Nilo: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
Lam-ang (tungtungan | aramid) sinimpa dagiti di ammo a parametro |
Lam-ang (tungtungan | aramid) m Nagsimpa iti panangiletra/gramatika |
||
Linia 73:
Ti '''Nilo''' ([[Pagsasao nga Arabiko|Arabiko]]: {{lang|ar|النيل}}, ''an-Nīl''; [[Pagsasao nga Ehipsio|Taga-ugma nga Ehipsio]]: ''Iteru'' & ''Ḥ'pī''; [[Pagsasao a Koptiko|Koptiko nga Ehipsio]]: {{Coptic|ⲫⲓⲁⲣⲱ}}, ''P(h)iaro''; {{lang-am|ዓባይ}}, ''ʿAbbai'') ket maysa a nangruna nga agay-ayus iti amianan a karayan idiay amianan a daya ti Aprika, a sapasap a naipanunotan a kas ti [[Listaan dagiti karayan babaen ti kaatiddog|kaatiddogan a karayan]] iti lubong.<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/415347/Nile-River |title=Karayan Nilo |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Daytoy ket {{pagbaliwen|6650|km|mi|abbr=in}} ti kaatiddogna. Daytoy ket agay-ayus kadagiti sangapulo a pagilian ti [[Sudan]], [[Abagatan a Sudan]], [[Burundi]], [[Rwanda]], [[Demokratiko a Republika iti Kongo]], [[Tanzania]], [[Kenya]], [[Etiopia]], [[Uganda]] ken [[Ehipto]].<ref>{{cite journal|last=Oloo|first=Adams|title=Ti Panagsukimat para iti Pagtitinulongan kadagiti Suppiatan ti Danum ti Nilo: Ti Kaso para iti Eritrea|journal=Panagrepaso ti Aprikano a Sosiolohiko|year=2007|volume=11|issue=1|url=http://www.codesria.org/IMG/pdf/07_Oloo.pdf|accessdate=25 Hulio 2011}}</ref>
Ti Nilo ket addaan kadagiti dua a nangruna a [[tributario]], ti [[Puraw a Nilo]] ken [[Asul a Nilo]]. Ti Puraw a Nilo ket at-atiddog ket ken mapan idiay [[Nalatak a Dandanaw ti Aprika|Nalatak a Dandanaw]] a rehion ti tengnga nga Aprika, a ti kaadaywan a taudan ket saan pay
Ti akin-amianan a paset ti karayan ket agayus ti gangani nga adda amin idiay [[desierto]], manipud idiay [[Sudan]] a mapan idiay [[Ehipto]], ti pagilian a ti [[Pakasaritaan ti Ehipto|sibilisasionna]] ket nagtaltalek iti daytoy a karayan manipud kadagiti taga-ugma a pananwen. Kaaduan kadagiti populasion ken siudad idiay Ehipto ket maisanglad kadagitoy a paset ti tanap ti Nilo nga amianan ti [[Aswan]], ken gangani amin a kultural ken naipakasaritaan a lugar ti [[Taga-ugma nga Ehipto]] ket mabirukan ti igid ti karayan. Ti Nilo ket agpatingga iti maysa a dakkel a [[karayan delta|delta]] a maatianan idiay [[Baybay Mediteraneo]].
== Etimolohia ==
[[Papeles:Iteru.png|thumb|left]]
Iti taga-ugma a [[pagsasao nga Ehipsio]], ti Nilo ket tinawtawgan a ''Ḥ'pī'' wenno ''Iteru'', a kayatna a sawen ket "nalatak a karayan", nga inrepresenta babaen dagiti [[Dagiti Ehipsio a heroglipiko|heroglipiko]] a maipakita dita kanigid (literal a ''itrw'', ken '[[N-allon ti danum (n heroglipikoh)|dandanum]]' [[determinatino]])<ref>[http://www.glyphdoctors.com/mod/forum/discuss.php?d=802 Ania ti panagtawtawag dagiti taga-ugma nga Ehipsio ti karayan Nilo?] Nawaya nga Ehiptomolohia. (Naala idi 17 Oktubre 2006)</ref> Iti [[Pagsasao a Koptiko|Koptiko]], dagiti balikas a ''piaro'' (Sahidik)wenno ''phiaro'' (Bohairiko) a kayatna a
Ti Ingles a nagan a ''Nile'' ({{lang-la|Nīlos}}; {{lang-el|Νεῖλος}}<ref name="OED">{{cite book|title=Inggles a Diksionario ti Oxford|edition=3|date=Disiembre 2009|publisher= Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan|location=Oxford, Inglatera|chapter=Nilo}}</ref>) ket naipanunotan a naala manipud
{{clearleft}}
== Paglasatan ==
{{Kitaen pay ti|Puraw a Nio}}
[[Papeles:Nile SPOT 1173.jpg|thumb|left|Ti Nilo idiay [[Dendera]], a kas makitkita ti [[SPOT (satelite)|SPOT]] a satelite]]
Linia 90:
[[Papeles:Nile2.jpg|left|thumb|Ti Nilo nga asideg ti[[Beni Suef]]]]
[[Papeles:Nile composite NASA.jpg|right|thumb|150px|Ti [[napunipon a ladawan|napunipon]] a satelite a ladawan ti Puraw a Nilo.]]
