|
Ti Himalaya a kabambantayan, a pagbuklan ti tallo a paralelo nga apo dagiti kabambantayan, kadenna wenno ballasiwenna dagiti [[Dagiti estado ti Himalaya|lima a pagilian]]: ti [[Bhutan]], [[India]], [[Nepal]], [[Tsina]], ken [[Pakistan]], a dagiti immuna a tallo a pagilian ket adda ti kaaduan a katurayan kadagitoy a kabambantayan.<ref name=bishop-britannica>{{cite web|last=Bishop|first=Barry|authorlink= (alpinista)|title=Himalaya (bantay, Asia)|publisher=Encyclopaedia Britannica|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/266037/Himalayas|accessdate=1 Oktubre 2012}}</ref> Ti Himalaya ket nabeddengan iti amianan a laud babaen dagiti kabambantayan ti [[Karakoram]] ken [[Hindu Kush]], iti amianan babaen ti Tibetano a Banak, ken iti abagatan babaen ti [[Tanap Indo-Ganges]]. Adda dagiti kangrunaan a [[karayan]] iti lubong, ti [[Karayan Indus|Indus]], ti [[Karayan Ganges|Ganges]], ken ti [[Karayan Yarlung Tsangpo|Tsangpo]]-[[Karayan Brahmaputra|Brahmaputra]], ket tumaudda ti Himalaya, ken dagiti naitiptipon a [[pagayusan a labneng]] ket pagtaengan ti 600 a riwriw a tattao. Ti Himalaya ket adda ti nangruna a panagsukogna kadagiti kultura ti [[Abagatan nga Asia]]; adu kadagiti pantok ti Himalaya ket sagrado iti [[Hinduismo]] ken [[Budismo]].
Daytoy ket nabagkat babaen ti [[subduksion]] ti [[Indiano a Plato|Indiano a tektoniko a plato]] idiay sirok ti [[Eurasiano a Plato]], ti kabambantayan a Himalaya ket gumay-atsumakop tiiti, laud-amianan a laud nga aginggana tiiti daya-abagatan a daya, iti maysa nga arko tiiti {{pagbaliwen|2400|km|mi}} a kaatiddog. Ti lumaudakinlaud nga angklana, ti [[Nanga Parbat]], ket naisanglad idiay abagatan ti akin-amianan unay a tikor ti karayan Indus, ti akindaya nga angklana, ti [[Namcha Barwa]], ti laud ti nalatak a tikor ti karayan Tsangpo. Ti kabambantayan ket naidumaduma iti kaakaba manipud iti {{pagbaliwen|400|km|mi}} iti laud aginggana tiiti {{pagbaliwen|150|km|mi}} iti daya.
== Ekolohia ==
{{Nangruna|Elolohia ti Himalaya}}
Dagiti mula ken ayup ti Himalaya ket agdumaduma babaen ti klima, tudo, kangato, ken dagiti daga. Dagiti panagbalbaliw ti klima ket sumakupsumakuop mabnipud ti tropikal a babba ti kabambantayan aginggana iti permanente a yelo ken niebe kadagiti kangatuan pantok. Iti kangatuan a lugar ti [[Tropiko ti Kanser]], ti permanente [[linia ti niebe]] ket isu kadagiti kangatuan iti lubong iti agarup a {{pagbaliwen|5500|m|ft|-2}}.<ref>{{cite journal|last1=Shi|first1=Yafeng|last2=Xie|first2=Zizhu|last3=Zheng|first3=Benxing|last4=Li|first4=Qichun|url=http://itia.ntua.gr/hsj/redbooks/126/iahs_126_0111.pdf|title=Pannakaiwarwaras, Langa ken dagiti Panagdumaduma dagiti Glasier iti Tsina|journal=Penpen ti Glasier ti Lubong|year=1978|publisher=Riederalp Workshop}}</ref> Iti maigiddiatan, dagiti [[ekuador|ekuatorial]] a kabambantayan idiay [[Baro a Guinea]], ti [[Rwenzoris]] ken [[Colombia]] ket adda ti ababab-babaababa a linia ti niebe iti {{pagbaliwen|900|m|ft|-1}} .<ref>{{cite book|last1=Henderson-Sellers|first1=Ann|last2=McGuffie|first2=Kendal|title=Ti Kasakbayan ti Klima ti Lubong: Ti Panagmodelo a Perspektibo|pages=199–201|isbn=978-0-12-386917-3}}</ref> Ti kaadu ti tinawen a panagtudtudo ket umad-adu manipud iti laud nga agpadaya idiay igid ti akin-abagatan a sanguanan ti kabambantayan. Daytoy a panagduduma ti kangato, tudo ken kasasaad ti daga a maitipon ti nangato unay a linia ti niebe ket mangsuporta kadagiti adu a kita ti komunidad dagiti naisangsangayan a mula ken ayup. Kas pagarigan dagiti nakaro ti kangato nga altitud (nababa nga atmosperiko a presion) no mairaman ti nakaro a kalamiis ket mangpalubos ti panagbiag dagiti [[ekstremopilo]] nga organismo.<ref>{{cite web|first=C. Michael|last=Hogan|year=2010|url=http://www.eoearth.org/article/Archaea?topic=49496|title=Archaea|editor1-first=E.|editor1-last=Monosson|editor2-first=C.|editor2-last=Cleveland|work=Ensiklopedia ti Daga|publisher=Nailian a Konsilo para iti Siensia ken Enbironmento|location=Washington DC}}</ref>
