Himalaya: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

|photo_caption=Ti amianan a sango ti [[Bantay Everest]] a kas nakitkita manipud tiiti dalan a mapan idiay kuartel a kampo idiay [[Naturay a Rehion ti Tibet]], [[Tsina|Republika ti Tattao ti Tsina]].

Ti '''Himalaya''', ({{IPAc-en|icon|ˌ|h|ɪ|m|ə|ˈ|l|eɪ|.|ə}} or {{IPAc-en|h|ɪ|ˈ|m|ɑː|l|ə|j|ə}}; [[Sanskrito]], ti ''hima'' (niebe) + ''ālaya'' (pagtaengan), literal a, "pagtaengan ti niebe"<ref name=oed>{{cite web|url=http://oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0378930#m_en_gb0378930|title=Panakailawlawagan ti Himalaya|work=Dagiti Online a Diksionario ti Oxford |accessdate=2011-05-09}}</ref>) ket maysa a [[kabambantayan]] idiay [[Asia]] a nagilaslasinnangisinsina kadagiti tanap ti [[Indiano a subkontinente]] manipud tiiti [[Tibetano a Banak]].

Ti Himalaya a kabambantayan ket pagibalayan kadagiti kangatuan a pantok iti lubong, a mairaman ti kanagatuankangatuan, ti [[Bantay Everest]]. Ti Himalaya ket mangiraman kadagiti [[Listaan dagiti kangatuan a bantay|ginasut a banbantay]] a sumurok ti {{Convertpagbaliwen|7200|m|ft}} iti kangato. Iti paggiddiatan, ti kangatuan a pantok ti ruar ti Asia&mdash;ti [[Aconcagua]], idiay [[Andes]]&mdash; ket {{Convertpagbaliwen|6961|m|ft}} ti katayagna.<ref>{{cite web

Ti Himalaya a kabambantayan, a pagbuklan ti tallo a paralelo nga apo dagiti kabambantayan, kadenna wenno ballasiwenna dagiti [[Dagiti estado ti Himalaya|lima a pagilian]]: ti [[Bhutan]], [[India]], [[Nepal]], [[Tsina]], ken [[Pakistan]], a dagiti immuna a tallo a pagilian ket adda ti kaaduan a katurayan kadagitoy a kabambantayan.<ref name=bishop-britannica>{{cite web|last=Bishop|first=Barry|authorlink=Barry Bishop (alpinista)|title=Himalaya (bantay, Asia)|publisher=Encyclopaedia Britannica|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/266037/Himalayas|accessdate=1 Oktubre 2012}}</ref> Ti Himalaya ket nabeddengan iti amianan a laud babaen dagiti kabambantayan ti [[Karakoram]] ken [[Hindu Kush]], iti amianan babaen ti Tibetano a Banak, ken iti abagatan babaen ti [[Tanap Indo-Ganges]]. Adda dagiti kangrunaan a [[karayan]] iti lubong, ti [[Karayan Indus|Indus]], ti [[Karayan Ganges|Ganges]], ken ti [[Karayan Yarlung Tsangpo|Tsangpo]]-[[Karayan Brahmaputra|Brahmaputra]], ket tumaudda ti Himalaya, ken dagiti naitiptipon a [[pagayusan a labneng]] ket pagtaengan ti 600 a riwriw a tattao. Ti Himalaya ket adda ti nangruna a panagsukogna kadagiti kultura ti [[Abagatan nga Asia]]; adu kadagiti pantok ti Himalaya ket sagrado iti [[Hinduismo]] ken [[Budismo]].

Daytoy ket nabagkat babaen ti [[subduksion]] ti [[Indiano a Plato|Indiano a tektoniko a plato]] idiay sirok ti [[Eurasiano a Plato]], ti kabambantayan a Himalaya ket gumay-at ti, laud-amianan a laud nga aginggana ti daya-abagatan a daya, iti maysa nga arko ti {{Convertpagbaliwen|2400|km|mi}} a kaatiddog. Ti lumaud nga angklana, ti [[Nanga Parbat]], ket naisanglad idiay abagatan ti akin-amianan unay a sikkotikor ti karayan Indus, ti dumayaakindaya nga angklana, ti [[Namcha Barwa]], ti laud ti nalatak a sikkotikor ti karayan Tsangpo. Ti kabambantayan ket naidumaduma iti kaakaba manipud tiiti {{Convertpagbaliwen|400|km|mi}} iti laud aginggana ti {{Convertpagbaliwen|150|km|mi}} iti daya.

