Imperio a Romano

paset ti panawen iti taga-ugma a sibilisasion iti Romano
(Naibaw-ing manipud iti Romano nga Imperio)

Ti Imperio a Romano (Latin: IMPERIVM ROMANVM) ket isu ti kalpasan a Republikano a paset ti panawen iti taga-ugma a sibilisasion iti Romano, a naipakadumaan babaen ti maysa a autokratiko a porma iti gobierno ken dakkel a teritorio a tinengtengngel idiay Europa ken ti Mediterraneano.[6]

Imperio a Romano
Senatvs PopvlvsQve Romanvs (SPQR)
"Ti Senado ken dagiti Tattao iti Roma" [nb 1]
27 BC–AD 476/1453
Ti Vexillum nga adda tiaquila ken panagkauna a Romano nga estado ti Imperio a Romano
Ti Vexillum nga adda tiaquila ken panagkauna a Romano nga estado
Ti kaaduan a panaggay-at ti Imperio a Romano idi AD 117.[1]
Ti kaaduan a panaggay-at ti Imperio a Romano idi AD 117.[1]
KapitolioTi Roma ket isu laeng idi ti politikal a kapitolio aginggana idi AD 286
Adda pay dagiti nadumaduma a polikal a sentro idi panawen ti Tetrakia bayat a ti Roma ket agnaynayon a ti nominal, kultural, ken ideolohikal a kapitolio.
Ni Konstantino pinatakder ken binagonna manen ti siudad iti Konstantinopla a kas ti baro a kapitolio iti imperio idi 330.[2]
Ti Mediolanum (Milan) ket isu idi ti lumaud a kapadana idi agdama nga agnanayon a panagbingbingay ti Daya/Laud. Ti lumaud nga imperial a husgado ket naiyalis idi idiay Ravenna.
Sapasap a sasaoLatin – opisial laeng aginggana idi 620 AD,
Griego – opisial idiay Dumaya nga Imperio kalpasan idi 620 AD
Relihion
Romano a paganismo – aginggana idi 380 AD,
Kristianidad – estado a relihion kalpasan idi 380 AD
GobiernoAutokrasia
Emperador 
• 27 BC–AD 14
Augustus
• 378–395
Teodosio I
• 475–476 / 1449–1453
Romulus Augustus / Konstantino XI
Konsul 
LehislaturaRomano a Senado
Historikal a panawenKlasiko nga antigo
2 Septiembre 31 BC
• Oktabio naiproklama Augustus
27 BC
• Ti Dioklesiano ket ginuduana ti Imperial nga administrasion iti Daya ken Laud
285
• Konstantino ti Natan-ok nangibangon ti Konstantinopla a kas ti baro nga imperial a kapitolio
330
• Ipupusay ni Teodosio ti Natan-ok, sinarunuan babaen ti panagbingbingay iti Imperio iti dumaya ken lumaud a gudua
395
• Panakaikkat iti Lumaud nga Emperador Romulus Augustus/Fall of Constantinople *
AD 476/1453
Kalawa
25 BC[3][4]2,750,000 km2 (1,060,000 sq mi)
50[3]4,200,000 km2 (1,600,000 sq mi)
117[3]6,500,000 km2 (2,500,000 sq mi)
390 [3]4,400,000 km2 (1,700,000 sq mi)
Populasion
• 25 BC[3][4]
56800000
• 117[3]
88000000
Kuarta(a) 27 BC – AD 212: 1 a balitok aureus (1/40 lb. iti balitok, napalaka iti 1/50 lb. babaen 212) = 25 a pirak denarii = 100 a gambang sesterces = 400 kobre asses.
(b) 294–312: 1 a balitok aureus solidus (1/60 lb. iti balitok) = 10 a pirak argentei = 40 a gambang folles = 1,000 nadegrado a metal denarii
(c) 312 ken dagiti sumaganad: 1 a balitok solidus (1/72 lb.) = 24 a pirak siliquae = 180 a gambang folles
Sinaruno
Simmaruno
Republika a Romano
Lumaud nga Imperio a Romano
Imperio a Bisantino
Parte ita nga aldaw ti
* Dagitoy a napasamak ket nagmarka ti gibus iti Lumaud nga Imperio a Romano (286–476)[5] ken iti Dumaya nga Imperio a Romano (330–1453).

Ti 500 nga agtawen a Repubika a Romano, a sinarunuanna, ket napakapsot ti yaalsa babaen dagiti nadumaduma a sibil a gubat.[nb 2] Adda dagiti nadumaduma a napaspasamak a kadawyan naidarirag anga agmarka ti panaglasat manipud iti Repaublika iti Imperio, a mairamnan ti pannakaidutok ni Julius Caesar a kas ti agnanayon a diktador (44 BC), ti Gubat iti Actium (2 Septiembre 31 BC), ken ti panagited ti Roman Senado iti Octabion ti honoripiko Augustus (16 Enero 27 BC).[nb 3]

Ti Romano panagpadakkel ket nangrugi kadagiti aldaw iti Republika, ngem ti Imperio ket nagawatna ti kalatakan a gay-at babaen ni Emperador Trajan: itipanawen ti panagturayna (98 aginggana idi 117 AD) ti Imperio a Romano ket nagtengngel kadagiti agarup a 6.5 riwriw km2[7] iti rabaw tidaga. Gapu ti kadakkel ti panaggay-at ti Imperio ken ti kaatiddog panag-ibtur, dagiti pagadalan kenkultura iti Roma ket adda dagiti nauneg ken nabayag nga impluensia iti panagrangrang-ay iti pagsasao, relihionn, arkitektura, pilosopia, linteg, ken dagiti porma ti gobierno kadagiti tinurayanna a teritorio, a naisangsangayan ti Europa, ken babaen ti kaibuksilan iti Europeano a panagpadakkel iti dagup ti moderno a lubong.

