Rebision manipud idi 16:42, 31 Mayo 2018 urnosen Lam-ang (tungtungan \| aramid) Dagiti administrador ti interface, Dagiti administrador 182,014 edits m panangiletra (via JWB) ← Nadadaan nga urnos		Rebision manipud idi 18:09, 21 Hunio 2019 urnosen ibabawi Lam-ang (tungtungan \| aramid) Dagiti administrador ti interface, Dagiti administrador 182,014 edits m Nagsimpa kadagiti biddut ti CS1, nagsimpa iti panangiletra/gramatika Barbaro nga urnos →
Linia 1: [[~~File~~Papeles:Periodic table.svg\|600px\|thumb\|Ti [[periodiko a lamisaan]] dagiti kimiko nga elemento]] Ti maysa a '''kimiko nga elemento''' ket maysa a puro a [[kimiko a sustansia]] a buklen iti maysa a kita iti [[atomo]] a mailasin babaen ti bukodna nga [[atomiko a numero]], a daytoy ket ti bilang dagiti [[proton]] iti [[atomiko a katengngaan\|katengngaanna]]. Dagiti am-ammo a kas pagarigan dagiti elemento ket mairaman ti [[karbon]], [[Oksíheno]], [[aluminio]], [[landok]], [[gambang]], [[balitok]], [[Merkúrio (elemento)\|Merkúrio]], ken [[buli]]. Manipud idi Nobiembre 2011, adda dagiti nainagananen a 118 nga elemento, ti kinaudi ket ti [[ununseptio]] idi 2010.<ref name="Oganessian2010">{{cite journal\|url=http://prl.aps.org/abstract/PRL/v104/i14/e142502\|title=Panagpabukel iti maysa a Baro nga Elemento nga addaan tiiti Atomiko a Numero a Z=117\|author=Yu. Ts. Oganessian\|publisher=Surat ti Pisikal a Panagrepaso\|volume=104\|issue=14\|edition=142502\|year=2010}}</ref> Kadagiti 118 a naamammoan nga elemento, dagiti 98 nga immuna laeng ti masna a rimsua iti [[Daga (planeta)\|Daga]]. Iti kadagitoy, 80 ket natalna, a dagiti dadduma ket [[radioaktibo]], a malunglunsot kadagiti nalaglagaan nga elemento kadagiti nadumaduma a rukod ti oras manipud tiiti bassit a paset ti segundo aginggana ti bilion a tawtawen. Dagiti elemento a saan a masna a rumsua iti Daga ket parbo a naipataud a kas dagiti [[Kimiko a sintesis\|sintetiko]] a produkto dagiti inaramid ti tao a [[nuklear a panagsumamay]]. Ti [[hidróheno]] ken [[helio]] ket isu dagitoy ti kaaduan nga elemento iti [[law-ang]]. Nupay kasta, ti landok ket isu ti [[Dagiti kinaadu dagiti elemento (datos a panid)\|kaaduan unay]] nga elemento (babaen ti masa) a mangbukel ti Daga, ken ti [[oksíheno]] ket isu ti sapasap a kaaduan iti [[Ukis (heolohia)\|ukis]] iti Daga .<ref name=LosAlamos>{{cite web\|title=Periodiko a Lamisaan dagiti Elemento: Oksíheno\|author=Los Alamos National Laboratory\|authorlink=Los Alamos National Laboratory\|publisher=Los Alamos National Security, LLC\|location=Los Alamos, New Mexico\|year=2011\|url=http://periodic.lanl.gov/8.shtml\|accessdate=2011-05-07}}</ref> Nupay dagiti amin a naamammoan a kikmiko a [[banag]] ket binuklan kadagitoy nga elemento, ti kimiko a banag ket buklenna laeng ti agarup a 15% kadagiti banag iti law-ang. Dagiti nabati ket [[nasipnget a banag]], ti maysa a palimed a sustansia a daytoy ket saan a buklaen dagiti kimiko nga elemento gapu ta awanan dadgiti [[proton]], [[neutron]] wenno [[elektron]].