Wikipedia

Nilo: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnosBarbaro nga urnos →
Content deleted Content added
VisualWikitext
mNo edit summary
m Nagsimpa iti panangiletra/gramatika
Linia 21:
| subdivision_type2 = Dagiti nagruna a siudad
| subdivision_name2 = [[Jinja, Uganda|Jinja]], [[Juba]], [[Khartoum]], [[Cairo]]
 
| subdivision_name4 =
| subdivision_type5 =
Line 88 ⟶ 87:
 
=== Taudan ===
Ti [[Taudan (karayan wenno waig)|taudan]] ti Nilo ket sagpaminsan a naipanunotan a ti [[Danaw Victoria]], ngem ti danaw ket adda dagiti dadakkel a karayan a mangpakpakan. Ti [[Karayan Kagera]], nga agay-ayus idiay [[Danaw Victoria]] idiay asideg ti Tanzania nga ili ti [[Bukoba]], ket isu ti kaatiddogan a mangpakpakan, ngem dagiti taudan ket saan a maitunos no ania ti kaatiddogan a tributario ti Kagera ken ti isu a kadawyan a taudan ti Nilo.<ref>{{cite news | author = McLeay, Cam |date= Hulio 2, 2006 |title=Ti Kinapudo a Maipanggep ti Taudan ti Karayan Nilo |work=[[New Vision]] |url=http://www.newvision.co.ug/PA/8/459/507212 |accessdate= Agosto 31, 2011}}</ref> Daytoy ket mabalin a ti [[Karayan Ruvyironza|Ruvyironza]], a rummuar idiay [[Probinsia ti Bururi]], [[Burundi]],<ref>{{cite web | url= http://www.egyptattraction.com/nile-river-egypt.html | title= Karayan Nilo | accessdate= Pebrero 5, 2011}}</ref> wenno ti [[Nyabarongo]], nga agayayus manipud idiay [[Nyungwe a Kabakiran]] idiay Rwanda.<ref>{{cite news | publisher = [[BBC News]] |date= Marso 31, 2006 |title=Ti Sangkatiponan ket Nakadanon ti 'Agpayso a Taudan' ti Nilo|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/hampshire/4864782.stm |accessdate= Abril 4, 2011|ref=harv}}</ref> Dagiti dua a mangpakpakan a karayan ket agsabatda idiay asideg ti [[Dissuor Rusumoa]] idiay pagbeddengan ti Rwanda ken Tanzania.
 
Dagiti kinaudi a panagsuksukimat<ref>Naipalpalawag idiay ''Nilo ni [[Joanna Lumley]]'', 7 pm aginggana iti 8 pm, [[ITV 1]], Domingo 12 Agosto 2011.</ref> ket agibagbaga ti partido a nagsuksukimat ket napanda iti maysa a lugar a naipalpalawag a kas ti taudan ti [[Rukarara]] a tributario [http://www.telegraph.co.uk/travel/activityandadventure/734885/Journey-to-the-source-of-the-Nile.html], ken baben ti panagaramid ti dalanan ti napusek a kabambantayan idiay kabakiran ti [[Nyungwe]] ket nakabirukda ti (iti [[namaga a tiempo]]) maysa a mapategan nga umay iti rabaw a panagay-ayus kadagiti adu a milia nga agpangato, ken nakabirukda ti baro a taudan, a nakaited ti Nilo ti kaatiddog a 4199 a milia (6758 a kilometro)
Line 102 ⟶ 101:
Daytoy ket agayuston idiay [[Abagatan a Sudan]], a daytoy ket naam-ammuan idiay a kas ti [[Puraw a Nilo|Bahr al Jabal]] ("Karayan ti Bantay"). Ti [[Bahr el Ghazal (karayan)|Bahr al Ghazal]], ket adda ti kaatiddog a {{pagbaliwen|716|km}}, ket tumipon ti Bahr al Jabal idiay bassit nga alog a tinawtawagan a kas ti [[Danaw No]], ken kalpasan daytoy ti Nilo ket agbalin nga ammo a kas ti ''Bahr al Abyad'', wenno ti [[Puraw a Nilo]], manipud iti kasla puraw a [[pila]] a tumtumpaw kadagiti danumna. No iti [[Panaglayus iti Nilo|Nilo ket malayusan]] daytoy ket nangibatbati ti nalames a lan-ak a deposito a mangabuno iti daga. Ti Nilo ket saanen a tinawen nga aglaylayus manipud idi nalpas ti [[Penne Aswan]] idi 1970. A daytoy ket maysa a [[anabranch|sanga ti karayan]] , ti [[Bahr el Zeraf]], ket agayus idiay Bahr al Jabal a paset ti Nilo ken tumipon idiay Puraw a Nilo.
 
