Imperio a Bisantino
Ti Imperio a Bisantino (wenno Bisansio) ket isu idi ti Imperio ti Akindaya a Romano idi agdama a panawen iti Naladaw a Taga-ugma ken ti Tengnga a Panawen, a naisentro idiay kapitolio iti Konstantinopla. Nalaka a naam-ammuan a kas ti "Imperio a Romano" (Griego: Βασιλεία Ῥωμαίων, Basileia Rhōmaiōn;[2] Latin: Imperium Romanum) wenno Romania (Ῥωμανία) kadagiti nagtaeng ken dagiti kaarrubana, isu daytoy ti dagus a panagtultuloy iti Taga-ugma a Romano nga Estado ken dagiti nataripato nga estado a tinawtawid ti Romano.[3] Ti Bisansio tatta nga aldaw ket maisalsalumina manipud iti husto a taga-ugma a Roma a daytoy ket naitudo iti Gresia a kultura, a naidasig babaen ti Kristianidad nga ad-addu ngem ti Romano a politeismo ken kaaduan idi nga agsasao ti Griego nga adadda ngem ti agsasao iti Latin.[3]
Imperio (Akindaya a Romano) a Bisantino Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία Basileia Rhōmaiōn, Rhōmanía Imperium Romanum, Romania | |
|---|---|
| 395–1453 | |
 Wagayway iti Imperio (Maika-14 a siglo)
 Imperial a kayarigan babaen ti Palaiologoi
| |
 Ti Imperio ti kalatakan a panaggay-atna babaen ni Hustiniano in 550 AD | |
| Kapitolio | Konstantinopla1 |
| Sapasap a sasao | Latin – opisial aginggana idi 620 AD Griego – opisial aginggana idi 620 AD |
| Relihion | Ortodokso a Kristianidad naibturan kalpasan ti Bilin iti Milan idi 313 ken estado a relihion kalpasan idi 380 |
| Gobierno | Autokrasia |
| Emperador | |
• 395–408 | Arkadio |
• 1449–1453 | Konstantino XI |
| Lehislatura | Bisantino a Senado |
| Historikal a panawen | Naladaw a Taga-ugma–Naladaw a Tengnga a Panawen |
• Ni Dioklesiano ket ginuduana ti imperio nga administrasion a nagbaetan ti daya ken laud | 285 |
• Pannakatay ni Theodosius I | 395 |
• Ti pannakaikkat ni Romulus Augustulus, nominal nga emperador iti laud, nagiyeg ti pormal a pannakabingbingay iti Imperio a Romano aginggana iti kagibusan | 476 |
• Papa Leon III, sumupiat ti panagturay ni Emperatris Irene, nagpadas ti panagkonsulta ti imperio a turay iti Pranko nga ari a ni Karlomagno | 800 |
• Daya-Laud a Panagbingbingay | 1054 |
• Pannakatnag iti Konstantinopla manipud iti Maikapat a Krusada | 1204 |
• Rekonkista iti Konstantinopla | 1261 |
| Mayo 29 1453 | |
• Pannakatnag iti Trebizond | 1461 |
| Populasion | |
• 565 AD4 | 26,000,000 |
• 780 AD | 7,000,000 |
• 1025 AD4 | 12,000,000 |
• 1143 AD4 | 10,000,000 |
• 1204 AD | 9,000,000 |
| Kuarta | Solidus, Hyperpyron |
| Parte ita nga aldaw ti | Pagpagilian tatta
|
1 Konstantinopla (330–1204 ken 1261–1453). Ti kapitolio iti Imperioo iti Nisea, ti imperio kalpsan ti Maikapat a Krusada, ket adda idiay Nisea, ti agdama nga aldaw tatta a Iznik, Turkia. 2 Ti pannakabangon a petsa ket tinawtawid a ti panakabangon manen iti Konstantinopla a kas ti kapitolio iti Romano nga Imperio (324/330) nupay kasta adda dagiti sabsabali a petsa a kadawyan a naus-usar.[1] 3Ti pannakagibus ket sangalubongan a naipammategan a kas idi 1453, uray pay no ti temporario a panagbiag dagiti tidda idiay Morea ken Trebizond.[1] 4 Kitaen ti Populasion iti Bisantino nga Imperio para kadagiti naisalaysayan a bilbilang a naala a naited babaen ni McEvedy ken Jones, "Atlas iti Pakasaritaan ti Populasion iti Lubong", 1978, ken ti pay Angeliki E. Laiou, "Ti Ekonomia Pakasaritaan iti Bisansio", 2002. 5Ti Kosovo ket suheto ti teritorio a suppiatan a nagbaetan ti Republika iti Serbia ken ti bukod nga inrangarang ti Republika iti Kosovo. Ti naudi a panakairangrang ti panakawayawayas idi 17 Pebrero 2008, bayat a tinunton ti Serbia a kas paset ti bukodna a a naturay a teritorio. Ti panakawayawayana ket mabigbigan babaen dagiti 89 kamkameng nga estado ti Nagkaykaysa a Pagpagilian. | |
