Pagsasao a Tongano: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
m panangiletra (via JWB) |
Lam-ang (tungtungan | aramid) Naipatarus manipud iti Tongan language/1026157244 |
||
Linia 22:
}}
Ti '''pagsasao a Tongano''' (''{{lang|to|lea fakatonga}}'') ket ti maysa a [[Sasao nga Austronesio|pagsasao nga Austronesio]] ti sanga a [[Sasao a Polinesio|Polinesio]] a naisasao idiay [[Tonga]]. Daytoy ket addaan iti agarup a
== Pakasaritaan ti transkripsion ==
Ti kasapaan a panangipadas mangisurat ti pagsasao a Tongano ket inramid idi babaen da [[Willem Schouten|Schouten]] ken [[Jacob Le Maire|Le Maire]] iti [[Kompania ti Olandes ti Daya nga India]] idi immunada a simmangpet idi 1616. Insuratda dagiti limitado a bilang dagiti [[pangsandi]] ken dagiti [[berbo]] a nagus-usar iti panangiletra a [[ponetiko a transkripsion|ponetiko]] nga [[Pagsasao nga Olandes|Olandes]] ken innayonna isuda iti maysa a dumakdakkel a listaan ti bokabulario ti [[Sasao a Polinesio|Polinesio]]. Ni [[Abel Tasman]], iti pay Kompania ti Olandes ti Daya nga India, ket pinadas ti nakisao kadagiti indihenio a Tongano a nagus-usar iti bokabulario manipud iti listaan idi simmangpet idiay [[Tongatapu]] idi 20 Enero 1643, uray no narigat isuna a naawatan, mabalin a gapu ti panagusar kadagiti balikas manipud kadagiti nadumaduma a sasao a Polinesio.<ref>{{cite book |last=Thompson |first=Christina |date=5 March 2020 |title=Sea People: In Search of the Ancient Navigators of the Pacific |location=Glasgow, Scotland |publisher=William Collins |page=57-58 |isbn=978-0-00-833905-0|language=en}}</ref>
== Dagiti kabagian a pagsasao ==
Ti Tongan ket maysa kadagiti nadumaduma a pagsasao iti sanga a [[Sasao a Polinesio|Polinesio]] iti sasao nga Austronesio, a kakuyogna ti [[Pagsasao a Hawayano|Hawayano]], [[Pagsasao a Māori|Māori]], [[Pagsasao a Samoano|Samoano]] ken [[Pagsasao a Tahitiano|Tahitiano]], kaspagarigan. No maikuyog iti [[Pagsasao a Niuano|Niuano]], mangbukel daytoy iti subgrupo a [[Sasao a Tongiko|Tongiko]] ti Polinesio.
Gagangay ti Tongano kadagiti sasao a Polinesio gapu ta addaan daytoy iti makunkuna a ''depinitibo nga aweng''. Kas met kadagiti amin a a sasao a Polinesio, ti Tongano ket nakaampon iti ponolohiko a sistema ti proto-Polinesion.
# Nakatalinaay ti Tongano ti kasisigud a proto-Polinesio ti *h, ngem timmipon daytoy iti kasisigud a *s ka siti {{IPA|/h/}}. (Ti {{IPA|/s/}} a mabirukan iti moderno a Tongano ket naala manipud iti *t sakbay iti nangato a sanguana a bokal). Kaaduan dagiti sasao a Polinesio ket napukawda ti kasisigud a proto-Polinesio a ''glottal stop'' ti {{IPA|/q/}}; nupay kasta, natalinaay daytoy iti Tongano ken dagiti bassit-usit a sasao a mairaman ti Rapa Nui.<ref>The glottal stop in most other Polynesian languages are the reflexes of other consonants of proto-Polynesian; for example, the glottal stop of Samoan and Hawaiian is a reflex of the original *k; the glottal stop of Cook Islands Māori represents a merger of the original *f and *s. Tongan does not show changes such as the *t to {{IPA|/k/}} and {{IPA|*ŋ}} to {{IPA|/n/}} of Hawaiian; nor has Tongan shifted *f to {{IPA|/h/}}. Although Tongan, Samoan and other Western Polynesian languages are not affected by a change in [[Sasao a Polinesio|Central Eastern Polynesian languages]] (such as [[Pagsasao a Māori|New Zealand Māori]]) involving the dissimilation of {{IPA|/faf/}} to {{IPA|/wah/}}, Tongan has vowel changes (as seen in ''monumanu'' from original ''manumanu'') which are not a feature of other languages.</ref>
# Iti proto-Polinesio, ti *r ken *l ket dagidi naisangayan a ponema, ngem nagtitipon dagitoyen iti kaaduan kadagiti sasao a Polinesio, nga ortograpiko a nairepresenta a kas ''r'' iti kaaduan a sasao a Daya a Polinesio, ken kas ti ''l'' iti kaaduan a sasao a Laud a Polinesio. Nupay kasta, ti pannakaigiddiat ket mabalin a makonstrukto manen gapu ta ti Tongano ket nnagitalinaay ti *l ngem napukawna ti *r.<ref>This loss may be quite recent. The word "lua", meaning "two", is still found in some placenames and archaic texts. "Marama" (light) thus became "maama", and the two successive "a"s are still pronounced separately, not yet contracted to "māma". On the other hand "toro" (sugarcane) already has become "tō" (still "tolo" in Sāmoan).</ref>
Nakaro nga inimpluensiaan ti Tongano ti [[pagsasao a Wallisiano]] kalpasan idi kinolonisado dagiti Tongano ti isla ti [[Wallis (isla)|ʻUvea]] idi maika-15 ken maika-16 a siglo.<ref name=":0">{{Cite book|language=de|author=Akihisa Tsukamoto|title=Forschungen über die Sprachen der Inseln zwischen Tonga und Saamoa|editor=LIT Verlag Münster|year=1994|pages=109|isbn=3-8258-2015-7|url=https://books.google.com/books?id=ZQVriuXhE8AC}}</ref>
== Dagiti nota ==
Line 29 ⟶ 42:
== Dagiti nagibasaran ==
*C.M. Churchward, ''Tongan Grammar''. {{ISBN|982-213-007-4}} (Dati {{ISBN|0-908717-05-9}})
*C.M. Churchward, ''Tongan Dictionary''.
== Dagiti akinruar a silpo ==
| |||