Andes
Ti Andes ket isu ti kaatiddogan a kontinental a kabambantayan iti lubong. Daytoy ket maysa nga agtultuloy a kabambantayan iti igid ti aplaya ti Abagatan nga Amerika. Daytoy a kabambantayan ket agarup a 7,000 km (4,300 mi) ti kaatiddogna, agarup a 200 km (120 mi) aginggana ti 700 km (430 mi) a kaakaba (kaakabaan iti nagbaetan ti latitud ti 18° ti abagatan ken 20° ti abagatan), ken ti katimbengan a kangato ti agarup a 4,000 m (13,000 ft). Ti Andes ket gumay-at manipud iti amianan nga agpaabagatan babaen kadagiti pito a pagpagilian ti Abagatan nga Amerika: ti Venezuela, Colombia, Ecuador, Peru, Bolivia, Chile ken Arhentina.
| Andes | |
|---|---|
| Quechua: Anti(s/kuna) | |
 | |
| Kangatuan a punto | |
| Pantok | Aconcagua (Departamento ti Las Heras, Mendoza, Arhentina) |
| Kangato | 6,962 m (22,841 ft) |
| Nagsasabtan | 32°39′10″S 70°0′40″W / 32.65278°S 70.01111°WNagsasabtan: 32°39′10″S 70°0′40″W / 32.65278°S 70.01111°W |
| Rukrukod | |
| Kaatiddog | 7,000 km (4,300 mi) |
| Kaakaba | 500 km (310 mi) |
| Heograpia | |
 Nailalaok nga ala ti satelite a ladawan ti akin-abagatan nga Andes
| |
| Pagpagilian | Listaan
|
| Pagtataengan | |
.jpg)
Iti igid ti kaatiddogna, ti Andes ket napisi kadagiti nadumaduma a kabambantayan, a dagitoy ket nailaslasin baaben kadagiti naipakatengngaan a depresion. Ti Andes ket isu ti pakabirukan kadagiti adu a nangato a banak – nga adda kadagitoy ti mangsangsangaili kadagiti nangruna a siudad a kas ti Quito, Bogotá, Arequipa, Medellín, Sucre, ken La Paz. Ti makunkuna a banak Altiplano ket isu ti maikadua a kangatuan a banak kalpasan ti Tibetano a banak.
Ti Andes a kabambantayan ket isu ti kangatuan a kabambantayan ti lubong iti ruar ti Asia. Ti kangatuan a pantok, ket ti Bantay Aconcagua, nga agpangato ti kangatona ti agarup a 6,962 m (22,841 ft) iti ngato ti lessaad ti baybay. Ti pantok ti Chimborazo idiay Andes ti Ecuador ket ad-adayo manipud iti sentro ti Daga ngem ti animan a lokasion iti rabaw ti Daga, gapu ti ekuatorial a baskag a nagbanagan manipud iti panagtayyek ti Daga. Dagiti kangatuan a bulkan iti lubong ket mabirukan idiay Andes, a mairaman ti Ojos del Salado idiay pagbeddengan ti Chile-Arhentina nga agpangato ti 6,893 m (22,615 kadapan). Adda dagiti sumurok a limapulo nga Andino a bulkan ti agpangato pay ti 6,000 m (19,685 kadapan).
Nagan urnosen
Ti etimolohia ti balikas nga Andes ket naisuppiatan idin. Ti kangrunaan a konsenso ket naala daytoy manipud iti Quechua a balikas ti anti, a ti kaibuksilanna ket ti "nangato a pantok". Adda dagiti dadduma a namatmati a ti Andes ket nagtaud manipud iti Anti Suyu, maysa kadagiti uppat a rehion ti Inca nga imperio. Urayno kasta daytoy ket mabalin a balikas ti Antisuyo a naala manipud iti panagusar iti Anti a manginagan kadagiti kabambantayan. Dagiti pannakaala manipud iti Espaniol nga andén (iti kapanunotan a panagtalon terasa) ket naisingasing pay idi, ngem daytoy ket naikedkeddeng a saan a husto.
Heograpia urnosen
Ti Andes ket mabalin a mabingbingay kadagiti tallo a paset:
- Ti Akin-abagatan nga Andes (abagatan ti Llullaillaco) idiay Arhentina ken Chile;
- Ti Tengnga nga Andes idiay Ecuador, Peru ken Bolivia
- Ti Akin-amianan nga Andes (amianan ti Nudo de Pasto) idiay Venezuela ken Colombia a mangbukel kadagiti tallo nga agaariping a kabambantayan, ti akinlaud, tengnga, ken akindaya a kabambantayan. (Ti kordiliera ti laud, sentral, ken daya).
