Danaw Victoria
Ti Danaw Victoria (Nam Lolwe iti Luo) ket maysa kadagiti Nalatak a Danaw ti Aprika. Ti danaw ket nainaganan kenni Reina Victoria ti Nagkaykaysa a Pagarian, babaen ni John Hanning Speke, ti immuna a Europeano a nakaduktal iti danaw.
| Danaw Victoria | |
|---|---|
 | |
| Lokasion | Aprika |
| Nagsasabtan | 1°S 33°E / 1°S 33°ENagsasabtan: 1°S 33°E / 1°S 33°E |
| Kangrunaan a sumrekan | Karayan Kagera |
| Kangrunaan a rummuaran | Puraw a Nilo (karayan) (ammo a kas ti "Victoria Nilo" gapu ta rummuar nga agayus iti danaw) |
| Pagayusan a lugar | 184,000 km2 (71,000 sq mi) 238,900 km2 (92,200 sq mi) a labneng |
| Pagpagilian ti labneng | Tanzania Uganda Kenya |
| Kadakkelan a kaatiddog | 337 km (209 mi) |
| Kadakkelan a kaakaba | 250 km (160 mi) |
| Kalawa ti rabaw | 68,800 km2 (26,600 sq mi) |
| Agpakatengnga a kaadalem | 40 m (130 ft) |
| Kaadaleman | 83 m (272 ft) |
| Tomo ti danum | 2,750 km3 (660 cu mi) |
| Kaatiddog ti aplaya1 | 3,440 km (2,140 mi) |
| Kangato ti rabaw | 1,133 m (3,717 ft) |
| Is-isla | 3,000 (Is-isla ti Ssese, Uganda) |
| Dagiti pagtaengan | Bukoba, Tanzania Mwanza, Tanzania Musoma, Tanzania Kisumu, Kenya Luek Kendu, Kenya Luek Homa, Kenya Kampala, Uganda Entebbe, Uganda Jinja, Uganda |
| 1 Ti kaatiddog ti aplaya ket saan a nasayaat a panagrukod. | |
Iti kalawa ti rabaw ti 68,800 kuadrado kilometro (26,600 sq mi), ti Danaw Victoria ket isu ti kadakkelan a danaw idiay Aprika babaen ti kalawa, ken isu ti kadakkelan a tropikal a danaw iti lubong. Ti Danaw Victoria ket isu ti maikadua a kadakkelan a nasadiwa a danum a danaw iti lubong babaen ti kalawa ti rabaw; ti laeng Danaw Superior idiat Amianan nga Amerika ti dakdakkel. Iti termino ti tomo, ti Danaw Victoria ket isu ti maikasiam a kadakkelan a kontinental a danaw, ken aglaon ti danum ti agarup a 2,750 kubiko kilometro (2.2 bilion acre-pié).
Ti Danaw Victoria kaaduam a makaawat ti danumna manipud iti dagus a panagtudo wenno manipud kadagiti ginasut a babbassit a waig. Ti kadakkelan a waig nga gayayus iti daytoy a danaw ket ti Karayan Kagera, a naisanglad ti sabanganna idiay laud nga aplaya ti danaw. Dua akarayan ti pumanaw ti daytoy a danaw, ti Puraw a Nilo (naamammoan a kas ti "Victoria Nilo" gapu ta panawanna ti danaw), nga agayus idiay Jinja, Uganda idiay amianan nga aplaya ti danaw, ken ti Karayan Katonga nga agayus idiay Lukaya idiay laud nga aplaya a kumapet ti danaw idiay Danaw George.[1]
Ti Danaw Victoria ket sakupenna ti ababaw a depresion idiay Aprika ken adda ti kaadalem ti 84 m (276 ft) ken ti natimbeng a kaadalem ti 40 m (130 ft).[2] Ti pagayusanna a lugar ket sakupenna ti 184,000 a kuadrado kilometro (71,040 sq mi). Ti danaw ket adda ti aplaya ti 4,828 km (3,000 mi), nga adda dagiti isla a mangbukel ti 3.7% ti kaatiddogna,[3] ken nabingbingay kadagti tallo a pagilian: ti Kenya (6% wenno 4,100 km2 wenno 1,600 sq mi), ti Uganda (45% wenno 31,000 km2 wenno 12,000 sq mi) ken Tanzania (49% wenno 33,700 km2 wenno 13,000 sq mi).[4]
Ti danaw ket agsupsuporta ti kadakkelan a panagkalap ti kaunegan a daga ti Aprika.
