Charles Darwin: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

|spouse = [[Emma Darwin]] (1839-18961839–1896)

Ni '''Charles Robert Darwin''', [[Naarian a Kagimongan|FRS]] (12&nbsp;Pebrero 1809&nbsp;– 19&nbsp;Abril 1882) ket maysa idi nga IngglesIngles a [[masna a pakasaritaan|naturalista]].{{Ref_labelRef label|A|I|none}} Isu ti nangibangon nga amin a [[sebbangan]] iti biag ket nagtaud iti napalpalabas a panawen manipud kadagiti [[sapasap a bimmabaan|sapasap a puonan]],<ref>{{cite book|author=Coyne, Jerry A. |title=No apay a ti Ebolusion ket Agpayso|publisher=Viking|year=2009 |pages=8–11|isbn=978-0-670-02053-9}}</ref> ken nangipaltiing ti [[sientipiko a teoria]] a daytoy a [[Pilohenia|panagsangsanga a tabas]] iti [[ebolusion|itutubo]] ket nagbanagan kadagiti yaaddang a tinawtawagna a [[masna a panagpili]].<ref name="Larson79-111">{{Harvnb |Larson|2004| pp=79–111}}</ref>

Ni Darwin ket nagipablaak iti daytoy a teoria nga adda iti di-masungat nga ebidensia para iti ebolusion iti 1859 a librona nga ''[[Iti Punganay dagiti Sebbangan]]'', a nakadaer iti sientipiko a panakailikudan dagiti nasapsapa konsepto iti [panagbarbaro dagiti sebbangan]].<ref>{{cite book |title=No apay a ti Ebolusion ket Agpayso |last = Coyne |first=Jerry A. |authorlink=Jerry Coyne |year=2009 |publisher=[[Unibersidad ti Oxford University a Pagmalditan]] |location= Oxford |isbn=0-19-923084-6 |page=17 |quote=Iti ''Ti Punganay'', ni Darwin nagited ti sabali a hipotesis pra iti panagrangrang-ay, panagdumaduma, ken daremdem iti biag. Kaaduan iti dayta a libro ket agirepresenta ti ebidensia a daytoy ket saan laeng nga agsuporta iti ebolusion ngem daytoy ket agsuppiat pay iti panagparpartuat. Iti panawen ni Darwin, dagiti ebidensia kadagiti teoriana ket di-masungat ngem saan a kompleto a nakeddeng.}}</ref><ref>{{cite book |title=Dagiti sinaruno ni Darwin |last=Glass |first=Bentley |authorlink=Bentley Glass |year=1959 |publisher=Unibersidad ti Johns Hopkins a Pagmalditan |location=Baltimore, MD |isbn= 0-8018-0222-9|page=iv |quote=Tipanagilawlawag ni Darwin let maysa a nadaeg a sintesis iti ebidensia...maysa a sintesis...a di-masungat a panakaregta ken maawawatan}}</ref> Babaen idi 1870 ti [[sientipiko a komunidad]] ken kaaduan iti sapasap a publiko ket nagawaten ti [[ebolusion a kas teoria ken kinapudno|ebolusion a kas maysa a kinapudno]]. Nupay kasta, adu dagiti kumaykayat kadagiti [[Ti salip iti Darwinismo|kasalisala panangilawlawag]] ken saan nga inggana idi rimsua iti [[moderno nga ebolusionario a sintesis]] manipud idi 1930s aginggana idi 1950 a kaaduan ti naparang-ay a konsenso a no ania ti masna a panagpili ti kangrunaan a mekanismo ti ebolusion.<ref name=JvW>{{Harvnb|van Wyhe|2008}}</ref><ref name=b3847>{{harvnb|Bowler|2003|pp=178–179, 338, 347}}</ref> Iti nabaliwan a porma, ti sientipiko a naiduktalan ni Darwin ket isu ti nagtipon kadagiti teoria dagiti [[siensia iti biag]], a nagipalpalawag ti [[biodibersidad|panagdumaduma iti biag]].<ref>[http://darwin-online.org.uk/biography.html Dagiti Kompleto nga Obra ni Darwin iti Online – Biograpia.] ''darwin-online.org.uk''. Naala idi 2006-12-15<br />{{Harvnb|Dobzhansky|1973}}</ref><ref>A kas maysa a Darwiniano nge eskolar ni Joseph Carroll iti Unibersidad iti Missouri–Est. Ni Louis ket nangikabil idiay pangyunana iti moderno a panakaimaldit manen iti obra ni Darwin: "''Ti Punganay dagiti Sebbangan'' ket adda dagiti naipangpangruna a panakaitunton panangkaskaso tayo. Daytoy ket maysa kadagiti dua wenno tallo a kanngrunaan nga obbra iti amin a panawen kadagiti obobra a maipammakasapulan ken agnanayon a mangbalbaliw ti panakita tayo iti lubong...Daytoy ket naipagrinnason iti naipakamaysanaikaykaysa a nainget a panakaitunospannakaitunos ngem daytoy pay ket nasayaat a naibitla, naikammapanunutannaikammapanunotan a maipalpalawagan, ken retotika a di-masunagtmasungat." {{cite book |title=IitIti punganay dagiti sebbangan babaen itimasnaiti masna a panagpili |editor=Carroll, Joseph |year=2003 |publisher=Broadview |location= Peterborough, Ontario|isbn= 1-55111-337-6|page=15 |url= }}</ref>