Iti naladaw a maikatlo a siglo AD, ni Dioklesiano ket nagipatakder ti pannakasanay iti panagbingbingay ti turay a nagbaetan dagiti uppat a kumaduaan nga emperadopr (makunkuna a kas ti tetrakia) tapno mapasayaat ti panaksalaknib kadagiti nawatiwat a teritorio, a nagpakabael daytoy ti panagtatingga iti Didigra iti Maikatlo a Siglo. Iti panawen dagiti sumaganad a dekada ti Imperio ket agnanayon a nabingbingay iti Daya/Laud a pagtayyekan. Kalpasan ti ipupusay ni Teodosio I idi 395 naminsan pay daytoy a nabingbingay.[8]

Ti marmarba a Lumaud nga Imperio a Romano ket nalpas idi 476 idi napilit ni Romulus Augustus nga agibbet babaen ti Hermaniko daulo ti gubat a ni Odoakro.[9] Ti Dumaya a Romano wenno Imperio a Bisantino ket nalpas idi 1453 iti ipupusay ni Konstantino XI ken ti pannakatiliw iti Konstantinopla babaen ni Mehmed II, daulo dagiti Otomano a Turko.[10]

Dagiti pakaammo

urnosen
  1. ^ Ta dagiti klasiko ken moderno a konsepto iti estado ket saan nga agpada, dagiti dadduma pay a mabalin ket mairaman ti Res publica Romana, Imperium Romanum wenno Romanorum (iti pay Griego: Βασιλείᾱ τῶν Ῥωμαίων – Basileíā tôn Rhōmaíōn – ["Dominion (Literal a ti 'pagarian') dagiti Romano"]) ken Romania. Res publica, a kas ti termino a mangitudtudo ti Romano a "mankomunidad" iti sapasap, ket mabalin a mangitudo iti Republikano ken ti Imperial a panawen, bayat a ti Imperium Romanum (wenno, sagpaminsan, Romanorum) ket maus-usar a mangitudo ti teritorio nga igayatan ti Romano a turay. Ti Populus Romanus, "t Tattao a Romano", ket kanayon a maus-usar par aiti Romano nga estado maitulag kadagiti dadduma a pagilian. Ti termino a Romania, ket naipakauna a lokal a termino para iti teritorio ti imperio ken dagiti para dagiti pay agtaeng, ket agparang iti Griego ken Latin a nagtaudan manipud iti maikapat a siglo ken dagiti sumaganada ken daytoy ket naiyawit iti Imperio a Bisantino. (Kitaen ti Wolff, R.L. "Romania: Ti Latin Imperio iti Konstantinopla". Iti: Speculum, 23 (1948), pp. 1–34 (pp. 2–3).)
  2. ^ Iti panawen ti panagsagsagaba iti Naladaw a Republika adda dagiti ginasot a napatay wenno natay a senador, ken ti Romano a Senado ket nasukatan kadagitipasurot iti Umuna a Triunbirato ken kalpasan daytoy ket dagiti Maikadua a Triunbirato.
  3. ^ Oktabio/Augustus opisial a nangirangarang nga isu ket nagisalakan ti Republika a Romano ken nagannad a nagpanglimo ti kabileganna babaen ti republikano a porma; dagiti konsul ket agtultuloyda a nabutosan, dagiti tribuna dagiti plebeio ket agtultoloyda nga agidaton kadagiti lehislasion, ken dagiti senador ket agsupsuppiatda pay laeng idiay Romano a Kuria. Nupay kasta, ni Oktabio, ken dagiti epektibo nga emperador a simmaruno, a nakaimpluensia kadagiti amin ken nagtengngel kadagiti nalpas a keddeng, ken iti nalpas a panagusig, adda dagiti sangaarbanan a makatulong kaniana, no nasken datoy.

Dagiti nagibasaran

urnosen
  1. ^ Bennett, J. Trajan: Optimus Princeps. 1997. Fig. 1
  2. ^ Konstantino I (306–337 AD) babaen ni Hans A. Pohlsander. De Imperatoribus Romanis. Naisurat idi 2004-1-8. Naala idi 2007-3-20.
  3. ^ a b c d Taagepera, Rein (1979). "Kadakkel ken Kabayag dagiti Imperio: Dagiti Panagrang-ay ken Panagapday a Killo, 600 B.C. aginggana idi 600 A.D.". Siensia Sosial a Pakasaritaan. Unibersidad a Pagmalditan ti Duke. 3 (3/4): 125. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.
  4. ^ John D. Durand, Naipakasaritaan a Karkulo iti Populasion ti Lubong: Maysa nga Ebaluasion, 1977, pp. 253–296.
  5. ^ "Roman Empire – Britannica Online Encyclopedia". www.britannica.com. Naala idi 2008-07-09.
  6. ^ "Imperio a Romano", Microsoft Encarta Online nga Ensiklopedia 2008
  7. ^ Parker, Philip, "Ti Imperio ket Agsardeng Ditoy". p.2.
  8. ^ Chester G. Starr, Ti Pakasaritaan ti Taga-ugma a Lubong, Maikadu a nga Edision. Oxford Unibersidad a Pagmalditan, 1974. pp. 670–678.
  9. ^ Isaac Asimov. Kronolohia iti Lubong ni Asimov. Harper Collins, 1989. p. 110.
  10. ^ Asimov, p. 198.