Komunismo

Ti Komunismo (manipud iti Latin communis – sapasap, sangalubongan) ket maysa a rebolusionari a sosialista a tignay tapno makapartuat iti maysa nga awan klase, awan kuarta, ken awan estado a sosial nga urnong a naipatakder babaen ti sapasap a panagtagikua dagiti pamay-an ti panagpataud, ken ti pay sosial, politiko ken ekonomiko nga ideolohia a mangipaturong ti pannakabangon iti daytoy a sosial nga urnos. Daytoy a tignay, kadagiti Marxista-Leninista a panakaipatarus, ket kaaduan a naimpluensian iti pakasaritaan ti maika-20 a siglo, a nakakita ti nakaro a panagsasalisal a nagbaetan ti "sosialista a lubong" (dagiti sosialista nga estado a tinurayan babaen dagiti partido komunista) ken ti "lumaud a lubong" (dagiti pagilian nga addaan kadagiti tiendaan nga ekonomia).

Iti Marxista a teoria, puro a komunismo ket maysa a naisangsangayan nga agpang iti naipakasaritaan a panagrang-ay a dimteng manipud iti panagrang-ay dagiti produktibo a puersa a nangiturong ti kaaduan unay kadagiti kabaknang ti materiales, a mangpalubos para iti naibatay ti panagiwarwaras a kammasapulan ken dagiti sosial a pannakibiang a naibatay kadagiti nawaya a naigambang a tattao. Ti husto a panangilawagan ti komunismo ket agdumaduma, ken kanayon naibiddutan, iti sapasap a politika a ballaag, a maisinnukatan nga inus-usar iti sosialismo; nupay kasta, ti Marxista a teoria ket makisuppiat a ti sosialismo ket panagdaliasat nga agpang laeng iti dalan a mapan ti komunismo. Ti Leninismo ket aginayon ti Marxismo a pakinakem ti maysa nga umun-una a partido tapno mangidaulo ti proletario a rebulosion ken mangitalged kadagiti amin a bileg ti politiko kalpasan ti rebolusion para kadagiti agob-obra a klase, para iti panagrang-ay iti sangalubongan a panakarikna ti klase ken pagbinglayan ti agob-obra, iti agpang a panagdaliasat a nagbaetan ti kapitalismo ken sosialismo.

Dagiti konsilo a komunista ken dagiti saan a Marxista a libertariano a komunista ken anarko-komunista ket suppiatenda dagiti kapanunotan ti umun-una a partido ken ti maysa nga agpang a panagdaliasat, ken mangitakderda para iti panakabangon ti napno a komunismo tapno dagus a amngrugi kalpasan ti pannakaikkat ti kapitalismo. Adda dagiti nawatiwat a sakup dagiti teoria kadagiti naisangsangayan a komunista iti pammateg a kasano ti mangbangon kadagiti kita ti intitusion a mangsukat kadagiti nadumaduma a makina ti ekonomia (a kas ti panagiwarwaras ti makmakan, edukasion, ken dagiti ospital) a kas ti irurumsuada babaen kadagiti kapitalista a sistema—wenno saan nga aramiden dagitoyen. Adda kadagitoy a komunista ket addaanda iti naisangsangayan a plano para kadagiti kita ti administratibo a bagbagi a mangsukat kadagiti agdama, bayat nga agnanayon a mangikarkari a dagitoy a bagi ket saan a naipatengnga ken tagikua ti agob-obra, a kasla ti agdama iti uneg dagiti aktibista a tignay. Dadgiti dadduma ket awan dagiti konkreto a planoda kalpasan ti rebolusion, imbes ket agtuntonda nga agtaltalek kadagiti agob-obra ti lubong ken ti napanglaw ket kabukbukodanda a maammuanto dagiti husto a moda iti panagiwarwaras ken nawatiwat a panagpataud, ken dagiti pay koordinasion, nga awan ti kammasapulan para kadagiti ania man a naipatakder a "panagsukat" para iti kapitalista a naibatay ti estado a panagtengngel.

