Charles Darwin
Ni Charles Robert Darwin, FRS (12 Pebrero 1809 – 19 Abril 1882) ket maysa idi nga Ingles a naturalista.[I] Isu ti nangibangon nga amin a sebbangan iti biag ket nagtaud iti napalpalabas a panawen manipud kadagiti sapasap a puonan,[1] ken nangipaltiing ti sientipiko a teoria a daytoy a panagsangsanga a tabas iti itutubo ket nagbanagan kadagiti yaaddang a tinawtawagna a masna a panagpili.[2]
| Charles Darwin | |
|---|---|
 Ni Darwin, nga agtawen iti 45 idi 1854, a daytoy a panawen ket agob-obra iti panagipablaakna iti Iti Punganay dagiti Sebbangan | |
| Nayanak | Charles Robert Darwin Pebrero 12, 1809 Mount House, Shrewsbury, Shropshire, Inglatera |
| Natay | Abril 19, 1882 (tawen 73) Down House, Downe, Kent, nglatera |
| Pagtaengan | Inglatera |
| Pakipagilian | Britaniko |
| Pannakaumili | Britaniko |
| Alma mater | (tersiarionga edukasion): Unibersidad iti Edinburgh (medisina) Unibersidad iti Cambridge (ordinario a Lisensiatura dagiti Arte) |
| Nakaam-ammuan | TI Panaglayag iti Beagle Iti Punganay dagiti Sebbangan ebolusion babaen ti masna apanagpili, sapasap a nagtaudan |
| A(s)sawa | Emma Darwin (1839–1896) |
| Dagiti gungguna | Naarian a Medalia (1853) Wollaston a Medalia (1859) Copley a Medalia (1864) |
| Sientipiko a pagsapulan | |
| Dagiti pagobraan | Naturalista |
| Dagiti patakder | Heolohiko a Kagimongan iti Londres |
| Akademiko nga agbalbalakad | John Stevens Henslow Adam Sedgwick |
| Nakaimpluensian | Alexander von Humboldt John Herschel Charles Lyell |
| Naimpluensiaan | Joseph Dalton Hooker Thomas Henry Huxley George Romanes Ernst Haeckel |
| Pirma | |
 | |
Ni Darwin ket nagipablaak iti daytoy a teoria nga adda iti di-masungat nga ebidensia para iti ebolusion iti 1859 a librona nga Iti Punganay dagiti Sebbangan, a nakadaer iti sientipiko a panakailikudan dagiti nasapsapa konsepto iti panagbarbaro dagiti sebbangan.[3][4] Babaen idi 1870 ti sientipiko a komunidad ken kaaduan iti sapasap a publiko ket nagawaten ti ebolusion a kas maysa a kinapudno. Nupay kasta, adu dagiti kumaykayat kadagiti kasalisala panangilawlawag ken saan nga inggana idi rimsua iti moderno nga ebolusionario a sintesis manipud idi 1930s aginggana idi 1950 a kaaduan ti naparang-ay a konsenso a no ania ti masna a panagpili ti kangrunaan a mekanismo ti ebolusion.[5][6] Iti nabaliwan a porma, ti sientipiko a naiduktalan ni Darwin ket isu ti nagtipon kadagiti teoria dagiti siensia iti biag, a nagipalpalawag ti panagdumaduma iti biag.[7][8]
Ti nasapa a pannakainteresado ni Darwin katutubo ket nangiturong kaniana ti panagliwayna ti mediko nga edukasion idiay Unibersidad iti Edinburgh; embes ket, timmulong a nagtaluntun dagiti marino nga inbertibrado. Ti panagadalna idiay Unibersidad iti Cambridge ket nagparegta kaniana iti panagayatna para iti masna a siensia.[9] Ti bukodna a panaglayag iti lima a tawen idiay HMS Beagle ket nagipatakder kaniana a kas maysa a nalatak a heologo a dagiti pinalpaliiwna ken teoriana ket nagsuporta kadagiti unipormista a kapanunotan a ni Charles Lyell, ken ti pannakaipablaak dagiti warnakan iti panaglayagna ket nagpalatak kanianan a kas maysa a nadayag a mannurat.[10]
Nariribukan babaen ti pannakaiwarwaras dagiti kaatapan a biag ken dagiti inurnongna a posil iti panaglayagna, ni Darwin ket nangrugi kadagiti naisalaysayan a panagtaluntun ken idi 1838 isu ket nangbukel ti teoriana iti masna a panagpili.[11] Uray no idi ket pinakitungtungaana iti daytoy a kapanunotanna kadagiti nadumaduma a naturalista, isu ket makasapul ti nawatiwat a tiempo a pangsukisok ken ti umuna a nasken ket ti obrana iti heolohiko.[12] Isu ket nagsursurat ti teoriana idi 1858 idi nagpatulod ni Alfred Russel Wallace ti maysa a salaysay a nagipalpalawag iti maysa a kapada a kapanunotan, a daytoy ti nangisingdat ti nasaup a panangipablaak dagitoy dua a teorada.[13] Ti obra ni Darwin ket nangipatakder ti ebulosionario a nagtaudan nga adda ti panagbalbaliw a daytoy ti naipangpangruna a sientipiko a panagilawlawag iti pannakaidumaduma iti katutubo.[5] Idi 1871 sinukimatna ti ebolusion ti nagtagitaoan ken seksual a panagpili idiay Ti Nagtaudan iti Tao, ken Panagpili a Minaig iti Sekso, a sinaruno babaen ti Ti Panagisao dagiti Rikna ti Tao ken dagiti Ayup. Dagiti panagsukisokna dagiti mula ket naipablaak kadagiti serye iti liblibro, ken ti naudi a librona, ket sinukimatna dagiti alinta ken dagiti pagangayanda iti daga.[14]