Iti ngato ti [[Khartoum]] ti Nilo ket
Ti [[pagayusan a labneng]] ti Nilo ket sumakop ti {{pagbaliwen|3254555|km2}}, ti agarup 10% ti kalawa ti Aprika.<ref>[http://earthtrends.wri.org/maps_spatial/maps_detail_static.php?map_select=299&theme=2 EarthTrends: Portal ti Enbironmental a Pakaammo]</ref>
=== Taudan ===
Ti [[Taudan (karayan wenno waig)|taudan]] ti Nilo ket sagpaminsan a naipanunotan a ti [[Danaw Victoria]], ngem ti danaw ket adda dagiti dadakkel a karayan a mangpakpakan. Ti [[Karayan Kagera]], nga agay-ayus idiay [[Danaw Victoria]] idiay asideg ti Tanzania nga ili ti [[Bukoba]], ket isu ti kaatiddogan a mangpakpakan, ngem dagiti taudan ket saan a maitunos no ania ti kaatiddogan a tributario ti Kagera ken ti isu a
Dagiti kinaudi a panagsuksukimat<ref>Naipalpalawag idiay ''Nilo ni [[Joanna Lumley]]'', 7 pm aginggana iti 8 pm, [[ITV 1]], Domingo 12 Agosto 2011.</ref> ket agibagbaga ti partido a nagsuksukimat ket napanda iti maysa a lugar a naipalpalawag a kas ti taudan ti [[Rukarara]] a tributario [http://www.telegraph.co.uk/travel/activityandadventure/734885/Journey-to-the-source-of-the-Nile.html], ken baben ti panagaramid ti dalanan ti napusek a kabambantayan idiay kabakiran ti [[Nyungwe]] ket nakabirukda ti (iti [[namaga a tiempo]]) maysa a mapategan nga umay iti rabaw a panagay-ayus kadagiti adu a milia nga agpangato, ken nakabirukda ti baro a taudan, a nakaited ti Nilo ti kaatiddog a 4199 a milia (6758 a kilometro)
==== Dagiti napukaw a taudan ti karayan ====
{{Adu pay|Listaan dagiti karayan babaen ti kaatiddog}}
Ti dati a [[Danaw Tanganyika]] ket nagay-ayus nga agpa-amianan iti igid ti [[Tanap ti Rengngat ti Aprika]] a mapan idiay [[Puraw a Nilo]], a mangar-aramid ti Nilo
=== Idiay Uganda ===
Ti Nilo ket pumaaw idiay Danaw Victoria idiay [[Dissuor Ripon]] idiay asideg ti [[Jinja, Uganda]],a kas ti [[Victoria a Nilo]]. Daytoy ket ad-adayo nga agayus ti agarup a {{pagbaliwen|500|km|sigfig=1}}, babaen ti [[Danaw Kyoga]], aginggana no maabutanna ti [[Danaw Albert (Aprika)|Danaw Albert]]. Kalpasan a mapanawanna ti Danaw Albert, ti karayan ket ammo a kas ti [[Albert a Nilo]].
