Pakasaritaan: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

[[Papeles:Gyzis 006 (Ηistoria).jpeg|thumb|''Historia''<br />babaen ni [[Nikolaos Gysis]] (1892)]]

 

 

Ti pakasaritaan ket mabalin pay a mangitudo ti [[akademiko a disiplina]] a daytoy ket agus-usar ti [[naratibo]] tapno mangkita ken mangusig ti panagsasaruno dagiti napalabas a paspasamak, ken padasenna a kitaen dagiti tabas ken gapuanan ken nagbanagan a panagikeddeng kadagitoy.<ref name="evans1">{{cite web |url= http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/evans10.html|title= Ti Dua a Rupa ni E.H. Carr |accessdate=10 Nobiembre 2008 |author= Richard J. Evans |year= 2001 |work= Pakasaritaan a Napakaitengngaan ti Isip, Pablaak 2: Ania kadi ti Pakasaritaan? |publisher= Unibersidad ti Londres}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/munslow6.html |title= Ania ti Pakasaritaan |accessdate=10 Nobiembre 2008 |author= Alun Munslow |year= 2001 |work= Pakasaritaan a Napakaitengngaan ti Isip, Pablaak 2: Ania kadi ti Pakasaritaan? |publisher= Unibersidad ti Londres}}</ref>

 

 

Dagiti sarita a sapasap iti naisangsangayan a kultura, ngem saan a nasuportaran babaen dagiti akinruar a taudan (a kas dagiti sarsarita a maipanggep kenni [[Ari Arturo]]) ket kadawyanda a naidasig a kas [[kultural a tawidan]] wenno dagiti [[sarsarita]], gapu ta dagitoy ket saanda a suportaran ti "desinteresado a panagsukimat" a nasken iti disiplina ti pakasaritaan.<ref>{{cite book |title= Pannakaammo ti Panagsursuro ken Panagadadal ti Pakasaritaan, dagiti Nailian ken Internasional Perspektibo |last= Seixas |first= Peter |first2= Peter N. |last2=Stearns |first3=Peters |last3=Seixas |first4= Sam |last4=Wineburg |chapter= Schweigen! die Kinder! |year= 2000 |publisher= Unibersidad ti New York a Pagmalditan |location= New York & Londres |isbn= 0-8147-8141-1|page=24}}</ref><ref name="Low1">{{cite book |title= Pannakaammo ti Panagsursuro ken Panagad-adal ti Pakasaritaan, dagiti Nailian ken Internasional Perspektibo |last= Lowenthal |first= David |first2= Peter N. |last2=Stearns |first3=Peters |last3=Seixas |first4=Sam |last4=Wineburg |chapter= Dagiti narikut a kasasaad ken Rag-o ti Panagad-adal ti Pakasaritaan |year= 2000 |publisher= Unibersidad ti New York a agmalditan |location= New York & Londres |isbn= 0-8147-8141-1|page=63}}</ref> Dagitipasamak nga adda sakbay ti naisursurat a rehistro ket naipanpanunotan a kas dagiti [[kaskbayan a pakasaritaan]].

Ni [[Herodoto]], ti maika-5 a siglo B.C. a [[Griego a historiograpo|Griego a historiador]] ket isu ti naipanpanunotan a kas ti "ama ti pakasaritaan", ken, mairaman ti kontemporariona a ni [[Tucidides]], ket nangtulongda a nangporma kadagiti pundasion para iti moderno a panagadal ti pakasritaan ti nagtagitaon. Dagiti impluensiada ket timmulong a nagparang-ay kadagiti nadumaduma a kita ti panangipatarus ti kasasaad ti pakasaritaan a nagbalbaliw kadagiti napalpalabas a siglo ken agtultuloy nga agbalbaliw tatta nga aldaw. Ti moderno a panagadal ti pakasaritaan ket adu ti pannakasakupna, ken mangiraman ti panagadal kadagiti naisangsangayan a rehion ken ti panagadal kadagiti topiko wenno tematiko nga elemento ti naipakasaritaan a panagsuksukimat. Kankanayon a ti pakasaritaan ket naisursuro a kas paset ti kangrunaan ken sekondario nga edukasion, ken ti akademiko a panagadal ti pakasaritaan ket maysa a [[Listaan dagiti akademiko a displina#history|nangruna a disiplina]] kadagiti Unibersidad a panagad-adal.