Heolohia
urnosen
Ti Danaw Victoria ket adda, iti las-ud ti heolohiko a pakasaritaannna, ket napan kadagiti panagbalbaliwna a sumakup ti agdama nga ababawg depresion, babaen kadagiti mabalin a serye ti ad-adu a babassit a danaw.[3] Dagiti heolohiko a bugas a naala idiay lansadna ket mangipakpakita ti Danaw Victoria ket kompleto a namagaan ti saan a basbassit ngem tallo a beses manipud idi naporma.[5] Dagitoy a siklo a panagmagmaga ket mabalin a mainanig kadagiti paawen ti yelo, a dagiti panawen idi ti tudo ket bimasbassit iti sangalubongan.[5] Ti kinaudi a panagmaga ti Danaw Victoria ket idi 17,300 a tawtawen, ken napunno manen idi agarup a rugi ti 14,700 a tawtawen. No maipapana ti heolohiko, ti Danaw Victoria ket ubing pay laeng – nga agarup ti 400,000 a tawtawen – ken daytoy ket naporma idi dagiti agpalpalaud nga ayus dagiti karayan ket napennedan babaen ti maysa nga agpangato a naipalladaw nga naukisan a muton.[5]
Daytoy a heolohiko a pakasaritaan ket nagparawad ti dramatiko a cichlid nga esesiasion a mangilaslasin ti ekolohiana, ken dagiti pay dadduma a Nalatak a Danaw ti Aprika,[6] ngem adda dagiti agsuksukisok a mangsuppiat dagitoy, a mangsuppiat a bayat a ti Danaw Victoria ket adda iti kinaababaw idi baetan ti18,000 ken 14,000 a tawtawen, ken nagmaga ti ti maminsan iti dayta a las-ud ti panawen, awan ti ebidensia kadagiti nabatbati nga alog wenno dagiti kalugnakan a makitkita iti kaunegan ti namagaan a labneng. No adda dagiti kastoy a langa, mabalin a bassitda laeng idi, ababaw, balibeg, ken/wenno naapgad, ken isunga adu a maigiddiat manipud iti danaw nga ita nga aldawen ket nakaamponan dagiti sebbangan.[7]
Ti kaababaw ti Danaw Victoria, dagiti napatinggaan a panagayus ti uneg ti karayan, ken ti nalawa a rabawna no maipada ti tomona ket makaaramid daytoy a madanar kadagiti pagbanagan dagiti panagbalbaliw ti klima.
Hidrolohia
urnosenTi Danaw Victoria ket gangani a nakaal-ala kadagiti amin a (80%) a danumna manipud iti dagus a panagtudtudo.[3] Ti natimbengan a panagbawbaw ti danaw ket baetan ti 2.0 ken 2.2 metro (6.6 ken 7.2 ft) ti tunggal maysa a tawen, gagani a maninpamindua ti panagtudtudo kadagiti lugar ti igid ti karayan.[8] Idiay Kenya a Sektor, dagiti kangrunaan a makaimpluensia a karayan ket ti Sio, Nzoia, Yala, Nyando, Sondu Miriu, Mogusiken ti Migori. No maitiptipon, dagitoy a karayan ket mangiparawad pay ti ad-adu a danum iti danaw ngem ti kadakkelan nga agay-ayus ti uneg a karayan, ti Kagera, a sumrek iti danaw manipud iti laud.[9] Ti danaw ket rummuar nga agayus idiay Puraw a Nilo ken ti Karayan Katonga, a dagitoy dua ket paset ti akin-ngato a sistema ti karayan ti Nilo.