Ti naisangsangayan a kabaknang ti agsabsabong ken mulmula ti Himalaya ket mapmapan kadagiti estruktural ken komposisional a panagbalbaliw gapu ti [[panagbalbaliw ti klima]]. Ti panagpangato ti temperatura ket mabalin a mangiyalis kadagiti nadumaduma a sebbangan kadagiti nangatngato nga elebasion. Ti kabakiran ti diraan ket pinarparukma babaen dagiti kabakiran ti pino idiay rehion ti Garhwal Himalaya. Adda dagiti reporta dagiti nasapa a panagsabsabong ket panagbungbunga kadagiti sebbangan ti kayo, a naipangpangruna ti [[rododendro]], [[mansanas]] ken ''[[Myrica esculenta]]''. Ti kangatuan nga ammo a sebbangan ti kayo idiay Himalayas ket ti ''Juniperus tibetica'' a mabirukan idiay {{pagbaliwen|4900|m|ft|-1}} idiay Akin-daya a Tibet.<ref>{{cite journal|url=http://www.uni-marburg.de/fb19/personal/professoren/miehe/pdfs/20074.pdf|title=Kangatuan a Linia ti kayo idiay Akin-amianan a Hemisperio ket Mabirukan idiay Akin-abagatan a Tibet|first1=Georg|last1=Miehe|first2=Sabine|last2=Miehe|first3=Jonas|last3=Vogel|first4=Sonam|last4=Co|first5=La|last5=Duo|journal=Panagsukisok ken Panagrang-ay ti Bantay|volume=27|issue=2|date=Mayo 2007|pages=169–173|doi=10.1659/mrd.0792}}</ref>
== Heolohia ==
[[Papeles:Himalaya-formation.gif|thumb|Ti ad-adu ngem 6,000 km a panagbaniaga ti daga a masa ti India (Indiano Plato) sakbay ti panagidungparna iti Asia (Eurasiano a Plato) idi agarup a 40 aghingganaghinggaan idi 50 a riwriw a tawtawen]]
{{Nangruna|Heolohia ti Himalaya}}
Ti Himalaya ket dagiti kaubingan akabambantayana kabambantayan iti planeta ken kangrunaan a buklen ti nabagkat a [[sedimentario]] ken [[metamorpiko a bato]]. Segun ti moderno a teoria ti [[plato a tektoniko]], ti pannakapormada ket ti nagbanagan ti maysa a [[kontinental a panagdinnungpar]] wenno [[orohenesis]] idiay igid ti [[pagsasabatan a pagbeddengan]] a baetan ti [[Indo-Australiano a Plato]] ken ti [[Eurasiano a Plato]]. Daytoy ket tinawtawagan a kas ti [[nakulpi a bantay]].
Ti panagdungpar ket nangrugi iti [[Kretaseo|Akin-ngato a Kretaseo]] a paset ti panawen idi 70 riwriw a tawtawen, idi tiaggungunayti aggunggunay ti amianan nga [[Indo-Australiano a Plato]], nga aggungunay iti agarup a 15 cm ti tunggal maysa atawen, ket nakidinnungpar iti [[Eurasiano a Plato]]. Idi agarup a 50 riwriw a tawtawen, daytoy napardas nga aggungunay nga Indo-Australiano a plato ket kompleto a nangrikep ti [[Taaw Tethys]], a ti kaada daytoy ket naikeddeng babaen dagiti [[sedimentario a bato]] a mabirukan idiay dataran ti taaw , ken dagiti [[bulkan]] nga umarariping kadagiti igidna. GaputaGapu ta dagitoy a sedimento ket nalag-anda, nalumesda kadagitkadagiti ikabambantayankabambantayan embesimbes a limned iti datar. Ti Indo-Australiano a plato ket agtultuloy maipipan a horisontal iti baba ti [[Tibetano a banak ]], a mangpilit ti banak nga agpangato. Ti [[Arakan Yoma]] bambantay idiay [[Myanmar]] ken ti [[Is-isla Andaman ken Nicobar ]] idiay [[Luek tiBengal]] ket naporma pay a kas ti maysa anagbanagana nagbanagan ti daytoy a panagdungpar.
