Charles Darwin: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Content deleted Content added
m Nagsimpa iti panangiletra/gramatika
m Nagsimpa iti panangiletra/gramatika
Linia 4:
|image = Charles Darwin seated crop.jpg
|alt=Ti tallo a pagkapat a kaatiddog a ladawan ni Darwin.
|caption = Ni Darwin, ngnga agatawenagtawen iti 45 idi 1854, a daytoy a panawen ket agobobraagob-obra tiiti panagipablaakna iti ''[[Iti Punganay dagiti Sebbangan]]''
|birth_date = {{Petsa ti pannakaipasngay|1809|2|12|fd=y}}
|birth_place = [[The Mount, Shrewsbury|Mount House]], [[Shrewsbury]], Shropshire, Inglatera
Linia 36:
Ni Darwin ket nagipablaak iti daytoy a teoria nga adda iti di-masungat nga ebidensia para iti ebolusion iti 1859 a librona nga ''[[Iti Punganay dagiti Sebbangan]]'', a nakadaer iti sientipiko a panakailikudan dagiti nasapsapa konsepto iti [panagbarbaro dagiti sebbangan]].<ref>{{cite book |title=No apay a ti Ebolusion ket Agpayso |last = Coyne |first=Jerry A. |authorlink=Jerry Coyne |year=2009 |publisher=[[Unibersidad ti Oxford University a Pagmalditan]] |location= Oxford |isbn=0-19-923084-6 |page=17 |quote=Iti ''Ti Punganay'', ni Darwin nagited ti sabali a hipotesis pra iti panagrangrang-ay, panagdumaduma, ken daremdem iti biag. Kaaduan iti dayta a libro ket agirepresenta ti ebidensia a daytoy ket saan laeng nga agsuporta iti ebolusion ngem daytoy ket agsuppiat pay iti panagparpartuat. Iti panawen ni Darwin, dagiti ebidensia kadagiti teoriana ket di-masungat ngem saan a kompleto a nakeddeng.}}</ref><ref>{{cite book |title=Dagiti sinaruno ni Darwin |last=Glass |first=Bentley |authorlink=Bentley Glass |year=1959 |publisher=Unibersidad ti Johns Hopkins a Pagmalditan |location=Baltimore, MD |isbn= 0-8018-0222-9|page=iv |quote=Tipanagilawlawag ni Darwin let maysa a nadaeg a sintesis iti ebidensia...maysa a sintesis...a di-masungat a panakaregta ken maawawatan}}</ref> Babaen idi 1870 ti [[sientipiko a komunidad]] ken kaaduan iti sapasap a publiko ket nagawaten ti [[ebolusion a kas teoria ken kinapudno|ebolusion a kas maysa a kinapudno]]. Nupay kasta, adu dagiti kumaykayat kadagiti [[Ti salip iti Darwinismo|kasalisala panangilawlawag]] ken saan nga inggana idi rimsua iti [[moderno nga ebolusionario a sintesis]] manipud idi 1930s aginggana idi 1950 a kaaduan ti naparang-ay a konsenso a no ania ti masna a panagpili ti kangrunaan a mekanismo ti ebolusion.<ref name=JvW>{{Harvnb|van Wyhe|2008}}</ref><ref name=b3847>{{harvnb|Bowler|2003|pp=178–179, 338, 347}}</ref> Iti nabaliwan a porma, ti sientipiko a naiduktalan ni Darwin ket isu ti nagtipon kadagiti teoria dagiti [[siensia iti biag]], a nagipalpalawag ti [[biodibersidad|panagdumaduma iti biag]].<ref>[http://darwin-online.org.uk/biography.html Dagiti Kompleto nga Obra ni Darwin iti Online – Biograpia.] ''darwin-online.org.uk''. Naala idi 2006-12-15<br />{{Harvnb|Dobzhansky|1973}}</ref><ref>A kas maysa a Darwiniano nge eskolar ni Joseph Carroll iti Unibersidad iti Missouri–Est. Ni Louis ket nangikabil idiay pangyunana iti moderno a panakaimaldit manen iti obra ni Darwin: "''Ti Punganay dagiti Sebbangan'' ket adda dagiti naipangpangruna a panakaitunton panangkaskaso tayo. Daytoy ket maysa kadagiti dua wenno tallo a kanngrunaan nga obbra iti amin a panawen kadagiti obobra a maipammakasapulan ken agnanayon a mangbalbaliw ti panakita tayo iti lubong...Daytoy ket naipagrinnason iti naikaykaysa a nainget a pannakaitunos ngem daytoy pay ket nasayaat a naibitla, naikammapanunotan a maipalpalawagan, ken retotika a di-masungat." {{cite book |title=Iti punganay dagiti sebbangan babaen iti masna a panagpili |editor=Carroll, Joseph |year=2003 |publisher=Broadview |location= Peterborough, Ontario|isbn= 1-55111-337-6|page=15 |url= }}</ref>
 