Ti gatad ti panagayus ti Bahr al Jabal idiay [[Mongalla, Abagatan a Sudan]] ket gangani nga agnanaayonagnanayon tiiti tinawen a kadagupan ket natimbengan ti {{pagbaliwen|1048|m3/s|abbr=on}}. Kalpasan ti Mongalla, ti Bahr Al Jabal ket sumrekda kadagiti dakkel a sagneb ti [[Sudd]] a rehion ti Abagatan a Sudan. Adadu ngem kagudua ti danum ti Nilo ket mapukpukaw ti daytoy a sagneb babaen ti [[panagbawbaw]] ken [[transpirasion]]. Ti katimbengan a gatad ti panagayus ti Puraw Nilo kadagiti ipus ti sagneb ket agarup a {{pagbaliwen|510|m3/s|sigfig=2|abbr=on}}. Manipud ditoy ket agsabatda iti [[Karayan Sobat]] idiay [[Malakal]]. Iti tinawen a pakaibatayan, ti Puraw a Nilo ti ngato ti Malakal ket agiparawad ti agarup a limapulo ket lima a porsiento tiiti dagup a panagayus ti ruar tiiti Karayan Nilo.<ref>{{cite web |url=http://www.ielrc.org/content/a0509.pdf |author=Hurst H.E.|year=2011 |title=Dagiti Labneng ti Nilo &#124;tomo 1 Ti hidrolohia ti Asul a Nilo ken Akbara ken ti Nangruna a Nilo a mapan idiay Aswan, nga adda kadagiti reperensia kadagiti Gandat ti Nilo nga agtengtengngel ti Dept. a papel 12. |publisher=OPisian a Pagmalditan ti Gobierno |location= Cairo}}</ref>
 
Ti katimbengan a panagayus ti Puraw a Nilo idiay Malakal, iti baba ti Karayan Sobat, ket {{pagbaliwen|924|m3/s|abbr=on}}; ti kaaduan a panagayus ket {{pagbaliwen|1218|m3/s|abbr=on}} iti Oktubre ken ti kabassitan a panagayus ket agarup a {{pagbaliwen|609|m3/s|abbr=on}} iti Abril. Daytoy a panagbalbaliw ket gapu ti adu a pagdumadumaan ti panagayus ti Sobat, nga adda ti kabassitan a panagayus ti agarup a {{pagbaliwen|99|m3/s|abbr=on}} iti Marso ken ti kaaduan a panagayus iti sumurok a {{pagbaliwen|680|m3/s|abbr=on}} iti Oktubre.<ref>{{cite book |url=http://iahs.info/bluebooks/SP005/BB_005_0161.pdf |title=Ti Hidrolohia ti Nilo |author=babaen ni J. V. Sutcliffe & Y. P. Parks |chapter=12 |page=161 |publisher=IAHS Special Publication no. 5|year= 1999 }}</ref> Iti las-ud ti namaga a tiempo (Enero aginggana ti Hunio) ti pUraw a Nilo ket agiparawad ti nagbaetan a 70 porsiento ken 90 porsiento ti dagup a panagayus manipud iti Nilo.
Line 140 ⟶ 139:
 
=== Duyaw Nilo ===
Ti Duyaw Nilo ket dati a tributario a nangikapet ti [[Kabambantayan ti Ouaddaï]] iti daya ti [[Chad]] idiay Ginget ti Karayan Nilo c. 8000 aginggan idi c. 1000 BC.<ref>{{Cite journal | author = Keding, Birgit | year = 2000 | title = Baro a Datos iti Holosene a Panagsakop ti Rehion Wadi Howar (Day a Sahara/Sudan) | url = | journal = Dagiti Panagadal ti Aprikano nga Arkeolohia | volume = 7 | issue = | pages = 89–104 }}</ref> Dagiti tiddana ket naam-ammuanammo a kas ti [[Wadi Howar]]. Ti wadi ket labsenna ti [[Gharb Darfur]] idiay asideg ti akin-amianan a pagbeddengan ti Chad ken sabtenna ti Nilo idiay asideg ti akin-abagatan a puntos ti Nalatak a Tikor.
 