=== Idiay Abagatan a Sudan ===
Daytoy ket agayuston idiay [[Abagatan a Sudan]], a daytoy ket naam-ammuan idiay a kas ti [[Puraw a Nilo|Bahr al Jabal]] ("Karayan ti Bantay"). Ti [[Bahr el Ghazal (karayan)|Bahr al Ghazal]], ket adda ti kaatiddog a {{pagbaliwen|716|km}}, ket tumipon ti Bahr al Jabal idiay bassit nga alog a tinawtawagan a kas ti [[Danaw No]], ken kalpasan daytoy ti Nilo ket agbalin
Ti gatad ti panagayus ti Bahr al Jabal idiay [[Mongalla, Abagatan a Sudan]] ket gangani nga agnanaayon ti tinawen a kadagupan ket natimbengan ti {{pagbaliwen|1048|m3/s|abbr=on}}. Kalpasan ti Mongalla, ti Bahr Al Jabal ket sumrekda kadagiti dakkel a sagneb ti [[Sudd]] a rehion ti Abagatan a Sudan. Adadu ngem kagudua ti danum ti Nilo ket mapukpukaw ti daytoy a sagneb babaen ti [[panagbawbaw]] ken [[transpirasion]]. Ti katimbengan a gatad ti panagayus ti Puraw Nilo kadagiti ipus ti sagneb ket agarup a {{pagbaliwen|510|m3/s|sigfig=2|abbr=on}}. Manipud ditoy ket agsabatda iti [[Karayan Sobat]] idiay [[Malakal]]. Iti tinawen a pakaibatayan, ti Puraw a Nilo ti ngato ti Malakal ket agiparawad ti agarup a limapulo ket lima a porsiento ti dagup a panagayus ti ruar ti Karayan Nilo.<ref>{{cite web |url=http://www.ielrc.org/content/a0509.pdf |author=Hurst H.E.|year=2011 |title=Dagiti Labneng ti Nilo |tomo 1 Ti hidrolohia ti Asul a Nilo ken Akbara ken ti Nangruna a Nilo a mapan idiay Aswan, nga adda kadagiti reperensia kadagiti Gandat ti Nilo nga agtengtengngel ti Dept. a papel 12. |publisher=OPisian a Pagmalditan ti Gobierno |location= Cairo}}</ref>
Ti katimbengan a panagayus ti Puraw a Nilo idiay Malakal, iti baba ti Karayan Sobat, ket {{pagbaliwen|924|m3/s|abbr=on}}; ti kaaduan a panagayus ket {{pagbaliwen|1218|m3/s|abbr=on}} iti Oktubre ken ti kabassitan a panagayus ket agarup a {{pagbaliwen|609|m3/s|abbr=on}} iti Abril. Daytoy a panagbalbaliw ket gapu ti adu a pagdumadumaan ti panagayus ti Sobat, nga adda ti kabassitan a panagayus ti agarup a {{pagbaliwen|99|m3/s|abbr=on}} iti Marso ken ti kaaduan a panagayus iti sumurok a {{pagbaliwen|680|m3/s|abbr=on}} iti Oktubre.<ref>{{cite book |url=http://iahs.info/bluebooks/SP005/BB_005_0161.pdf |title=Ti Hidrolohia ti Nilo |author=babaen ni J. V. Sutcliffe & Y. P. Parks |chapter=12 |page=161 |publisher=IAHS Special Publication no. 5|year= 1999 }}</ref> Iti las-ud ti namaga a tiempo (Enero aginggana ti Hunio) ti pUraw a Nilo ket agiparawad ti nagbaetan a 70 porsiento ken 90 porsiento ti dagup a panagayus manipud
=== Idiay Sudan ===
Iti baba ti [[Renk, Abagatan a Sudan|Renk]] ti Puraw a Nilo ket sumrek idiay Sudan, daytoy ket agayus iti amianan a mapan idiay Khartoum ken sabtenna ti Asul a Nilo.
Ti paglasatan ti Nilo idiay Sudan ket naisalsalumina. Daytoy ket agayus idiay [[dagiti katarata ti Nilo|innem agrupo dagiti katarata]], manipud
Idiay amianan ti Sudan ti karayan ket sumrek idiay [[Danaw Nasser]] (naam-ammuan idiay Sudan a kas ti Danaw Nubia), ti dakdakkel a paset daytoy ket adda idiay Ehipto.
=== Idiay Ehipto ===
Idiay baba ti [[Nangato a Penned ti Aswan]], idiay akin-amianan a patingga ti Danaw Nasser, ti Nilo ket tumuloy ti naipakasaritaan a panaglasatna.
Linia 128:
=== Karayan Atbara ===
Iti baba ti pagtutumpongan iti Asul Nilo ti laeng nangruna a tributario ket ti [[Karayan Atbara]], gangani kagudua idiay baybay, a nagtaud manipud idiay Etiopia iti amianan ti [[Danaw Tana]], ken agarup a {{pagbaliwen|800|km|sigfig=1}} ti kaatidogna. Ti Atbara ket agayus laeng no agtudtudo idiay Etiopia ken napardas nga agmaga daytoy. Iti las-ud ti paset
=== Asul Nilo ===
[[Papeles:Blue Nile Falls Ethiopia.jpg|thumb|right|Ti [[Dissuor Asul Nilo]] a pinakpakan babaen ti [[Danaw Tana]] idiay asideg ti siudad ti [[Bahir Dar]], [[Etiopia]].]]