Ti nasapa a pannakainteresado ni Darwin katutubo ket nangiturong kaniana ti panagliwayna ti [[mediko nga edukasion]] idiay [[Unibersidad iti Edinburgh]]; embes ket, timmulong a nagtaluntun dagiti [[marino nga inbertibrado]]. Ti panagadalna idiay Unibersidad iti Cambridge ket nagparegta kaniana iti panagayatna para iti [[masna a siensia]].<ref name=whowas>{{Harvnb|Leff|2000|loc=[http://www.aboutdarwin.com/darwin/WhoWas.html About Charles Darwin]}}</ref> Ti bukodna a [[Maikadua a Panaglayag iti HMS Beagle|panaglayag iti lima a tawen]] idiay {{HMS|Beagle}} ket nagipatakder kaniana a kas maysa a nalatak a heologo a dagiti pinalpaliiwna ken teoriana ket nagsuporta kadagiti [[unipormista]] a kapanunutankapanunotan a ni [[Charles Lyell]], ken ti pannakaipablaak dagiti [[Ti Panaglayag iti Beagle|warnakan iti panaglayagna]] ket nagpalatak kanianan a kas maysa a nadayag a mannurat.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 210, 284–285}}</ref>
 
Nariribukan babaen ti pannakaiwarwaras dagiti kaatapan a biag ken dagiti inurnongna a [[posil]] iti panaglayagna, ni Darwin ket nangrugi kadagiti naisalaysayan a panagtaluntun ken idi 1838 isu ket nangbukel ti teoriana iti masna a panagpili.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=263–274}}</ref> Uray no idi ket pinakitungtungaana iti daytoy a kapanunotanna kadagiti nadumaduma a naturalista, isu ket makasapul ti nawatiwat a tiempo a pangsukisok ken ti umuna a nasken ket ti obrana iti heolohiko.<ref>{{harvnb|van Wyhe|2007|pp=184, 187}}</ref> Isu ket nagsursurat ti teoriana idi 1858 idi nagpatulod ni [[Alfred Russel Wallace]] ti maysa a salaysay a nagipalpalawag iti maysa a kapada a kapanunutankapanunotan, a daytoy ti nangisingdat ti nasaup a panangipablaak dagitoy [[Iti Ganganay dagiti Sebbangan nga Agporma kadagiti Nadumaduma a Kita; ken iti Perpetuasion dagiti Nadumaduma a kita ken dagiti Sebbangan babaen ti Masna a Kinabuksilan iti Panagpili|dua a teorada]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beddall | first1 = B. G. | title = Wallace, Darwin, and the Theory of Natural Selection | journal = Journal of the History of Biology| volume = 1 | issue = 2| pages = 261–323 | year = 1968 | doi = 10.1007/BF00351923| url = http://www.springerlink.com/content/n1gh3n4474th3385/fulltext.pdf| format = PDF}}</ref> Ti obra ni Darwin ket nangipatakder ti ebulosionario a nagtaudan nga adda ti panagbalbaliw a daytoy ti naipangpangruna a sientipiko a panagilawlawag iti pannakaidumaduma iti katutubo.<ref name = JvW /> Idi 1871 sinukimatna ti [[ebolusion ti nagtagitaoan]] ken [[seksual a panagpili]] idiay ''[[Ti Nagtaudan iti Tao]], ken Panagpili a Minaig iti Sekso'', a sinaruno babaen ti ''[[Ti Panagisao dagiti Rikna ti Tao ken dagiti Ayup]]''. Dagiti panagsukisokna dagiti mula ket naipablaak kadagiti serye iti liblibro, ken ti naudi a librona, ket sinukimatna dagiti [[alinta]] ken dagiti pagangayanda iti daga.<ref>{{Harvnb|Freeman|1977}}</ref>
 
Iti pannakapadayaw ni Darwin a kas maysa a nalatak a sientista, isu ket napammadayawan babaen ti maysa a nangruna a panakaitabon a seremonia idiay [[Westminster Abbey]], nga isu ket naitabon idiay asideg ni [[John Herschel]] ken [[Isaac Newton]].<ref name=DarwinsBurial>{{Harvnb|Leff|2000|loc=[http://www.aboutdarwin.com/darwin/burial.html Panakaitabon niDarwin]}}</ref> Ni Darwin nailawlawagan a kas maysa kadagiti kaimpluensian a a piguro iti pakasaritaan iti nagtagitaoan.<ref>{{cite news|url=http://www.newscientist.com/special/darwin-200|title=Naipangpangruna a langa: Darwin 200|accessdate=2 Abril 2011 | work=New Scientist}}</ref><ref>{{cite book| last = Hart| first = Michael H.| author-link = Michael H. Hart| year = 2000| title = The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History| publication-place = New York| publisher=Citadel|ref=harv| isbn = 0-89104-175-3}}</ref>
Linia 47:
[[Papeles:Charles Darwin 1816.jpg|thumb|left|upright|alt=Tallo a pagkapat a kaatiddog a ladawan iti nakatugaw nga umisisem nga ubing nga agkitkita iti kumutmita. Nga adda ti nalinteg a buok, ken nagkawes iti nagisit a kawes nga adda ti dakkel a nakarenken a kuelio. Iti saklotna ket agtengtengngel iti masetera iti agsabsabong a mula|Ti agtawen iti pito a ni Charles Darwin idi 1816.]]
 