Iti moderno a panagisao a makunkuna dagiti adu nga agkomkomento a sosiologo ken politiko a kas ti "sapasap a politiko", ti komunismo ket kankanayo a maus-usar ti panagitudo kadagiti annuroten dagiti komunista nga estado, a kas, dagiti dagup a tinengtengngel babaen dagiti komunista a partido, urayno ti ania man a naipakat a linaon ti pudno nga ekonomiko a sistema a sursurotenda. Dagiti kas pagarigan kadagitoy ket dagiti annuroten ti Sosialista a Republika iti Bietnam a ti ekonomiko a sistema ket agitiptipon ti "doi moi", ti Republika dagiti Tattao iti Tsina (PRC) a ti ekonomiko a sistema ket agitiptipon ti "sosialista a tiendaan ti ekonomia", ken ti ekonomiko a sistema ti Kappon ti Sobiet a naipalawag a kas ti "estado a kapitalista" babaen dagiti saan a Leninista a sosiologo ken kalpasan daytoy babaen dagiti komunista nga umad-adu a sumupsupiat ti kalpasan ti Stalin a panawen a modelo ti Sobiet a naparang ti panawen ti maika-20 a siglo (a kas, dagiti Maoista, dagiti Trotskista ken dagiti libertariano a komunista)—ken ti maysa pay a punto babaen ni Vladimir Lenin.

Etimolohia ken terminolohia

Ti komonunismo ket nagtaud manipud iti Latin a balikas a communis, a kayatna a sawen ket "biningayan" wenno "tagikua ti amin".

Iti kapanggepan ti naipakasaritaan a materialismo, ti komunismo ket isu ti kapanunotan iti maysa a nawaya a kagimongan nga awan ti pannakabingbingay wenno pannakaisinsina, a ti sangkataoan ket nawaya ti panakairurumen ken pagkurangan. Ti maysa a komunista a kagimongan ket awan kadagiti gobierno, pagilian, wenno klase a panakabingbingay. Iti Marxista a teoria, ti diktadura ti proletariado ket isu ti agtengnga a sistema a nagbaetan ti kapitalismo ken komunismo, no ti gobierno ket adda ti pamay-an ti panagbalbaliw kadagiti pamuspusan ti panagtagikua manipud iti pribatismo a mapan ti naurnong a panagtagikua. Iti politkal a siensia, ti termino a "komunismo" ket sagpaminsan a naus-usar a mangitudo kadagiti komunista nga estado, ti porma ti gobierno a ti estado ket agtigtignay babaen ti maysa a maysa a partido a sistema ken mangirangarang ti panakaitalek iti Marxismo-Leninismo wenno ti kapadpada kadagiti kastoy.

Ti martilio ken kumpay ken ti nalabbasit a bituen ket dagiti unibersal a simbolo ti komunismo.

Iti moderno a panagusar, ti balikas a "komunismo" ket maus-usar pay laeng a mangitudo kadagiti annuroten dagiti nagbukbukodan a nangirangarang a sosialista a gobierno a buklen dagiti maysa a partido nga estado nga isuda idi ket maysa a legado a partido ti politika a sistema nga agtigtignay babaen dagiti naisentro a naplano nga ekonomia ken ti maysa nga estado a panagtagikua kadagiti pamuspusan ti panagpataud, nga adda iti estado, nga iti gapuna, ket mangitunton a nangirepresenta ti kakaykayatan dagiti agobobra a klase. Ti naisangsangayan a paset ti moderno a tignay ti komunista ket agipabpabasol a dagitoy nga estado ket saanda a nangipadas a lumasat ti komunista a kagimongan, bayat a dagiti dadduma pay ket makisinnupiat a saanda a nakagun-od iti lehitimado a sosialismo. Kaaduan kadagitoy a gobierno ket ibatayanda kadagiti ideolohiadaiti Marxismo-Leninismo, ngem saanda a tinawtawagan ti sistema nga inpatakderda a kas ti "komunismo", wenno nagituntonda iti ania man a panawen a ti ideolohia ket is-usa laeng ti nagpapaandar ti puersa kadagiti annurotenda: Ni Mao Zedong, kas pagarigan, ket nagsukimat iti Baro a Demokrasia, ken ni Vladimir Lenin idi nasapa a panawen ti 1920 ket nangipatakder ti gubat a komunismo; ken kalpasan daytoy, ti Bietnamis ket nangipatakder ti doi moi, ken dagiti Insik ket nagsublida iti sosialismo nga adda dagiti Insik a pakaidumdumaan. Dagiti gobierno a nanginagnagan babaen dagiti sabali a gobierno a kas "komunista" ket sapasapda a tumounton a nangipatakderda ti maysa a panaglasat a sosialista a sistema. Daytoy a sistema ket sagpaminsan a nakunkuna a kas ti estado a sosialismo wenno babaen dagiti kapadpada a nagnagan.