[[Papeles:Nile River and delta from orbit.jpg|thumb|Ti [[Delta Nilo]] manipud
Ti [[Asul Nilo]] ([[Ge'ez nga abesedario|Ge'ez]] ጥቁር ዓባይ ''Ṭiqūr ʿĀbbāy'' (Nangisit nga[[Karayan Abay|Abay]]) kadagiti [[Etiopia]]no; {{lang-ar|النيل الأزرق}}; naitranslterado iti: '''an-Nīl al-Azraq''') dagiti ubbog manipud
Ti panagayus ti Asul Nilo ket agdumaduma kadagiti tinawen a siklona ken ti kaduan a mangmangted ti dakkel a masna a panagdumduma ket ti panagayus ti Nilo. Iti las-ud ti kamagaan ti masna a panagayus ti Asul Nilo ket mabalin a basbassit ngem {{pagbaliwen|113|m3/s|abbr=on}}, ngem dagiti adda ti ngato a penned ket mangtimbeng ti panagayus ti karayan. Iti las-ud ti panagtudtudo ti kangatuan a panagayus ti Asul Nilo ket labsanna ti {{pagbaliwen|5663|m3/s|abbr=on}} iti kaladawan ti Agosto (ti banag a pagiddiatan iti 50).
Linia 147:
=== Duyaw Nilo ===
Ti Duyaw Nilo ket dati a tributario a nangikapet ti [[Kabambantayan ti Ouaddaï]]
== Pakasaritaan ==
[[Papeles:Herodotus world map-en.svg|thumb|Rekonstruksion ti [[Oikoumene]] (matagtagitao a lubong), ti taga-ugma a mapa a naibatay ti deskripsion iti lubong babaen nni [[Herodotus]], circa 450 BC.]]
Ti Nilo (''iteru'' iti [[Pagsasao nga Ehipsio|Taga-ugma nga Ehipsio]]) ket isun ti pagbiagan ti sibilisasion idiay Ehipto manipud idi [[Bato a Panawen]], a kaaduan ti populasion ken amin a siudad idiay Ehipto ket naisanglad kadagitoy a paset iti ginget ti Nilo iti amianan ti Aswan. Ti panagbalbaliw ti klima di gibus ti [[Quaternary glaciation|kinaudi a panawen ti yelo]] ket nakaiturongan ti pannakaporma ti desierto ti [[Sahara]], a mabalin a nabaybayagen a kas idi 3400 BC.
=== Ti Eonile ===
Ti agdama Nilo ket isu ti kabassitan kadagiti lima a karayan a nagayus iti amianan manipud kadagiti Kabambantayan ti Etiopia. Ti [[Satelite a panagiladawan]] ket inusar idi a mangilasin dagiti namaga a dalan ti danum idiay desierto a laud ti Nilo. Ti maysa nga Eonile a baw-ang, nga itan ket napunno babaen ti rabaw a panagayus, ket mangirepresenta ti tinaudan a Nilo a tinawtawagan ti '''Eonile''' a nagayus idi las-ud ti naladladaw a [[Mioseno]] (23–5.3 a riwriw a tawtawen sakbay ti agdama). Ti Eonile ket nangawit kadagiti [[
Idi las-ud ti naladaw a Mioseno a [[Mesiniano a didigra ti apgad]], idi ti Baybay Mediteraneo ket nakulong a labneng ken bimmawbaw iti puntos nga awan laon wenno gangani nga awan linaon, ti Nilo ket naputed ti dalanna iti baro batayan nga agpang aginggana iti daytoy ket ginasut a kadapan a nababbaba iti agpang iti taaw ti lubong idiay Aswan ken {{pagbaliwen|8000|ft|m}} iti baba ti Cairo.<ref name="Warren2006">{{cite book|last=Warren|first=John|title=Dagiti Ebapotito:Dagiti Sedimento, Dagiti Rekurso ken Hidrokarbon|year=2006|publisher=Springer|location=Berlin|isbn=3-540-26011-0|page=352}}</ref> Daytoy ket nangpartuat ti atiddog a baw-ang a napunno idi ti sedimento idi napartuat manen ti Mediteraneo. Iti sumakbay a
Ti Danaw Tanganyika ket agayus nga agpa-amianan idiay Nilo aginggana kadagiti [[Kabambantayan Virunga|Bulkan Virunga]] ket lappedanna ti kursona idiay Rwanda. Ti Nilo ket at-atiddog idi ti dayta a panawen, idi ti kaadaywan a taudan ti danumna ket idiay akin-amianan a [[Zambia]].