Ti nasapnasapa a panakainteresadopannakainteresado ni Darwin katutubo ket nagiturongnangiturong kaniana ti panagliwayna ti [[mediko nga edukasion]] idiay [[Unibersidad iti Edinburgh]]; embes ket, timmulong a nagtaluntun dagiti [[marino nga inbertibrado]]. Ti panagadalna idiay Unibersidad iti Cambridge ket nagparegta kaniana iti panagayatna para iti [[masna a siensia]].<ref name=whowas>{{Harvnb|Leff|2000|loc=[http://www.aboutdarwin.com/darwin/WhoWas.html About Charles Darwin]}}</ref> Ti bukodna a [[Maikadua a Panaglayag iti HMS Beagle|panaglayag iti lima a tawen]] idiay {{HMS|Beagle}} ket nagipatakder kaniana a kas maysa a nalatak a heologo a dagiti pinalpaliiwna ken teoriana ket nagsuporta kadagiti [[unipormista]] a kapanunutan a ni [[Charles Lyell]], ken ti panakaipablaakpannakaipablaak dagiti [[Ti Panaglayag iti Beagle|warnakan iti panaglayagna]] ket nagpalatak kanianan a kas maysa a nadayag a mannurat.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 210, 284–285}}</ref>

Nariribukan babaen ti panakaiwarwaraspannakaiwarwaras dagiti kaatapanakaatapan a biag ken dagiti inurnongna a [[posil]] iti panaglayagna, ni Darwin ket nangrugi kadagiti naisalaysayan a panagtaluntun ken idi 1838 isu ket nangbukel ti teoriana iti masna a panagpili.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=263–274}}</ref> Uray no idi ket pinakitungtungaana iti daytoy a kapanunutannakapanunotanna kadagiti nadumaduma a naturalista, isu ket makasapul ti nawatiwat a tiempo a pangsukisok ken ti umuna a nasken ket ti obrana iti heolohiko.<ref>{{harvnb|van Wyhe|2007|pp=184, 187}}</ref> Isu ket nagsursurat ti teoriana idi 1858 idi nagpatulod ni [[Alfred Russel Wallace]] ti maysa a salaysay a nagipalpalawag iti maysa a kapada a kapanunutan, a daytoy ti nangisingdat ti nasaup a panangipablaak dagitoy [[Iti Ganganay dagiti Sebbangan nga Agporma kadagiti Nadumaduma a Kita; ken iti Perpetuasion dagiti Nadumaduma a kita ken dagiti Sebbangan babaen ti Masna a Kinabuksilan iti Panagpili|dua a teorada]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beddall | first1 = B. G. | title = Wallace, Darwin, and the Theory of Natural Selection | journal = Journal of the History of Biology| volume = 1 | issue = 2| pages = 261–323 | year = 1968 | doi = 10.1007/BF00351923| url = http://www.springerlink.com/content/n1gh3n4474th3385/fulltext.pdf| format = PDF}}</ref> Ti obra ni Darwin ket nangipatakder ti ebulosionario a nagtaudan nga adda ti panagbalbaliw a daytoy ti naipangpangruna a sientipiko a panagilawlawag iti panakaidumadumapannakaidumaduma iti katutubo.<ref name = JvW /> Idi 1871 sinukimatna ti [[ebolusion ti nagtagitaoan]] ken [[seksual a panagpili]] idiay ''[[Ti Nagtaudan iti Tao|Ti Nagtaudan iti Tao]], ken Panagpili a Minaig iti Sekso]]'', a sinaruno babaen ti ''[[Ti Panagisao dagiti Rikna ti Tao ken dagiti Ayup]]''. Dagiti panagsukisokna dagiti mula ket naipablaak kadagiti serieserye iti liblibro, ken ti naudi a librona, ket sinukimatna dagiti [[alinta]] ken dagiti pagangayanda iti daga.<ref>{{Harvnb|Freeman|1977}}</ref>

Iti panak-pammadayawpannakapadayaw ni Darwin a kas maysa a nalatak a sientista, isu ket napammadayawan babaen ti maysa a nangruna a panakaitabon a seremonia idiay [[Westminster Abbey]], nga isu ket naitabon idiay asideg ni [[John Herschel]] ken [[Isaac Newton]].<ref name=DarwinsBurial>{{Harvnb|Leff|2000|loc=[http://www.aboutdarwin.com/darwin/burial.html Panakaitabon niDarwin]}}</ref> Ni Darwin nailawlawagan a kas maysa kadagiti kaimpluensian a a piguro iti pakasaritaan iti nagtagitaoan.<ref>{{cite news|url=http://www.newscientist.com/special/darwin-200|title=Naipangpangruna a langa: Darwin 200|accessdate=2 Abril 2011 | work=New Scientist}}</ref><ref>{{cite book| last = Hart| first = Michael H.| author-link = Michael H. Hart| year = 2000| title = The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History| publication-place = New York| publisher=Citadel|ref=harv| isbn = 0-89104-175-3}}</ref>