Iti pannakapadayaw ni Darwin a kas maysa a nalatak a sientista, isu ket napammadayawan babaen ti maysa a nangruna a panakaitabon a seremonia idiay Westminster Abbey, nga isu ket naitabon idiay asideg ni John Herschel ken Isaac Newton.[15] Ni Darwin nailawlawagan a kas maysa kadagiti kaimpluensian a a piguro iti pakasaritaan iti nagtagitaoan.[16][17]
Kabibiag
urnosenKinaubing ken edukasion
urnosen
Ni Charles Robert Darwin ket naipansgay idiay Shrewsbury, Shropshire, Inglatera idi 12 Pebrero 1809 idiay pagtaengan ti pamiliana, a ti Mount.[18] Isu ket ti maikalima kadagiti innem nga agkakabsat it nabaknang a doktor ken agibubos a ni Robert Darwin, ken Susannah Darwin (née Wedgwood). Isu ket apoko ni Erasmus Darwin iti bangir ti amana, ken ni Josiah Wedgwood iti bangir ti inana. Dagitoy dua apamilia ket Unitariano, nupay dagiti Wedgwoods ket umamaponda ti Anglikanismo. Ni Robert Darwin, isu ket maysa a naulimek a nawaya nga agpannanunot, pinabiniaganna ti maladaga a Charles idiay Anglikano a Simbaan, ngem ni Charles ken dagiti kabsatna ket simmursurotda kenni inada idiay Unitario. Ti agtawen ti walo a Charles already ket nakaraman para iti masna apakasaritaan ken panagumnong idi simrek iti aldaw a panagadal nga inpatpaturong babaen ti managsersermon kaniana idi 1817. Iti dayta a Hulio, ti inana ket pimmusay. Manipud idi Septiembre 1818 simmurot kenni manonna a ni Erasmus a nagadal idiay asideg nga Angliano Shrewsbury nga Eskuelaa kas maysa a agkasera.[19]
Idi kalgaw ti 1825 ket nagbalin a kas maysa a kabarbaro a doktor, a timultulong iti amana a amangagas kadagiti napanglaw idiay Shropshire, sakbay a napan idiay Unibersidad iti Edinburgh nga Eskuela ti Medisina a kaduana ti kabsatna nga Erasmus idi Oktubre 1825. Nakitana a dagiti lektura ket nanumo ken ti siruhia ket makatuok, gapu ti daytoy saanna nga inkaskaso ti panagadalna. Isu ket nagadal ti taksidermia manipud kenni John Edmonstone, ti maysa a nawayaan a tagabu a kimmuyog kenni Charles Waterton idiay selba ti Abagatan nga Amerika, ken kanayon a nakitugtgaw iti daytoy a "makaay-ayot ken nsaririt a lakay".[20]
Iti maikadua atawen ni Darwin, simrek iti Pliniana a Kagimongan, ti maysa nga estudiante a grupo ti masna apakasaritaan a dagiti sinupiat ket naiwalang iti radikall a materialismo. Isu ket timmulong kenni Robert Edmond Grant kadagit panagsuksukisok iti anatomia ken siklo iti biag kadagiti marino nga inbertebrado idiay Firth iti Forth, ken idi 27 Marso 1827 ket nagrepresenta idiay Pliniana iti bukodna a panakaduktal a dagiti nangisit nga espora a mabirukan iti kontsa ti tirem ket itlog iti pagi a alimatek. Iti maysa nga aldaw, ni Grant ket kinayawna ti ebolusionario a kapanunotan ni Lamarck .Ni Darwin ket nasiddaaw, ngem kabasbasana laeng ti ti kapada a kanunutan ni apongna a ni Erasmus ken isu ket saan latta nga interasado.[21] Ni Darwin naum-uma babaen ti kurso ti masna a pakasaritaan ni Robert Jameson a nangsakop ti heolohia a mairaman ti panagsuppiat a nagbaetan ti Neptunismo ken Plutonismo. Isu ket nagadal ti panakaidasig iti mulmula, ken timmulong iti obra kadagiti panagumnong idiay Museo ti Unubersidad, maysa kadagiti kadakkelan a Museo idiay Europa iti dayta a panawen.[22]
Dagiti nagibasaran
urnosen- ^ Coyne, Jerry A. (2009). No apay a ti Ebolusion ket Agpayso. Viking. pp. 8–11. ISBN 978-0-670-02053-9.