Dagiti mula ken ayup ti Himalaya ket agdumaduma babaen ti klima, tudo, kangato, ken dagiti daga. Dagiti panagbalbaliw ti klima ket sumakup mabnipud ti tropikal a babba ti kabambantayan aginggana iti permanente a yelo ken niebe kadagiti kangatuan pantok. Iti kanagtuankangatuan a lugar ti [[Tropiko ti Kanser]], ti permanente [[linia ti niebe]] ket isu kadagiti kanagatuankangatuan iti lubong iti agarup a {{convertpagbaliwen|5500|m|ft|-2}}.<ref>{{cite journal|last1=Shi|first1=Yafeng|last2=Xie|first2=Zizhu|last3=Zheng|first3=Benxing|last4=Li|first4=Qichun|url=http://itia.ntua.gr/hsj/redbooks/126/iahs_126_0111.pdf|title=Pannakaiwarwaras, Langa ken dagit Panagdumaduma dagiti Glasier iti Tsina|journal=Penpen ti Glasier ti Lubong|year=1978|publisher=Riederalp Workshop}}</ref> Iti maigiddiatan, dagiti [[ekuador|ekuatorial]] a kabambantayan idiay [[Baro a Guinea]], ti [[Rwenzoris]] ken [[Colombia]] ket adda ti abab-baba a linia ti niebe iti {{convertpagbaliwen|900|m|ft|-1}} .<ref>{{cite book|last1=Henderson-Sellers|first1=Ann|last2=McGuffie|first2=Kendal|title=Ti Kasakbayan ti Klima ti Lubong: Ti Panagmodelo a Perspektibo|pages=199–201|isbn=9780123869173}}</ref> Ti kaadu ti tinawen a panagtudtudo ket umadaduumad-adu manipud tiiti laud nga aagpadayaagpadaya idiay igid ti akin-abagatan a sanguanan ti kabambantayan. Daytoy a panagduduma ti kangato, tudo ken kasasaad ti daga a maitipon ti nangato unay a linia ti niebe ket mangsuporta kadagiti adu a kita ti komunidad dagiti naisangsangayan a mula ken ayup. Kas pagarigan dagiti nakaro ti kangato nga altitud (nababa nga atmosperiko a presion) no mairaman ti nakaro a kalamiis ket mangpalubos ti panagbiag dagiti [[ekstremopilo]] nga organismo.<ref>{{cite web|first=C. Michael|last=Hogan|year=2010|url=http://www.eoearth.org/article/Archaea?topic=49496|title=Archaea|editor1-first=E.|editor1-last=Monosson|editor2-first=C.|editor2-last=Cleveland|work=Ensiklopedia ti Daga|publisher=Nailian a Konsilo para iti Siensia ken Enbironmento|location=Washington DC}}</ref>

Ti naisangsangayan a kabaknang ti agsabsabong ken mulmula ti Himalaya ket mapmapan kadagiti estruktural ken komposisional a panagbalbaliw gapu ti [[panagbalbaliw ti klima]]. Ti panagpangato ti temperatura ket mabalin a mangiyalis kadagiti nadumaduma a sebbangan kadagiti nangatngato nga elebasion. Ti kabakiran ti diraan ket pinarparukma babaen dagiti kabakiran ti pino idiay rehion ti Garhwal Himalaya. Adda dagiti reporta dagiti nasapa a panagsabsabong ket panagbungbunga kadagiti sebbangan ti kayo, a naipangpangruna ti [[rododendro]], [[mansanas]] ken ''[[Myrica esculenta]]''. Ti kangatuan anga naamammuanammo a sebbanagnsebbangan ti kayo idiay Himalayas ket ti ''Juniperus tibetica'' a mabirukan idiay {{convertpagbaliwen|4900|m|ft|-1}} idiay Akin-daya a Tibet.<ref name>{{cite journal|url=http://www.uni-marburg.de/fb19/personal/professoren/miehe/pdfs/20074.pdf|title=Kangatuan a LiniLinia ti kayo idiay Akin-amianan a Hemisperio ket Mabirukan idiay Akin-abagatnabagatan a Tibet|first1=Georg|last1=Miehe|first2=Sabine|last2=Miehe|first3=Jonas|last3=Vogel|first4=Sonam|last4=Co|first5=La|last5=Duo|year=2004|journal=Panagsukisok ken Panagrang-ay ti Bantay|volume=27|issue=2|date=MayMayo 2007|pages=169–173|doi=10.1659/mrd.0792}}</ref>