Ti "puro a komunismo" ket maysa a termino a sagpaminsan a naus-usar a mangitudo iti agpang ti pakasaritaan kalpasan ti sosialismo, uray no adu met laeng dagiti komunista a simple nga agus-usar iti termino a "komunismo" tapno mangitudo ti dayta nga agpang; ti termino ket kapadpada ti "Napno a komunismo". Ti awan klase, awan estado a kagimongan a naigandat a pannakaidumduma ti daytoy a komunismo ket ti maysa kadagiti panagikeddeng no ania man ti mapataud ken ania dagiti annuroten a sukimaten ket naar-aramid para iti kasayaatan ti sibubukel a kagimongan—a kas iti 'iti, babaen, ken para iti agob-obra a klase', a saan a dagiti nabaknang ti agtengtengngel ti kabaknanagan ket dagiti dadduma ket agob-obra para kaniada iti matgedan a pakaibatayan. Iti daytoy a komunismo dagiti interesado ti amin a kameng ti kagimongan ket maikkan ti agpapada a kadagsen iti sumaruno, iti praktikal a panagaramid ti pamay-an a panagikeddeng iti politika ken ekonomiko a panagbukel iti biag. Ni Karl Marx, ken dagiti pay sabsabali a komunista apilosopo, ket nagigagarada a saan a nangited ti naisalaysayan a pangipalpalawag no kasano ti pamay=an ti komunismo a kas maysa a sosial a sistema, wenno dagiti husto a dalan a mangpakabael dagiti agobobra wenno kasano ti tumakder, wenno dagiti nainaganan a materiales no kasano ti mapan ti komunismo manipud iti kapitalismo. Iti Komunista a Warragawag, ni Marx ket saan a nangibagbaga ti maysa a 10-a punto a palano ti panagbalakad ti pannakaiwarwaras manen dagiti daga ket panagpataud tapno mairugi ti panaglasat iti komunismo, ngem isu ket nangikari a daytoy ket sapasap ken magsakup kadagiti aain. Daytoy ket kanayon a naipagpagarup a ni Marx iket nangikeddeng a dagitoy a teoria ket mabasa ti kastoy tapno dagiti sumaruno a teorista iti naisangsangayan a saad ket ket makaamponda iti komunismo kadagiti bukodda a lokalidad ken kasasaad.

Dagiti nagibasaran

• Holmes, Leslie (2009). Communism: A Very Short Introduction. Oxford and New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-955154-5.
• Lansford, Tom (2007). Communism. Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-2628-8.
• Link, Theodore (2004). Communism: A Primary Source Analysis. The Rosen Publishing Group. ISBN 978-0-8239-4517-7.
• Rabinowitch, Alexander (2004). The Bolsheviks come to power: the Revolution of 1917 in Petrograd. Pluto Press.
• "Ci–Cz Volume 4". World Book. Chicago, Illinois: World Book, Inc. 2008. ISBN 978-0-7166-0108-1.