Idiay akin-amianan a paset ti Andes, ti naiputong a Sierra Nevada de Santa Marta a kabambantayan ket naikedkeddeng a kas paset ti Andes. Ti akindaya a kabambantayan ti Colombia ket is-isu laeng ti gumay-at iti Venezuela.[1] Ti termino a kordilera ket nagtaud manipud iti Espaniol a balikas ti "cuerda", a kayatna a sawen ket "tali". Ti Andes a kabambantayan ket 200 km (124 mi) iti kalawa iti amin a kaatiddogna, malaksid idiay Boliviano a paglap-itan nga idiay ket agarup a 640 kilometro (398 mi) iti kalawa. Dagiti isla ti Olandes a Karibe ti Aruba, Bonaire, ken Curaçao, a naisanglad idiay Baybay Karibe idiay pantar ti Venezuela, a naipagpagarup a nangirepresenta kadagiti nailenned a pantok iti adayo unay nga akin-amianan a baras ti kabambanatayan ti Andes, ngem dagiti agdama a heolohiko a panagadadal ket mangipakpakita a ti kastoy a panagipalpalaka ket saan a mangikeddeng ti narikut a tektoniko a pagbeddengan a baetan ti Abagatan-Amerikano ken dagiti plato ti Karibe.[2]
Heolohia urnosen
Ti Andes ket dagiti Mesosoiko – Tersiario nga oroheniko a barikes dagiti bantay iti igid ti Singsing ti Apuy ti Pasipiko, ti maysa a sona ti bulkaniko nga aktibidad a buklen ti ngarab ti Pasipiko iti Kaamerikaan ken ti pay rehion ti Asia-Pasipiko. Ti Andes dagiti nagbanagan ti pamay-ay a plato a tektonika, a gapuanan babaen ti subduksion iti naintaawan nga ukis ti sirok ti Plato ti Abagatan nga Amerika. Ti naipangpangruna a gapuananti ingangatao ti Andes ket ti pannakaipandagan ti akin-laud a ngarab ti Plato ti Abagatan nga Amerika gapu ti subduksion ti Plato ti Nazca ken ti Plato ti Antartika. Iti daya, ti Andes a kabambantayan ket nabeddengan babaen dagiti nadumaduma a sedimentario a labneng a kas ti Orinoco, Labneng Anasona, Madre de Dios ken ti Gran Chaco a mangisina ti Andes manipud kadagiti taga-ugma a craton idiay akin-daya nga Abagatan nga Amerika. Iti abagatan ti Andes ket makibingbingay ti atiddog a pagbeddengan iti dati a Patagonia Terrane. Iti laud, ti Andes ket agpatingga idiay Taaw Pasipiko, ngem ti Peru-Chile a trinsera ket mabalin nga ikeddeng nga isu daytoy ti akinlaud a patinggana. Manipud ti heograpiko a pakaarngian ti Andes ket naikeddeng nga adda dagiti akinlaud a pagbeddenganna a namarkaan babaen ti lanag dagiti nababa a daga ti aplaya ken ti saan unay a nagubsang a topograpia.
Dagiti nota urnosen
- ^ "Andes travel map". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-09-24. Naala idi 2013-02-19.
- ^ "Akin-ngato a manta nga estruktura iti sirok ti plato ti Karibe-Abagatan nga Amerika a pagbeddengan manipud iti rabaw nga allon ti tomograpia" (PDF). WARNAKAN TI HEOPISIKAL PANAGSUKISOK. 114: B01312. Bibcode:2009JGRB..11401312M. doi:10.1029/2007JB005507. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2010-06-05. Naala idi 2010-11-21.
Dagiti nagibasaran urnosen
- John Biggar, Ti Andes: Ti Alagaden para kadagiti Umul-uli, maika-3 nga edision, 2005, ISBN 0-9536087-2-7
- Tui de Roy, Ti Andes: Idi Agtaytayab ti Kondor. 2005, ISBN 1-55407-070-8
- Fjeldså, J., & N. Krabbe (1990). Dagiti Billit ti Nangato nga Andes. Soolihiko a Museo, Unibersidad ti Copenhagen, Copenhagen. ISBN 87-88757-16-1
- Fjeldså, J. & M. Kessler. 1996. Panagkonserba ti biolohiko a dibersidad ti Polylepis a kakaykayoan kadagiti nagato a luglugar idiay Peru ken Bolivia, ti parawad ti mataltalinaay a panagtaripao ti masna a rekurso idiay Andes. NORDECO, Copenhagen.
Dagiti akinruar a silpo urnosen
Dagiti midia a mainaig iti Andes iti Wikimedia Commons
- Heolohia ti Andes (Unibersidad ti Arizona) Naiyarkibo 2005-09-22 iti Wayback Machine
- Klima ken ay-ayup ti Andes Naiyarkibo 2007-12-14 iti Wayback Machine
- Dagiti rehion ken mikroklima idiay Andes
- http://www.peaklist.org/WWlists/ultras/southamerica.html Kompleto a listaan dagiti bantay idiay Abagatan nga Amerika nga adda ti prominensia iti basbassit ngem 1,500 m (4,920 ft)