Idi las-ud ti kinaudi a [[panawen ti yelo]], adda idi ti maysa a naikapet nga alog ti yelo dagiti [[glasier]] ti baetan ti [[Kangchenjunga]] iti daya ken [[Nanga Parbat]] iti laud.<ref name=K2011>{{cite book|last=Kuhle|first=M.|year=2011|chapter=Ti Nangato a Glasial (Kinaudi a Panawen ti Yelo ken Kinaudi a Glasial Maximum) a Yelo a Kalob ti Nangato ken Tengnga nga Asia, nga adad ti Maysa a Kritiko a Panagrepaso Kadagiti Kinaudi a Petsa ti OSL ken TCN|editor1-last=Ehlers|editor1-first=J.|editor2-last=Gibbard|editor2-first=P.L.|editor3-last=Hughes|editor3-first=P.D.|title=Kuatenario a Glasiasion - Gay-ay ken Kronolohia,Ti Asasideg a Panagkita|location=Amsterdam|publisher=Elsevier BV|pages=943–965}} (dagitdagiti imapa ti glasier [http://booksite.elsevier.com/9780444534477/ dmabalinmabalin a maikarga])</ref> Iti laud, dagiti glasier ket timmiponda ti network iti alog ti yelo idiay [[Karakoram]], ken iti amianan, timmiponda ti dati a [[Tibet]]ano ngaa kaunegan ti daga a yelo .iti abagatan, ti ruar a panagayos dagiti glasier ket nagpatingga iti baba ti elebasion iti {{convertpagbaliwen|1000|-|2000|m|ft}}.<ref name=K2011/><ref>{{cite journal|last=Kuhle|first=M|year=1987|title=Subtropikal a bantay- ken bambantay a gasasion idi ti panawen ti yelo ket nangkalbit ti panagawan dagiti maipapan ti glasier a paset ti panawen iti Pleistoseno|journal=GeoJournal|volume=14|issue=4|pages=393–421|doi=10.1007/BF02602717}}</ref> Bayat a ti agdama a ginget dagiti glasier ti Himalaya ket umabot ti {{convertpagbaliwen|20|to|32|km|mi}} iiti kaatiddog, adda dagiti kangrunaan a ginget dagiti glasier idi ket {{convertpagbaliwen|60|to|112|km}} ti kaatiddogda idi las-ud ti yelo a panawen.<ref name=K2011/> Ti glasier a linia ti niebe (ti altitud a lugar ti pakapenpenan ken [[ablasion]] ti glasier ket natimbeng) ket agaru idi a {{convertpagbaliwen|1400|-|1660|m|ft}} nga abab-baba ngen tatta nga aldaw. Isu nga, ti klima ket saana a {{convertpagbaliwen|7.0|to|8.3|C|F}} a nalamlamiis ngem tatta nga aldaw.<ref>{{cite journal|last=Kuhle|first=M.|year=2005|chaptertitle=The maximum Ice Age (Würmian, Last Ice Age, LGM) glaciation of the Himalaya – ti glasioheomorpolohiko a pangsukisok dagiti linia a pagrimriman ti glasier, kapuskol ti yelo ken kababaan a dati nga igid a puespuesto dagiti Bantay Everest-Makalu-Cho Oyu a massif (Khumbu- ken Khumbakarna Himal) a mairaman kadagiti pakaammo ti naladaw a glasial-, neoglacsial-, ken dagiti naipakasaritaan nga agpang ti glasier, dagiti depresion ti linia ti niebe ken tawtawen|title=Tibet ken Nangato nga Asia (VII): Glasioheomorpolohia ken Dati a Glasiasion iti Himalaya kenKarakorumken Karakorum|journal=GeoJournal|volume=62|location=Dordrecht|publisher=Kluwer|pages=193–650|issue=3–4|doi=10.1007/s10708-005-2338-6}}</ref>

* [[William McKay Aitken|Aitken, Bill]], ''Footloose idiay Himalaya'', Delhi, Permanent Black, 2003. ISBN 81-7824-052-1