=== Ti naikaykaysa a Nilo ===
Adda dagiti dua a teoria a maipanggep ti naikaykaysa a Nilo. Ti maysa ket isu ti naikaykaysa a panagayus ti Nilo iti ubing pay laeng nga edad, ken ti labneng ti Nilo ket dati a napispisi kadagiti
Ti sabali a teoria ket ti pagayusan manipud idiay Etiopia babaen kadagiti karayan a kapada ti Asul Nilo ken ti Atbara ken ti [[Karayan Tekezé r|Takazze]] ket nagayus idi idiay Mediteraneo babaen ti Ehipsio a Nilo manipud idi [[Tertiario]] a panpanawen.<ref name=WW1980>Williams, M.A.J.; Williams, F. (1980). ''Ebolusion ti Labneng Nilo''. In M.A.J. Williams ken ni H. Faure (eds). ''Ti Sahara ken Nilo''. Balkema, Rotterdam, pp 207–224.</ref>
Ni Salama ket nangisingasing nga idi las-ud ti [[Tertiario]] (65 a riwriw aginggana ti 2.588 a riwriw a tawtawen) dagiti
Ti Labaneng Rengngat Mellut ket gangani {{pagbaliwen|12|km|mi}} ti kaadalemna iti tengnga a pasetna. Daytoy a rengngat ket mabalin pay maeng nga aktibo, nga adda dagiti naireporta a [[tektoniko]] a tignay idiay akin-amianan ken akin-abagatan a pagbeddenganna. Dagiti [[Sudd
=== Ti papel iti pannakabangon ti Ehipsio a sibilisasion ===
Ti Griego a historiador a ni [[Herodotus]] ket nangisurat a ti "Ehipto ket isu idi ti regalo ti Nilo". Ti maysa nga awan gibusna a taudan ti
Dagiti [[napaamo a nuang]] ket naipayamammo idi manipud idiay Asia, ken dagiti Asirio ket nangipayammo kadagiti [[kamelio]] idi maika-7 a siglo BC. Dagitoy nga ayup ket naparti para iti karneda, ken dagitoy ket napaamop ken inus-usar iti panagarado wenno iti kaso ti kamelio, inus-usar apanagkariton. Ti danum ket nangruna kadagiti tao ket dagiti taraken nga ayup. Ti Nilo ket nalaka idi ken nasayaat a pamay-an a pagluganan para kadagiti tao ken tagilako.
Line 178 ⟶ 177:
Gapu ta ti Nilo ket nangruna banag iti Ehipsio a biag, ti taga-ugma a kalendario ket naibatay pay iti tallo a siklo ti Nilo. Dagitoy a panawen, a ti tunggal maysa ket mangbukel kadagiti uppat a bulan iti tallo nga aldaw iti tunggal maysa, ket tinawtawagan idi iti Akhet, Peret, ken Shemu. Ti Akhet, a ti kaibuksilanna ket inundasion, ket isu idi ti paset ti panawen a ti Nilo ket nalayusan, a mangibatbati kadagiti adu a tuon ti nalames a daga, a nakantultulong daytoy iti agrikultura a panagbatubo.<ref name="SpringerMorris2010">{{cite book|last1=Springer|first1=Lisa|author2=Neil Morris|title=Arte ken Kultura ti Taga-ugma nga Ehipto|date=15 Enero 2010|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-1-4358-3589-4|page=8}}</ref>
Ti Peret ket isu idi ti panagpatubo a panawen, ken ti Shemu, ti maudi a panawen, ket isu ti panawen nga awan ti tudo ken isu ti panawen ti panagani.<ref name="SpringerMorris2010" />
== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}
== Dagiti silpo ti ruar ==
*{{commons-inline|Nile|Nilo}}
*{{wikiquote-inline|Nile|Nilo}}
Line 191 ⟶ 190:
* [http://earthtrends.wri.org/maps_spatial/maps_detail_static.cfm?map_select=299&theme=2 Pakaammo ken mapa ti taudan ti danum ti Nilo]
* [http://www.history.ucsb.edu/faculty/Inscrutable%20Nile1.pdf Salaysay: Ti Narigat a Maawatan a Nilo ken ti Rugi ti Baro a Milenio]
* [http://www.nytimes.com/slideshow/2010/09/25/world/0926NILE.html?ref=world Ti Salisal a Maipanggep ti Nilo]
* [http://www.nilegov.com/ Tesis a Mangus-usig ti Pakitinnarusan ti Karayan Nilo]
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/6759291.stm BBC: Ti karayan Amasona ket 'at-atiddog ngem ti Nilo']
|