 

[[Papeles:History-Dielman-Highsmith.jpeg|thumb|''Pakasaritaan'' babaen ni [[Frederick Dielman]] (1896)]]

Ti naggapuan manipud iti ''*weid-'' "ammo" wenno "kitaen" ket naikeddeng manipud "iti naaramid manen nga etimon ti ''wid-tor'' ["ti maysa a makaammo"] (a maipada iti Ingles ti ''wit'') ti supiho a sero-grado a porma ti [[proto-Indo-Europeano a ramut|PIE]] a ramut''*weid-'' 'kitaen' ken maikabagian pay ti Griego a ''eid&eacute;nai'', ti pannakaammo".<ref name=JosephJanda>{{Cite book| last =Joseph | first =Brian | last2 =Janda | first2 =Richard | publication-date =30 Disiembre 2004| title =Ti Manual dagiti Naipakasaritaan a Lingguistika| publisher =Blackwell Publishing| page =163| isbn =978-1-4051-2747-9| year =2008| postscript =<!--None-->}}</ref><ref name="etym">{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?search=history |title=Online a Diksionario ti Etimolohia |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=2010-05-16}}</ref>

 

 

Ti balikas a naikabil iti [[Pagsasao nga Ingles]] idi 1390 nga adda ti kayatna a sawen ti "pannakaibagian kadagiti pasamak, sarita". Iti [[Tengnga nga Ingles]], ti sapasap a kayatna sawen idi ket "sarita". Ti pannakaiparit ti iti kayatna sawen ti "rehistro kadagiti napalabas a pasamak" ket nagtaud idi naladaw a maika-15 a siglo. Daytoy ket adda pay laeng idi ti Griego a kapanunotan a ni [[Francis Bacon]] ket inus-usarna ti termino idi naladaw a maika-16 a siglo, idi nagsurat ti maipanggep ti "[[Masna a pakasaritaan|Masna a Pakasaritaan]]". Para iti kaniana, ti ''historia'' ket isu idi ti "ti pannakaammo kadagiti banag a naikeddeng babaen ti limbang ket panawen", ti kita ti pannakaammo a naited babaen ti [[lagip]] (bayat a ti [[siensia]] ket naited idi babaen ti [[rason]], ken ti [[daniw]] ket naited idi babaen ti [[pantasia]]).

 

 

Ti pangilasin a ''naipakasaritaan'' ket naikeddeng manipud idi 1661, ken ti ''historiko'' ket manipud idi 1669.<ref name="Whitney" />

Ti ''historiador'' iti kapanunotan a kas ti "agsuksukimat ti pakasaritaan" ket naikeddeng manipud idi 1531. Kadagiti amin a [[Dagiti pagsasao ti Europa|pagsasao ti Europa]], ti substantibo a "pakasaritaan" ket maus-usar pay laeng a kayatna a sawen ti "ania kadi ti napasamak kadagiti tao", ken "ti eskolar a panagadal ti napasamakd", ti naududi a kapanunotan ket sagpaminsan a nailaslasin iti dakkel a letra, a kas iti "Pakasaritaan", wenno ti balikas a ''[[historiograpo]]''.<ref name="Ferrater-Mora" />

 

[[Papeles:The Historians' History of the World - Title Page.jpg|thumb|Ti titulo ti panid iti ''[[Pakasaritaan iti Lubong Dagiti Historiador]]'']]

Dagiti historiador ket nangisursuratda iti kontesto iti bukodda a panawen, ken adda dagiti panagikeddeng kadagiti agdama nga agturturay a kapanunotan no kasano ti mangipatarus ti napalabas, ken sagpaminsanda a nagsursurat tapno makaited kadagiti adal para iti bukodda a kagimongan. Kadagiti balikas ni [[Benedetto Croce]], "Amin a pakasaritaan ket kontemporario a pakasaritaan". Ti pakasaritaan nakedngan babaen ti pannakaporma iti maysa nga 'agpayso a diskurso iti napalabas' babaen ti panagpataud iti salaysay ken dagiti panagusig kadagiti napalabas a pasamak a mainaig ti kaputotan ti nagtagitaoan.<ref name="Whitney">Whitney, W. D. (1889). [http://books.google.com/books?id=wrACAAAAIAAJ Ti Siglo a Diksionario; ti maysa nga ensiklopediko a leksikon iti pagsasao nga Ingles]. New York: The Century Co. Page [http://books.google.com/books?id=wrACAAAAIAAJ&printsec=frontcover#PPA2842,M1 2842].</ref> Ti moderno a displina iti pakasaritaan ket naidaton iti naipatakderan a panagpataud iti daytoy a diskurso.

 

{{Reflist}}