<ref>{{cite book \|title=Ti Teoria iti Gangani nga Amin: Ti Pagalagadan a Modelo, ti Di-maipadpadlaw a Balligi iti Moderno a Pisika \|last=Oerter \|first=Robert \|year=2006 \|publisher=Penguin \|location= \|isbn=978-0-452-28786-0 \|page=223 }}</ref> Dagiti kimiko nga elemento ket naipanunutan idi a pinarsua babaen dagiti nadumaduma a kosmiko a panagaramid, a mairaman ti [[hidróheno]], [[helio]] (ken ti bassit a kaadu ti [[litio]], [[berilio]] ken [[boro]]) a naaramid manipud tiiti [[Big Bang]] ken [[kosmiko nga annaraar]] nga [[espalasion]]. Ti panagpataud kadagiti nadagsen nga elemento, manipud tiiti karnon aginggana kadagiti kadagsenan unay nga elemento, ket mairugi babaen ti [[estelar a nukleosintesis]], ken dagitoy ket naaramid a magun-od para iti sumaganad a solar a sistema ken panagporma dagiti planeta babaen ti [[supernova]], a daytoy ket nagiparuak kadagiti elemento iti law-ang.<ref>{{cite journal\|title=Panagbukel dagiti Elementi kadagiti Bituen\|author=E. M. Burbidge, \|author2= G. R. Burbidge, \|author3= W. A. Fowler, \|author4= F. Hoyle\|journal=Panagrepaso ti Moderno a Pisika\|volume=29\|issue=4\|pages=547–650\|year=1957\|doi=10.1103/RevModPhys.29.547\|bibcode=1957RvMP...29..547B}}</ref> Ti kaadu unay ti oksiheno, siliko, ken landok iti Daga ket mangipakita kadagti sapasap a panakapataud manipud kadgiti kastoy a bituen, kalpasan dagiti nalaglagan nga alingasaw nga elemento ken dagiti bukodda a kompuesto ket naikkatanen. Bayat a kaaduan kadagiti elemento ket sapasap a makitkita a kas natalna, adda dagiti bassit a masna a [[nuklear a panagpabarobaro\|panagbalbaliw]] iti maysa nga elemento iti sabali ket adda rumsua iti tatta a panawen, manipud tiiti panaglungsot dagiti radioaktibo nga elemento ken dagiti dadduma pay a masna a nuklear a panagaramid. Dagiti relatibo a puro a wadan dagiti nailaslasin nga elemento ket saan unay a mabirbirukan iti katutuboe. Bayat nga amin dagiti 98 a masna a rumrumsua nga elemento ket nainaganandan kadagiti [[mineral]] a wadan ti [[ukis (heolohia)\|ukis]] ti Daga, adda laeng dagiti bassit a minoridad kadagiti elemento a mabirbirukan a kas saan a mabigbigan, a relatibo a puro a [[minerales]]. Dagiti sapasap nga ~~adadu~~ad-adu a kastoy a "[[patneng nga elemento a minerales\|patneng nga elemento]]" ket ti [[gambang]], [[pirak]], [[balitok]], [[karbon]] (a kas ti [[beggang]], [[grapito]], wenno [[diamante]]), [[asupre]], ken [[merkurio (elemento)\|merkurio]]. Amin ngem adda dagiti kaaduan nga nalpay nga elemento, a kas dagiti [[natakneng nga alingasaw]] ken dagiti [[natakneng a metal]], ket kadawyan a mabirbirukan iti Daga iti naitiptipon ti kimika a porma, a kas dagiti [[kimiko a kompuesto]]. Bayat a 32 kadagiti kimiko nga elemento a rumrumsua iti Daga iti patneng a saan anaitiptipon a porma, kaaduan kadagityo ket rumrumsua a kas naglalaok. Ks pagarigan, ti [[tangatang\|angin]] ti tangatang ket kangrunaan a naglalaokan iti [[nitroheno]], [[oksiheno]], ken [[argon]], ken dagiti patneng a natangken nga elemento ket rumsuada kadagiti naipagtitipon a metal, a kasla it landok ken nikel. No dagiti dua a naisangsangayan nga elemento ket maipagtiptiponda babaen ti kimiko, nga adda dagiti atomo a nagtengtengngel kadagitoy babaen dagiti [[kimiko a piansa]], ti pagbanagan ket makunkuna a kimiko a kompuesto. Dua apagkatlo kadagiti kimiko nga elemento a rumrumsua laeng iti Daga akas dagiti kompuesto, ken dagiti natidda a pagkatlo, ket kadawyan a kompuesto a porma dagiti elemento kadagitoy ti kaaduan. Dagiti kimiko a kompuesto ket mabalin a buklen dagiti elemento a naitiptipon ti apag-isu a sibubukel a bilang dagiti pannakaibagi dagiti atomo, a kas iti [[danum]], [[sodio