Ti panagilaslasin ti Imperio a Romano ken Imperio a Bisantino ket moderno a kapanunutan laeng, saan a mabalin nga ikkan ti petsa ti panagsina dagitoy; nupay kasta, dagiti kangrunaan a puntos ket dagiti inaramid ti Imperio a Romano nga administratibo a panagbingbingay iti lumaud ken akindaya a gudua idi 285 babaen ni Emperador Dioklesiano (r. 284–305),[4] ken ti panangipato ni Emperador Konstantino I (r. 306–337) idi 324 ti panangiyakar ti kapitolio manipud idiay Nicomedia (idiay Asia Minor) idiay Bisansio idiay Bosporo , a daytoy ket nagbalin a ti Konstantinopla, ti "Siudad iti Konstantino" (maisublat pay a ti "Baro a Roma").[n 1] Ti Imperio a Roma ket kanungpalan a nabingbingay idi 395 AD kalpasan ti ipupusay ni Emperador Teodosio I (r. 379–395), nga isu daytoy a petsa ket nangruna unay no ti Imperio a Bisantino (wenno Dumaya nga Imperio a Romano) ket maikapanunutan a sibubukel a nailasin manipud iti Laud. Ti panaglasat ti pakasaritaan ti maitutop a Bisantino ket kanungpalan a nangrugi idi panawen ti panagturay ni Emperador HeraKlio (r. 610–641), gapu ta ni Heraklio ket nangibangon ti baro nga estado kalasan ti panagrepormana ti buyot ken administrasion babaen ti pinakayamammo dagiti tema ken ken babaen ti panagbalbaliw ti opisial a pagsasao iti Imperio manipud iti Latin iti Griego.[6]
Idi panagrugrugi ti panagapday ti Akinlaud nga Imperio a Romano ken napisi kadagiti sabsabali a pagarian, ti Imperio a Bisantino nagtultuloy a nagbiag, a daytoy ket umadda pay laeng kadagiti ribribo a tawen manipud iti panagrugina idi maika-14 a siglo aginggana ti Panakatuang iti Konstantinopla idi 1453. Idi panawen ti kaaddana, nabati daytoy a kas ti maysa kadagiti kabilegan ti ekonomia, kultura, ken puersa ti milisia iti Europa, nupay adu kadagitipanakapaay ken panakapukaw dagiti teritoriona, kangrunaan idi panawen ti Romano–Persiano ken Gubgubat a Bisantino–Arabo . Nagungar ti Imperio idi panawen ti Masedonia a dinastia, ken immungar manen a nagbalin a maysa a nabileg idiay Dumaya a Mediteraneo babaen idi naladaw a maika-10 a siglo, a maisuppiatan ti Kalipato patimi.
Kalpasan idi 1071, nupay kasta, kaaduan iti Asia Menor, ti puso daytoy nga Imperio, ket napukaw babaen dagiti Seljuk a Turko. Ti Komnenos a panagipulang ket nakagay-at ken nakabangon ti bassit a panagturay idi maika-12 a siglo, ngem ti sumaganad nga ipupusay ni Emperad Andronikos I Komnenos (r. 1183–1185) ken ti gibusan iti Komnenos a dinastia idi naladaw a maika-12 a siglo, ti Imperio ket naapday manen. Ti Imperio ket nakaala ti makapatay a kabil idi 1204 manipud iti Maikapat a Krusada, a daytoy idi ket nawara ken nabingbingay kadagiti agsupsupiat a Bisantino a Griego ken dagiti Latin a pagturayan.
Nupay ti dumteng a panagungar iti Konstantinopla ken panagbangon manen iti Imperio idi 1261, babaen dagiti Paleologo nga emperador, ti Bisansio ket nagtultuloy nga isu kadagiti maysa laeng a kasuppiat nga estado iti dayta a lugar kadagiti kinaudi a 200 a tawtawen a kaaddana. Nupay kasta, daytoy a panawen ket isu ti kasayaatan a panagpataud kadagiti kultura iti Imperio.[7] Dagiti nagsasaruno a sibil a gubgubat idi maika-14 a siglo ket nagsusop kadagiti kapisa ti Imperio, ken kaaduan kadagiti nabatbati a teritoriona ket napukaw kadagiti Gubgubat a Bisantino–Otomano, a nagsardeng idi Pannakatuang iti Konstantinopla ken ti pannakarukma kadagiti nabatbati a teritorio babaen ti Imperio nga Otomano idi maika-15 a siglo.
Dagiti pakaammo
urnosen- ^ i immuna a panakainaganan iti "Baro a Roma" iti maysa nga opisial a dokumento ket mabirukan kadagidiay kanon iti Umuna a Konseho iti Konstantinopla (381), a daytoy ket inu-usar ti panagpasingked ti panagtunton a ti tugaw a makaama iti Konstantinopla ket maikadua laeng manipud iti Roma.[5]
Dagiti nagibasaran
urnosen- ^ a b Kazhdan 1991, p. 344.
- ^ Kazhdan & Epstein 1985, p. 1.
- ^ a b Millar 2006, pp. 2, 15; James 2010, p. 5; Freeman 1999, pp. 431, 435–437, 459–462; Baynes & Moss 1948, "Introduction", p. xx; Ostrogorsky 1969, p. 27; Kaldellis 2007, pp. 2–3; Kazhdan & Constable 1982, p. 12; Norwich 1998, p. 383.
- ^ Treadgold 1997, p. 847.
- ^ Benz 1963, p. 176.
- ^ Ostrogorsky 1969, pp. 105–107, 109; Norwich 1998, p. 97; Haywood 2001, pp. 2.17, 3.06, 3.15.
- ^ Cameron 2009, p. 221.