[Portuges nga Imperio|Portugal]] kadagiti ballasiw taaw a panagsuksukimat, ket nagkomisionado kenni [[John Cabot]] tapno mangidaulo ti maysa a panagbaniaga tapno agduktal kadagiti dalanan idiay Asia babaen ti [[Taaw Atlantiko|Amianan nga Atlantiko]].<ref name="ferguson3">[[#refFergusonEmpire2004|Ferguson 2004]], p. 3.</ref> Ni Cabot ket nanglayag idi 1497, lima a tawen kalpasan ti [[panakaduktal ti Amerika]], ken urayno isu ket simmanglad idiay aplaya ti [[Newfoundland (isla)|Newfoundland]] (naikamalian a namatmati, a kasla ni [[Christopher Columbus]], nga isu ket naabotna ti Asia),<ref>[[#refAndrews1985|Andrews 1985]], p. 45.</ref> awan ti panagpadas nga agbiruk ti maysa a [[kolonia]]. Ni Cabot ket nangidaulo manen ti maysa a panagbanniaga idiay Kaamerikaan itisumaruno a tawen ngem awanen ti nakangegan manen kadagiti barkona.<ref>[[#refFergusonEmpire2004|Ferguson 2004]], p. 4.</ref>
Awanen kadagiti panagpadas a mangibangon kadgiti IngglesIngles a kolonia idiay Kaamerikaan aginggan idi nagturay ni [[Isabel I iti Inglatera|Isabel I]], ti las-ud kadagiti naudi a dekada ti maika-16 a siglo.<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p. 35.</ref> Ti [[IngglesIngles a Repormasion|Protestante a Repormasion]] ket nakirinninggor iti Inglatera ken [[Katoliko a Simbaan|Katoliko]] nga Espania.<ref name="ferguson3"/> Idi 1562, ti [[Listaan dagiti Ingles a monarkia|Ingles a balangat]] ket pimmalubos kadagiti [[korsario]] a ni [[John Hawkins]] ken ni [[Francis Drake]] tapno mangrautda kadagiti tagabu kadagiti barko ti Espania ken Potugal idiay aplaya ti [[Laud nga Aprika]]<ref>[[#refThomas|Thomas]], pp. 155–158</ref> nga adda ti gandat a mangdadael iti Atlantiko a sistema ti panaglaklako. Daytoy a ganetget ket napaiden ken kapasan daytoy, idi ti [[Anglo-Espaniol a Gubat (1585)|Anglo-Espaniol a Gubgubat]] ket kimmarkaro, ni Isabel ket nangipalubos kadagiti adu paya panagraraut kadagiti puerto ti Espania idiay [[Kaamerikaan]] ken dagiti barko a nagsubsubli ti ballasiw ti Atlantiko, a napunno kadagiti gameng manipud ti [[Baro a Lubong]].<ref>[[#refFergusonEmpire2004|Ferguson 2004]], p. 7.</ref> Iti isu met laeng a panawen, dagiti makainpluensia a mannurat a kas ni [[Richard Hakluyt]] ken ni [[John Dee]] (nga isu ti immuna a nagusar ti "Britaniko nga Imperio")<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p. 62.</ref> ket nangrugrugida idi nga agitaltalmeg para iti panakabangon ti bukod nga imperio ti Inglatera. Babaen ti daytoy a panawen, ti Espania naitrinseradan idiay Kaamerikaan, ti Portugal ket nangibangon kadagiti luagar a paglakuan ken dagiti kota manipud kadagiti aplaya ti Aprika ken [[Brasil]] aginggan ati Tsina, ken ti [[Kolonia nga Imperio ti Pransia|Pransia]] ket nangrugrugi nga nagitataeng idiay [[Karayan San Lawrence]], a ti kalpasan daytoy ket nagbalin a ti [[Baro a Pransia]].<ref>[[British Empire#refLloyd1996|Lloyd]], pp. 4–8.</ref>
===Dagiti minulaan ti Irlanda ===
|