Ni Charles Robert Darwin ket naipansgay idiay [[Shrewsbury]], Shropshire, Inglatera idi 12 Pebrero 1809 idiay pagtaengan ti pamiliana, a [[The Mount, Shrewsbury|ti Mount]].<ref>{{cite web|url=http://darwin.baruch.cuny.edu/biography/shrewsbury/mount/|title=The Mount House, Shrewsbury, Inglatera (Charles Darwin)|author=John H. Wahlert|date=11 Hunio 2001|work=Darwin ken Darwinism|publisher=[[Kolehio ti Baruch]]|accessdate=26 Nobiembre 2008}}</ref> Isu ket ti maikalima kadagiti innem nga agkakabsat it nabaknang a doktor ken agibubos a ni [[Robert Darwin]], ken [[Susannah Darwin]] (''née'' Wedgwood). Isu ket apoko ni [[Erasmus Darwin]] iti bangir ti amana, ken ni [[Josiah Wedgwood]] iti bangir ti inana. Dagitoy dua apamilia ket [[Unitarianismo|Unitariano]], nupay dagitdagiti Wedgwoods ket umamaponda ti [[Anglikanismo]]. Ni Robert Darwin, isu ket maysa a naulimek a [[Nawaya apanunota panunot#Inglatera ken Pransia|nawaya nga agpannanunot]], [[panagbuniag|pinabiniaganna]] ti maladaga a Charles idiay Anglikano a Simbaan, ngem ni Charles ken dagiti kabsatna ket simmursurotda kenni inada idiay Unitario. Ti agtawen ti walo a Charles already ket nakaraman para iti masna apakasaritaan ken panagumnong idi simrek iti aldaw a panagadal nga inpatpaturong babaen ti managsersermon kaniana idi 1817. Iti dayta a Hulio, ti inana ket pimmusay. Manipud idi Septiembre 1818 simmurot kenni manonna a ni [[Erasmus Alvey Darwin|Erasmus]] a nagadal idiay asideg nga Angliano [[Shrewsbury nga Eskuela]]a kas maysa a [[pagkaseraan nga eskuela|agkasera]].<ref name=skool>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 12–15}}<br />{{harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=21 21–25]}}</ref>
 
Idi kalgaw ti 1825 ket nagbalin a kas maysa a kabarbaro a doktor, a timultulong iti amana a amangagas kadagiti napanglaw idiay Shropshire, sakbay a napan idiay [[Unibersidad iti Edinburgh nga Eskuela ti Medisina]] a kaduana ti kabsatna nga Erasmus idi Oktubre 1825. NkitanaNakitana adagita dagiti lektura ket nanumo ken ti siruhia ket makatuok, gapu ti daytoy saanna nga inkaskaso ti panagadalna. Isu ket nagadal ti [[taksidermia]] manipud kenni [[John Edmonstone]], ti maysa a nawayaan a tagabu a kimmuyog kenni [[Charles Waterton]] idiay [[selba]] ti Abagatan nga Amerika, ken kanayon a nakitugtgaw iti daytoy a "makaay-ayot ken nsaririt a lakay".<ref name=eddy>{{harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=48 47–51]}}</ref>
 
Iti maikadua atawen ni Darwin, simrek iti [[Pliniana a Kagimongan]], ti maysa nga estudiante a grupo ti [[masna apakasaritaan]] a dagiti sinupiat ket naiwalang iti [[radikalismo (naipakasaritaan)|radikall]] a [[materialismo]]. Isu ket timmulong kenni [[Robert Edmond Grant]] kadagit panagsuksukisok iti anatomia ken siklo iti biag kadagiti [[marino nga inbertebrado]] idiay [[Firth iti Forth]], ken idi 27 Marso 1827 ket nagrepresenta idiay Pliniana iti bukodna a panakaduktal a dagiti nangisit nga espora a mabirukan iti kontsa ti [[tirem]] ket itlog iti pagi a [[alimatek]]. Iti maysa nga aldaw, ni Grant ket kinayawna ti [[Lamarckismo|ebolusionario a kapanunutankapanunotan]] ni [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]] .Ni Darwin ket nasiddaaw, ngem kabasbasana laeng ti ti kapada a kanunutan ni apongna a ni Erasmus ken isu ket saan latta nga interasado.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|pp=72–88}}</ref> Ni Darwin naumumanaum-uma babaen ti kurso ti masna a pakasaritaan ni [[Robert Jameson]] a nangsakop ti heolohia a mairaman ti panagsuppiat a nagbaetan ti [[Neptunismo]] ken [[Plutonismo]]. Isu ket nagadal ti [[alpa taksonomia|panakaidasig]] iti mulmula, ken timmulong iti obra kadagiti panagumnong idiay [[Naarian Museo|Museo ti Unubersidad]], maysa kadagiti kadakkelan a Museo idiay Europa iti dayta a panawen.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=42–43}}</ref>
 
== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}
 
{{Kontrol ti autoridad|LCCN=n78095637}}
 
{{DEFAULTSORT:Darwin, Charles}}