== Pakasaritaan ==
Line 165 ⟶ 164:
Ti Griego a historiador a ni [[Herodotus]] ket nangisurat a ti "Ehipto ket isu idi ti regalo ti Nilo". Ti maysa nga awan gibusna a taudan ti sustento, daytoy ket nakaited ti nangruna a papel iti panagrang-ay ti Ehipsio a sibilisasion. Dagiti deposito ti lan-ak ket nagaramid a nalames dagiti naipalawlaw a daga gapu ta ti karayan ket tinawen a limpias dagiti bangkagna. Dagidi [[Taga-ugma nga Ehispsio]] ket nagtaltalonda ken nagtagtaggilakoda kadagiti [[trigo]], [[flax|lino]], [[papiro]] ken dagiti dadduma pay nga apit iti arubayan ti Nilo. Ti trigo ket nangruna nga apit iti nadidgra ti bisin a Tengnga a Daya. Daytoy a sistema ti panagtagilako ket nangitalinaay kadagiti diplomatiko a relasion ti Ehipto kadagiti dadduma pagilian, ken nangited ti pannakatalinaayna iti ekonomia. Dagiti adayo ti pannakaabotna panagtagilako ket naaw-awiten idiay igid ti Nilo manipud idi taga-ugma a panpanawen. Ti [[Ishango a Tulang|Ishango a tulang]] ket mabalin nga isu ti pagbilangan a ruting. Daytoy ket naisingsingasing a daytoy ket mangipakpakita kadagiti primo numero ken multiplikasion, ngem daytoy ket sinupsuppiatan. Iti libro a ''Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Immuna a 50,000 a Tawtawen'', ni Peter Rudman ket nakisinnuppiat a ti panagrang-ay ti konsepto dagiti primo a numero ket mabalin a mapasamak laeng kalpasan ti konsepto ti dibision, nga inpetsaanna daytoy ti kalpasan ti 10,000 BC, a dagiti primo a numero ket mabalin idi a saan a naaw-awatan aginggana idi agarup a 500 BC. Isu ket nagsursurat pay nga "awan ti panangpadas a naaramiden a mangipalawag a ti pagbilangan a banag ket nasken a mangipakita ti mangpaadu iti dua, dagiti primo a numero a baetan ti 10 ken 20, ken dagiti pay numero a gangani mangpaadu iti 10."<ref>{{cite book|author = Rudman, Peter Strom|title=Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Imuna a 50,000 a Tawtawen|year=2007|publisher= Prometheus Books |isbn=978-1-59102-477-4|page=64}}</ref> Daytoy ket naduktalan idiay idiay igid ti taudan ti danum iti Nilo (idiay asideg ti [[Danaw Edward]], idiay akin-abagatan a daya ti [[Demokratiko a Republika iti Kongo|Kongo]]) ken napetsaan t ikarbon iti [[Akin-ngato a Paleolitiko|20,000 BC]].
 
Dagiti [[napaamo a nuang]] ket naipayamammonaipayammo idi manipud idiay Asia, ken dagiti Asirio ket nangipayammo kadagiti [[kamelio]] idi maika-7 a siglo BC. Dagitoy nga ayup ket naparti para iti karneda, ken dagitoy ket napaamop ken inus-usar iti panagarado wenno iti kaso ti kamelio, inus-usar apanagkaritona panagkariton. Ti danum ket nangruna kadagiti tao ket dagiti taraken nga ayup. Ti Nilo ket nalaka idi ken nasayaat a pamay-an a pagluganan para kadagiti tao ken tagilako.
Ti Nilo idi ket nangruna paset ti taga-ugma nga espiritual a biag ti Ehipto. Ni [[Hapy]] ket isu idi ti dios ti tinawen a layus, ken isuna ken ni [[paraon]] ket naipagpagarup a nagtengtengngel ti panaglayus. Ti Nilo ket naipanpanunotan a dalan ti biag ken patay ken ti kalpasan ti biag. Ti daya ket naipagpagarup a kas maysa lugar ti pakaipasngayan ket idadakkel, ken tilaudti laud ket naipanpanunotan a lugar iti patay, a kas ti dios a ni [[Ra]], ti Init, ket naipasngay, pimmusay, ken umungar manen iti tunggal maysa nga aldaw a nagbalballasiw iti langit. IsungaIsu nga, amin a tabonan ket adda iti laud ti Nilo, gapu ta dagiti Ehipsio ket namatmatida a tapno makastrek ti kalpasan ti panagbiag, nasken a maipunponda iti bangir a naisimbolo iti patay.
 
Gapu ta ti Nilo ket nangruna banag iti Ehipsio a biag, ti taga-ugma a kalendario ket naibatay pay iti tallo a siklo ti Nilo. Dagitoy a panawen, a ti tunggal maysa ket mangbukel kadagiti uppat a bulan iti tallo nga aldaw iti tunggal maysa, ket tinawtawagan idi iti Akhet, Peret, ken Shemu. Ti Akhet, a ti kaibuksilanna ket inundasion, ket isu idi ti paset ti panawen a ti Nilo ket nalayusan, a mangibatbati kadagiti adu a tuon ti nalames a daga, a nakantultulong daytoy iti agrikultura a panagbatubo.<ref name="SpringerMorris2010">{{cite book|last1=Springer|first1=Lisa|author2=Neil Morris|title=Arte ken Kultura ti Taga-ugma nga Ehipto|date=15 Enero 2010|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-1-4358-3589-4|page=8}}</ref>
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/wiki/Nilo"