klorido\|asin]], ken dagiti mineral a kas ti [[quartz\|kuarso]], [[kalsita]], ken adda dagiti [[ore\|mena]]. Nupay kasta, ti kimiko a panagpiansa kadagiti adu a kita dagiti elemento ket maibanagan dagiti [[Kristalinidad\|kristalina]] a [[natangken]] ken dagiti [[metal]]liko a [[alloy\|naipagtitipon a metal]] a dagiti apa-isu a [[kimiko a pagannurotan]] ket saanda a rumsua. Ti pakasaritaan ken ti ~~panag-usar~~panagusar kadagiti elemento ket nangrugi kadagiit primitibo a [[kagimongan ti tao]] a nakabiruk kadagiti patneng nga elemento a kas ti gambang ken balitok, ken nangiyaon ([[smelting\|naglunag]]) ti [[landok]] ken dagiti sabsabali pay a metal manipud kadagiti bukodda a [[ore\|mena]]. Dagiti [[Alkimista]] ken [[kimika\|kimiko]] ket dimtengda a nanginagan kadagiti adu pay, a gangani amian a masna a rimrimsua nga elemento ket naamammoanen babaen idi 1900. Dagiti tagikua dagiti kimiko nga elemento ket kadawyan a naipabuklan ti ~~panag-usar~~panagusar ti [[periodiko a lamisaan]] a mangur-urnos kadagiti elemento babaen ti ngumatngato a numero ti atomiko kadagiti aray (dagiti [[punto (periodiko a lamisaan)\|"punto"]]) nga ayan dagiti teddek (dagiti [[grupo (periodiko a lamisaan)\|"grupo"]]) ket makibinningayda maululit a ("periodiko") maipapan iti bagi ken dagiti kimiko atagikua. No dagiti puro a pormana, wenno kadagiti nadumaduma a kimiko a kompuesto wenno naglalaokan, gangani nga amin nga elemento ket adda maysa a nangruna a ~~panag-usar~~panagusar ti tao. Malaksid kadagiti nababa a gudua ti biag a radiaktibo nga elemnto, amin nga elemento ket magun-od babaen ti [[industria]], a kaaduan kadagitoy ket iti nangato a degrado ti kinapuro. Agarup a sangadosena kadagitoy nga elemnto ket kammasapulan kadagiti nadumaduma a [[biag\|biolohiko a biag]]. Kaaduan kadagiti narasay nga lemento iti Daga ket saan amasapsapul babaen ti biag (malaksid dagiti [[selenio]] ken [[yodo]]), a bayat nga adda dagiti kadawyan a saan a maus-usar a kas ti([[aluminio]] ken [[titanio]]). Kaaduan kadagiti organismo ket makibinningayda kadagiti kasapulanda nga elemento, nga adda dagiti bassit laeng a pagiddiatan. Kas pagarigan, ti algas ti taaw ket agus-usar ti [[bromo]] ngem dagiti naindagaan a mula ken dagiti ayup ket saanda a makasapsapul kadagitoy, ken amin nga ayup ket makasapul ti [[sodio]], ngem adda dagiti mula a saan a makasapul. Innem laeng kadagiti elemento—[[karbon]], [[hidroheno]], [[nitroheno]], [[oksiheno]], [[kalsio]], ken [[posporo]]—ket mangbukel ti gangani a 99% iti masa ti bagi ti tao (kitaen ti [[pakabuklan iti bagi ti tao]] para iti kompleto a listaant). Iti maipatinayon, innem kadagiti nangruna nga elemento a kaaduan a mangbukel ti bagi ti tao, ti tao ket makasapul a mangibus ti maysa a dosena pay kadagiti elemento iti porma dagiti dadduma pay a kimiko a kompuesto. == Dagiti nagibasaran == {{Reflist}} == Adu pay a mabasbasa == {{cite book\|last=Ball\|first=P\|year=2004\|title=Dagiti Elemento: Ti Nababa Unay a Pangyuna\|publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan\|isbn=0-19-284099-1}} {{cite book\|last=Emsley\|first=J\|year=2003\|title=Dagiti Pangipatakderan a Muton ti Katutubo: Ti A-Z Pagsurotan dagiti Elemento\|publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan\|isbn=0-19-850340-7}}

Kimiko nga elemento: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision