Taga-ugma nga Ehipto
Ti taga-ugma nga Ehipto ket maysa idi a taga-ugma a sibilisasion ti Akin-amianan a daya iti Aprika, a kaaduan ti igid ti baba a gay-atan ti Karayan Nile nga iti tatta nga aldaw ket ti pagilian iti Ehípto. Ti Ehipsio a sibilisasion ket nabukel idi panawen ti 3150 BC (babaen ti binnagbagaan nga Ehipsio a kronolohia)[1] a ti politikal a panagtitipon iti Ngato ken Baba nga Ehipto babaen ti immuna a paraón.[2] Ti pakasaritaan iti taga-ugma nga Ehipto ket rimsua kadagiti serye dagiti natalna a Pagarian, a naisina babaen dagiti panawen dagiti mainaig a yaalsa a makunkuna a dagiti Agtengnga a Panawen: ti Daan a Pagilian iti Nasapa a Gambang a Panawen, ti Tengnga a Pagarian iti Tengnga a Gambang a Panawen ken ti Baro a Pagarian iti Naladaw a Gambang a Panawen. Ti Ehipto ket nakagaw-at ti patingga ti kabileganna iti panawen ti Baro a Pagarian, idiay Ramesside paset ti panawen, kalpasan daytoy simrek iti maysa a paset ti panawen iti nabuntog a panagapday. Ti Ehipto ket naparukma babaen kadagiti agsasaruno a gangganaet a kabilegan (a mairaman ti Persiano a panagturay) iti daytoy a Naladaw a Paset ti Panawen. Iti nagbanagan ti ipupusay ni Alehandro ti Natan-ók, maysa kadagiti heneralna, ni Ptolemy Soter, ket inbangonna ti kenkuana a kas ti agturay iti Ehipto. Daytoy a Ptolemaiko a Dinastia ket nagturay iti Ehipto aginggana idi 30 BC, idi daytoy ket nabatuag iti Romano nga Imperio ken nagbalin a Romano a probinsia.[3]
Ti panaballigi ti taga-ugma a sibilisasion ti Ehipto ket nagun-od babaen ti abilidadna nga umampon kadagiti kasasaad iti Tanap ti Karayan Nilo. Dagiti maipadto a panaglayus ken dagiti natengngel a panagsibog iti nalames a tanap ket nagpataud kadagiti apit, a daytoy ket nangsungrod ti sosial a panagrang-ay ken kultura. Gapu ti kaadu ti nabatbati a rekurso, ti administrasion ket nagitalged ti panagala kadagiti mineral iti tanap ken dagiti nakapalikmut a rehion a desierto, ti nasapa a panagrangrang-ay iti maysa a nawaya a sistema ti panagsurat, ti organisasion dagiti naurnong a panagbangon ken dagiti agrikultura a gandat, komersio kadagiti nakapalikmut a rehion, ken ti maysa a milisia a naipanggep a mangatiw dagiti gangganaet a kabusor ken pagipatalgedan panagturay ti Ehipto. Ti panagpasayaat ken panagurnos kadagitoy nga ar-aramid ket burokrata dagiti napili a tattao nga eskriba, dagiti relihioso a daulo, ken dagiti administrador a tinengtengngel babaen ti Paraon a nagpatalged ti panagtitinnulong ken panagkaykaysa dagiti Ehipsio a tattao iti konteksto iti napasayaat a sistema dagiti relihioso a pammati.[4][5]
Dagiti adu a naitungpal dagiti taga-ugma nga Ehipsio ket mairaman ti panagipagbatuan, panagtukod ken dagiti pamay-an ti panagbangon a dagitoy ket nangipakabael ti panagaramid dagiti nagdakkel a piramida, dagiti templo, ken dagiti obelisko; ti maysa a sistema dagiti matematika, ti maysa a naipakat ken naisumamay a sistema iti medisina, panagsibog a sistema ken dagiti pamay-an ti panagpataud ti agrikultura, dagiti immuna nga ammo a barko, dagiti Ehipsio a porselana ken dagiti pamay-an ti sarming, dagiti baro a porma iti literatura, ken ti kasapaan a naamammoan a tulag ti kappia.[6] ti nabati ken kabayagan a legado ti Ehipto. Dagiti bukodna nga arte ken arkitektura ket kaaduan dagitoy a kinopkopia, ken dagiti tagikuana nga antigo ket inaw-awit kadagiti adayo a suli iti lubong. Dagiti nagdadakkelan a dadael ket nagparegget kadagiti kapanunutan dagiti agbanbaniaga ken mannurat kadagiti napalabas a siglo. Ti baro a panagrespeto para kadagiti antigo ken naitukiten iti nasapa a moderno a paset ti panawen ket nangiturong iti sientipiko a panag-usig iti Ehipsio a sibilisasion ken nalatlatak a panagyaman kadagiti bukodna a legado ti kultura.[7]
Pakasaritaan
urnosenTi Nilo ket isu ti patataudan ti pagbiagan iti daytoy a rehion para iti kaaduana a pakasaritaan ti nagtagitaoan.[8] Ti nalames a paglayusan a tanap iti Nilo ket nagited kadagiti nagtagitaoan ti oportunidad nga agparang-ay ti nataengan nga agrikultura nga ekonomia kenti maysa a nsaysayaat, naisentro a kagimongan a nagpakabael a pasuli iti pakasaritaan ti sibilisasion ti nagtagitaoan.[9] Dagiti nomadiko a moderno a tao nga agananup-agburburas ket nagrugida a nagnaed idiay tanap ti Nilo ti agtarus ti gibus iti Tengnga a Pleistoseno idi agarup a 120 a tawtawen. Idi naladaw a Paleolitiko a paset ti panawen, ti namaga a klima iti Akin-amianan nga Aprika ket pimmudmudot ken nagmagmaga, a nangpilit ti populasion iti daytoy a lugar ti agkonsentrado iti igid iti daytoy a rehion.
Predinastiko a paset ti panawen
urnosen
Dagiti Predinastiko ken Nasapa a Dinastiko a panawen, ti Ehipsio a klima ket saan a namagmaga ngem iti tatta nga aldaw. Dagiti dadakkel a rehion iti Ehipto naabbongan kadagiti kakaykayoan a sabana ken laslasaten babaen dagiti pangen iti agararab nga ungulata. Dagiti rukbos ken ayup ket ad-aduda kadagiti amin a kapalikmutan ken ti rehion ti Nile ket nagsuporta kadgiti dakkel a populasion kadagiti agtaytayab nga ayup nga agnanaed iti danum. Ti panagananup ket kadawyan nga aramid para kadagiti Ehipsio, ken daytoy pay ti paset ti panawen a dagiti adu nga ayup ket immuna a napaamo.[10]
Idi agarup a 5500 BC, dagiti bassit a tribu nga agnanaed idiay tanap tyi Nilo ket nagrang-ay kadagiti serye iti kultura nga agiparparang ti natalinaed a panagtengngel iti agrikultura ken ayup a panagtaltalon, ken mailasinda kadagiti seramika ken dagiti banag a tagikuada, a kas ti sagaysay, pulseras, ken dagiti abolario. Ti kadakkelan kadagitoy a kultura iti ngato nga (Akin-amianan) Ehipto, ti Badari a daytoy ngata ket nagtaud idiay Akinlaud a Disierto, ket ammo daytoy kadagiti nasayaat a seramiko, dagiti bato a ramit, ken ti panagusarna iti gambang.[11]
Idiay Akin-amianan nga Ehipto, ti Badari ket sinaruno babaen dagiti Amratian ken Gerzean,[12] a nagisangpet kadagiti napasayaat a teknolohia. Iti Gerzian a panawen, adda dagiti nasapa nga ebidensia a panakaammoan ti Asideg a Daya, a naisangsangayan ti Kanaan ken ti Biblos pantar.[13]
Idiay Akin-amianan nga Ehipto, ti Naqada a kultura, a kapadpada ti Badari, ket nagrugi a nagpadakkel iti igid ti Nilo idi 4000 BC. A kas kasapsapa ti Naqada I a Paset ti Panawen, dagiti predinastiko nga Ehipsio ket gimmatang kadagiti obsidiano manipud idiay Ethiopia, nga inususar a panagsukok kadagiti dapig ken sabsabali a banag manipud iti alipaga.[14] Iti agarup a paset ti panawen iti 1,000 a tawtawen, ti Naqada a kultura ket nakaparang-ay manipud kadagiti bassit a komunidad ti agtaltalon iti maysa a nabileg a sibilisasion a dagiti daulona ket kompleto nga agtengtengngel kadagiti tattao ken rekursos iti tanap ti Nilo.[15] Nagbangbangon ti maysa a sentro ti bileg idiay Hierakonpolis, ken kalpasan daytoy idiay Abidos,dagiti daulo ti Naqada III ket nagpadakkel ti panagtengngelda iti agpa-amianan nga Ehipto iti igid ti Nil.[16] Nakiginnatangda pay kadagiti Nubia iti abagatan, ti oasis iti lumaud a desierto iti laud, ken dagiti kultura iti dumaya a Mediteraneo ken Asideg a Daya iti daya.[16] Ti naaria a Nubian a pannakaitabon idiay Qustul ket nagpataud kadagiti artipakto a nagawit kadagiti kas pagarigan a dinastiko a simbolo ti Ehipsio, a kas ti balangat iti Ehipto ken palkon.[17][18]
Ti Naqada a kultura ket nagaramid kadagiti nadumaduma a pagpilian kadagiti materiales a tagilako, a mangipakpakita ti panagdakdakkel ti bileg ken kabaknang dagiti napili a tattao, ken dagiti pay inususar ti kangimongan a banbanag, amairaman dagiti sagaysay, bassit nga estatua, napintaan a bangbanga, dagiti napintas a naarkosan a bato a putik, dagiti kosmetiko a paleta, ken dagiti alahas a balitok, lapis, ken marpil. Nagparang-ayda pay kadagiti seramiko a pagpasileng a naamammoan a kas ti porselana, a dagitoy ket inusar iti Romano a Paset ti Panawen a panagarkos kadagiti tasa, anting-anting, ken dagiti pigurina.[19] Idi panawen ti kinaudi a predinastiko a paset, ti Naqada a kultura ket nangrugrugi nga agus-usar kadagiti naisuusrat a simbolo a dagitoy ket nagbanagan ti napno a sistema dagiti heroglipiko para iti panagsurat ti taga-ugma nga Ehipsio a pagsasao.[20]
Dagiti nagibasaran
urnosen- ^ "Kronolohia". Dihital nga Ehipto para kadagiti Unibersidad, Unibersidad a Kolehio ti Londres. Naala idi 25 Marso 2008.
- ^ Dodson (2004) p. 46
- ^ Clayton (1994) p. 217
- ^ James (2005) p. 8
- ^ Manuelian (1998) pp. 6–7
- ^ Clayton (1994) p. 153
- ^ James (2005) p. 84
- ^ Shaw (2002) pp. 17, 67–69
- ^ Shaw (2002) p. 17
- ^ Ikram, Salima (1992). Dagiti napili a puted: Panagpataud ti karne iti taga-ugma nga Ehipto. Unibersidad iti Cambridge. p. 5. ISBN 978-90-6831-745-9. OCLC 60255819. Naala idi 22 Hulio 2009. LCCN 1997-140867
- ^ Hayes (1964) p. 220
- ^ Childe, V. Gordon (1953), "Baro a lawag iti kadaanan unay nga Asideg a Daya" (Praeger a Pabpablaak)
- ^ Patai, Raphael (1998), "Annak ni Noe: Hudio nga Agbanbabiaga iti Baybay iti Taga-ugma a panawen" (Princeton Uni a Pagmalditan)
- ^ Dagiti mannurat a ni Barbara G. Aston, James A. Harrell, Ian Shaw (2000). Paul T. Nicholson ken Ian Shaw. "Bato," iti Taga-ugma nga Ehipsio a Materiales ken Teknolohia, Cambridge, 5–77, pp. 46–47. Also note: Barbara G. Aston (1994). "Dagiti Taga-ugma nga Ehipsio a Bato a Basina," Studien zur Archäologie und Geschichte Altägyptens 5, Heidelberg, pp. 23–26. (Kitaen ti on-line a naipablaak: [1] ken [2].)
- ^ "Kronologo iti Naqada a Paset ti Panawen". Dihital nga Ehipto para kadagiti Unibersidad, Unibersidad a Kolehio Londres. Naala idi 9 Marso 2008.
- ^ a b Shaw (2002) p. 61
- ^ Emberling, Geoff (2011). Nubia: Taga-ugma a Pagpagarian iti Aprika. New York: Instituto iti Pagadalan iti Taga-ugma a Lubong. p. 8. ISBN 978-0-615-48102-9.
- ^ "Ti Qustul a Pagsegged ti Insenso".
- ^ "Porsela kadagiti sabsabali a paset ti panawen". Dihital nga Ehipto para kadagti Unibersidad, Unibersidad a Kolehio Londres. Naala idi 9 Marso 2008.
- ^ Allen (2000) p. 1