- ^ Larson 2004, pp. 79–111
- ^ Coyne, Jerry A. (2009). No apay a ti Ebolusion ket Agpayso. Oxford: Unibersidad ti Oxford University a Pagmalditan. p. 17. ISBN 0-19-923084-6.
Iti Ti Punganay, ni Darwin nagited ti sabali a hipotesis pra iti panagrangrang-ay, panagdumaduma, ken daremdem iti biag. Kaaduan iti dayta a libro ket agirepresenta ti ebidensia a daytoy ket saan laeng nga agsuporta iti ebolusion ngem daytoy ket agsuppiat pay iti panagparpartuat. Iti panawen ni Darwin, dagiti ebidensia kadagiti teoriana ket di-masungat ngem saan a kompleto a nakeddeng.
- ^ Glass, Bentley (1959). Dagiti sinaruno ni Darwin. Baltimore, MD: Unibersidad ti Johns Hopkins a Pagmalditan. p. iv. ISBN 0-8018-0222-9.
Tipanagilawlawag ni Darwin let maysa a nadaeg a sintesis iti ebidensia...maysa a sintesis...a di-masungat a panakaregta ken maawawatan
- ^ a b van Wyhe 2008
- ^ Bowler 2003, pp. 178–179, 338, 347
- ^ Dagiti Kompleto nga Obra ni Darwin iti Online – Biograpia. darwin-online.org.uk. Naala idi 2006-12-15
Dobzhansky 1973 - ^ A kas maysa a Darwiniano nge eskolar ni Joseph Carroll iti Unibersidad iti Missouri–Est. Ni Louis ket nangikabil idiay pangyunana iti moderno a panakaimaldit manen iti obra ni Darwin: "Ti Punganay dagiti Sebbangan ket adda dagiti naipangpangruna a panakaitunton panangkaskaso tayo. Daytoy ket maysa kadagiti dua wenno tallo a kanngrunaan nga obbra iti amin a panawen kadagiti obobra a maipammakasapulan ken agnanayon a mangbalbaliw ti panakita tayo iti lubong...Daytoy ket naipagrinnason iti naikaykaysa a nainget a pannakaitunos ngem daytoy pay ket nasayaat a naibitla, naikammapanunotan a maipalpalawagan, ken retotika a di-masungat." Carroll, Joseph, ed. (2003). Iti punganay dagiti sebbangan babaen iti masna a panagpili. Peterborough, Ontario: Broadview. p. 15. ISBN 1-55111-337-6.
- ^ Leff 2000, About Charles Darwin
- ^ Desmond & Moore 1991, pp. 210, 284–285
- ^ Desmond & Moore 1991, pp. 263–274
- ^ van Wyhe 2007, pp. 184, 187
- ^ Beddall, B. G. (1968). "Wallace, Darwin, and the Theory of Natural Selection" (PDF). Journal of the History of Biology. 1 (2): 261–323. doi:10.1007/BF00351923. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2012-10-30. Naala idi 2014-12-05.
- ^ Freeman 1977
- ^ Leff 2000, Panakaitabon niDarwin
- ^ "Naipangpangruna a langa: Darwin 200". New Scientist. Naala idi 2 Abril 2011.
- ^ Hart, Michael H. (2000). The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History. New York: Citadel. ISBN 0-89104-175-3.
- ^ John H. Wahlert (11 Hunio 2001). "The Mount House, Shrewsbury, Inglatera (Charles Darwin)". Darwin ken Darwinism. Kolehio ti Baruch. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-12-06. Naala idi 26 Nobiembre 2008.
- ^ Desmond & Moore 1991, pp. 12–15
Darwin 1958, pp. 21–25 - ^ Darwin 1958, pp. 47–51
- ^ Browne 1995, pp. 72–88
- ^ Desmond & Moore 1991, pp. 42–43