Ti Indo-Australiano a palatoplato ket aggungunayaggunggunay pay laeng iti 67 mm ti tunggal maysa a tawen, ken kadagiti sumaruno a 10 a riwriw a tawtawen daytoy ket mapanto iti agarup a 1,500 km idiay Asia. Agarup a 20 mm ti tunggal maysa a tawen iti India-Asia c a panagsabsabat ket masagepsep babaen ti [[Duyok a babak|panagduyok]] iti igid ti akin-abagatan a sanguanan ti Himalaya. Daytoy ket pagbanagan ti HimalayasHimalaya nga agpanagtoagpangato babaen ti agarup 5 mm ti tunggal maysa a tawen, a mangaramid kadagitoy a heolohiko nga aktibo. Ti panagggunay ti Indiano a plato idiay plato ti AsianAsia ket mangaramid daytoy a rehion a [[seismiko]] nga aktibo, a agbanagan kadagiti [[giingined]]
Idi las-ud ti kinaudi a [[panawen ti yelo]], adda idi ti maysa a naikapet nga alog ti yelo dagiti [[glasier]] ti baetan ti [[Kangchenjunga]] iti daya ken [[Nanga Parbat]] iti laud.<ref name=K2011>{{cite book|last=Kuhle|first=M.|year=2011|chapter=Ti Nangato a Glasial (KinaudiKaudian a Panawen ti Yelo ken KinaudiKaudian a Glasial Maximum) a Yelo a Kalob ti Nangato ken Tengnga nga Asia, nga adadadda ti Maysa a Kritiko a Panagrepaso Kadagiti Kinaudi a Petsa ti OSL ken TCN|editor1-last=Ehlers|editor1-first=J.|editor2-last=Gibbard|editor2-first=P.L.|editor3-last=Hughes|editor3-first=P.D.|title=Kuatenario a Glasiasion – Gay-ay ken Kronolohia,Ti Asasideg a Panagkita|location=Amsterdam|publisher=Elsevier BV|pages=943–965}} (dagiti imapa ti glasier [http://booksite.elsevier.com/9780444534477/ mabalin a maikarga])</ref> Iti laud, dagiti glasier ket timmiponda ti network iti alog ti yelo idiay [[Karakoram]], ken iti amianan, timmiponda ti dati a [[Tibet]]ano a kaunegan ti daga a yelo iti abagatan, ti ruar a panagayos dagiti glasier ket nagpatingga iti baba ti elebasion iti {{pagbaliwen|1000|-|2000|m|ft}}.<ref name=K2011 /><ref>{{cite journal|last=Kuhle|first=M|year=1987|title=Subtropikal a bantay- ken bambantay a gasasion idi ti panawen ti yelo ket nangkalbit ti panagawan dagiti maipapan ti glasier a paset ti panawen iti Pleistoseno|journal=GeoJournal|volume=14|issue=4|pages=393–421|doi=10.1007/BF02602717}}</ref> Bayat a ti agdama a ginget dagiti glasier ti Himalaya ket umabot ti {{pagbaliwen|20|to|32|km|mi}} iti kaatiddog, adda dagiti kangrunaan a ginget dagiti glasier idi ket {{pagbaliwen|60|to|112|km}} ti kaatiddogda idi las-ud ti yelopanawen ati panawenyelo.<ref name=K2011 /> Ti glasier a linia ti niebe (ti altitud a lugar ti pakapenpenan ken [[ablasion]] ti glasier ket natimbeng) ket agaru idi a {{pagbaliwen|1400|-|1660|m|ft}} nga abab-baba ngen tatta nga aldaw. Isu nga, ti klima ket saanasaanna a {{pagbaliwen|7.0|to|8.3|C|F}} a nalamlamiis ngem tatta nga aldaw.<ref>{{cite journal|last=Kuhle|first=M.|year=2005|title=The maximum Ice Age (Würmian, Last Ice Age, LGM) glaciation of the Himalaya – ti glasioheomorpolohiko a pangsukisok dagiti linia a pagrimriman ti glasier, kapuskol ti yelo ken kababaan a dati nga igid a puespuesto dagiti Bantay Everest-Makalu-Cho Oyu a massif (Khumbu- ken Khumbakarna Himal) a mairaman kadagiti pakaammo ti naladaw a glasial-, neoglacsial-, ken dagiti naipakasaritaan nga agpang ti glasier, dagiti depresion ti linia ti niebe ken tawtawen|journal=GeoJournal|volume=62|location=Dordrecht|publisher=Kluwer|pages=193–650|issue=3–4|doi=10.1007/s10708-005-2338-6}}</ref>
== Dagiti nagibasaran ==
|