Ti danaw ket mangipakpakita kadagiti eutropiko a kasasaad. Idi 1990–1991, dagiti konsetrasion ti oksiheno iti nailalaok a tuon ket nangatngato ngem idi 1960–1961, nga adda ti ganganai nga agtultuloy a nakaro a pannakaipasagepsep kadagiti rabaw ti danum. Dagiti konsetrasion ti oksiheno kadagiti [[Hypolimnion|hipolimnetiko a danum] (a kas ti tuoon ti danum nga adda ti sirok iti termoklina, ket saan nga maiwarwaras, ken kankanayon a nalamiis) ket nababbaba dagitoy idi 1990–1991 para iti napapaut a paset ti panawen ngem idi 1960–1961, nga adda dagiti pateg iti basbassit ngem 1 mg tunggal maysa a litro (< 0.4 gr/ku pie) a rumrumsua iti danum nga ab-ababaw ngem 40 metro (130 ft) no maipada iti ab-ababaw nga irurumsua ti ad-adu ngem 50 metro (160 ft) idi 1961. Dagiti panagbalbaliw ti pannaka-oksiheno ket naikedkeddeng a kapadpada dagiti panagrukod kadagiti nagatngato ti algasna a biomasa ken panagpataud.[10] Dagitoy a panagbalbaliw ket ngimmatngatao gapu kadagiti adu a rason: dagiti adu a panagur-uram iti kaunegan ti labnengna,[11] iro ken dapo a naideposito kadagiti nawatiwat a paset ti danaw; manipud iti ngimmatngato a taraon a nagay-ayus ti uneg babaen kadagiti karayan,[12] ken manipud iti ngumatngato a panagrugit a mainaig ti panagtataeng kadagiti igid ti aplayana.
Ti panagawan dagiti cichlid a henero ti Haplochromis ket naipabasol pay iti eutropikasion ti danaw. Ti kalames dagiti tropikal a danum ket agkamkammatalek iti gatad a pannakaiyeg a panakailaok dagiti taraon. Dagiti makaimpluensia a karayan ti Danaw Victoria ket mangited laeng ti bassit a taraon iti danaw no mainaig ti kadakkelna. Gapu ti daytoy, kaaduan kadagiti taraon ti Danaw Victoria ket naipagpagarup a naiduldulin kadagiti deposito ti lansad ti danaw.[3][13] No ti agmaymayasa, daytoy mulmula a banag ket agin-inu a malungsot. Dagiti lasag ti ayup ket naparpardasda a malungsot, nupay kasta, isunga ti kalames ti danaw ket agkamkammatalek iti kapardas dagitoy a taraon a maala dagiti ikan ken dadduma pay nga organismo.[13] Adda laeng bassit a panagdudua a ti Haplochromis ket adda idi ti nangruna a papel iti panangisubli kadagiti detrito ken plankton kadagiti pannakailalaok.[14][15][16] Adda dagiti 80% dagiti sebbangan ti Haplochromis a mangmangan kadagiti detrito, ken makapada a makabael mangkaan kaniada, dagitoy ket nangirepresenta ti nailet, kaunegan a panagusar manen a sistema, nga agiyak-akar kadagiti taraon ken biomasa nga agpangato ken horinsontal babaen ti batong ti danum, ken mangtimbeng ti danaw babaen panagkaan dagiti tao ken naindagaan nga ayup ken tattao.[14] Ti panagikkat kadagiti Haplochromis, nupay kasta, ket mabalin a nagparawad ti ngumatngato a ka-adda dagiti panagsabong ti alagas,[12][15][16] a mabalin pay a nagtaudan dagiti adu a pannakatay ti ikan.[12]
Dagiti nagibasaran
urnosen- ^ J.-P. vanden Bossche, G. M. Bernacsek (1990). "Danaw Victoria". Taudan a libro para iti uneg ti daga a rekurso ti pangalapan ti Aprika. Tomo 1. CIFA a Teknikal a Papel Blng. 18/1. Organisasion ti Taraon ken Agrikultura. pp. 83–87. ISBN 92-5-102983-0.
- ^ Nagkaykaysa aPagpagilian, Panagrang-ay ken Panagitunos kadagiti Linteg ti Enbironmento Tomo 1: Reporta iti legado ken Patakder a Banbanag idiay Labneng ti Danaw Victoria, Nagkaykaysa a Pagpagilian, 1999, panid 17
- ^ a b c d C. F. Hickling (1961). Tropical Inland Fisheries. London: Longmans.
- ^ J. Prado, R. J. Beare, J. Siwo Mbuga & L. E. Oluka, 1991. Ti katologo dagiti pamay-an tipanagkalap ekn ramit nga inus-usar idiay Danaw Victoria. UNDP/FAO Rehional a Gandat para iti Panagrang-ay ti Kaunegan a Pangngalapan (IFIP), FAO RAF/87/099-TD/19/91 (En). Roma, Organisasion ti Taraon ken Agrikultura.
- ^ a b c John Reader (2001). Aprika. Washington, D.C.: Kagimongan ti Nalian a Heograpiko. pp. 227–228. ISBN 0-7922-7681-7.
- ^ Christian Sturmbauer; Sanja Baric; Walter Salzburger; Lukas Rüber; Erik Verheyen (2001). "Dagiti panagbalbaliw ti lessad ti danaw ket mangurnos kadagiti henetiko a panagsasabat dagiti cichlid nga ikan kadagiti danaw ti Aprika" (PDF). Ti Molekular a Biolohia ken Ebolusion. 18: 144–154. PMID 11158373. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2011-07-16. Naala idi 2013-02-20.
- ^ J. C. Stager & T. C. Johnson (2008). "Ti naladaw a Pleistocene a panagmaga ti Danaw Victoria ken ti taudan bukodna nga endemiko a biota". LongmansHidrobiologia. 596 (1): 5–16. doi:10.1007/s10750-007-9158-2.
- ^ Simeon H. Ominde (1971). "Rural nga akonomia idiay Laud aKenya". Iti S. H. Ominde (ed.). Dagiti Adalen ti Heograpia ti Daya nga Aprika ken Panagrang-ay. Londres: Heinemann Educational Books Ltd. pp. 207–229. ISBN 0-520-02073-1.
- ^ P. J. P. Whitehead (1959). "Ti karayan a panagalapan ti Kenya 1: Probinsia ti Nyanza". Warnakan ti Agrikultura ti Daya nga Aprika ken Pagbakiran. 24 (4): 274–278.
- ^ R. E. Hecky; F. W. B. Bugenyi; P. Ochumba; J. F. Talling; R. Mugidde; M. Gophen; L. Kaufman (1994). "Panagikkat ti oksineho iti adalem a danum ti Danaw Victoria, Daya nga Aprika". Limnolohia ken Oseanograpia. 39 (6): 1476–1481. JSTOR 2838147.
- ^ R. E. Hecky (1993). "Ti eutropikasion ti Danaw Victoria". Verhandlungen der Internationale Vereinigung für Limnologie. 25: 39–48.
- ^ a b c Peter B. O. Ochumba & David I. Kibaara (1989). "Panagpalplaiiw kadagiti asul-berde a sabsabong ti alaga kadagiti nawaya a danum ti Danaw Victoria, Kenya". Warkan ti Aprikano nga Ekolohia. 27 (1): 23–34. doi:10.1111/j.1365-2028.1989.tb00925.x.
- ^ a b R. S. A. Beauchamp (1954). "Pangalapan a panagsukisok idiay Daya nga Aprika". Warnakan ti Agrikultura ti Daya nga Aprika. 19 (4): 203–207.
- ^ a b Les Kaufman (1992). "Katastropiko a panagbalbaliw kadagiti nabaknang ti sebbangan nga ekosistema ti nasadiwa a danum: dagiti adalen ti Danaw Victoria". Bioscience (warnakan). 42 (11): 846–858. JSTOR 1312084.
- ^ a b Les Kaufman & Peter Ochumba (1993). "Ebolusionario ken koserbasion a biolohia dagiti cichlid nga ikan a kas naipakita babaen dagiti amin a tidda ti ayup idiay akin-amianan a Danaw Victoria". Konserbasion a Biolohia. 7 (3): 719–730. doi:10.1046/j.1523-1739.1993.07030719.x. JSTOR 2386703.
- ^ a b Tijs Goldschmidt, Frans Witte & Jan Wanink (1993). "Dagiti agsariap a pagbanagan ti panangiyammo ti Nile perch dagiti sebbangan ti detrivorous/phytoplantivorous iti sublitoral a luglugar ti Danaw Victoria". Konserbasion a Biolohia Biology. 7 (3): 686–700. doi:10.1046/j.1523-1739.1993.07030686.x. JSTOR 2386700.
Dagiti akinruar a silpo
urnosen
Dagiti midia a mainaig iti Danaw Victoria iti Wikimedia Commons