Biolohia: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
No edit summary |
Lam-ang (tungtungan | aramid) No edit summary |
||
Linia 1:
[[File:Biology organism collage.png|thumb|300px|Ti Biology ket agibingbinglay ti panagadal kadagiti adu ken nadumadumad a kita dagiit sibibiag nga [[organismo]]. Agpakanawan manipud ti kanigid a ngato: ''[[Salmonella typhimurium]]'', ''[[Phascolarctos cinereus]]'', ''[[Athyrium filix-femina]]'', ''[[Amanita muscaria]]'', ''[[Agalychnis callidryas]]'', ken ''[[Brachypelma smithi]]'']]
{{siensia}}
Ti '''bilohia''' ket maysa a [[masna asiensia]] a maipapan iti panagadal iti [[biag]] ken dagiti [[organismo|sibibiag nga organismo]], a mairaman dagiti patakderda, aramid, panagtubo, taudan, ebolusion, panakaiwarwaras, ken taksonomia.<ref>A naibatay babaen ti panakailawlawag idiay [http://www.bio.txstate.edu/~wetlands/Glossary/glossary.html Gandat nga Aquarena Basaan a daga glosario dagiti termino.]</ref> Ti biolohi aket nawatiwata suheto a naglaon kadagiti adu a subdibision, dagiti topiko, ken dagiti disiplina. Kadagiti kangrunaan a topiko ket dagiti lima a mangtipon a pamunganayan a mabalin a maibagbaga a dagiti kammasapulan nga annuroten iti moderno a biolohia:<ref name="avila_biology">{{cite book |author=Avila, Vernon L. |title=Biolohia: Panagtalunton iti biag iti daga|publisher=Jones ken Bartlett |location=Boston |year=1995 |pages=11–18|isbn=0-86720-942-9 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref>
[[Category:Biolohia|Biolohia]]▼
# [[selula a teoria|Dagiti selula]] ket dagitoy ti kangrunaan a paset iti biag
# Dagiti baro a sebbangan ken tinawtawid nga ugali ket pinataudan iti [[ebolusion]]
# [[Gene]]s are the basic unit of [[heredity]]
# Ti maysa nga organismo a [[homeostasis|timenganna]] ti bukodna nga uneg nga enbironmento tapno mataripatuna ti natalinaay ken agnanayon a kasasaad
# Dagiti sibiiag nga organismo ket agibus ken baliwanna ti [[enerhia]].
Dagiti subidisplina iti biolohia ket mabigbigan kadagiti batayan iti gantingan a dagiti organismo ket inadadal ken dagiti pamay-an nga uasren ti panagadal kaniada: ti [[biokimiko]] ket sukimatenna ti pamunganayan a kimiko iti biag; ti [[molekular a bilolohia]] ket adalenna ti narikut a panakitinnignay dagiti sistema iti biolohiko a molekula; ti [[selula abiolohia]] ket sukimatenna ti kangrunaan a pasdek a lapped kadagiti amain a biag, ti [[selula (biolohia)|selula]]; ti [[pisiolohia]] ket sukimatenna ti maipapan ti bagi ken kimiko a rebbengan dagiti [[kulapot (biolohia)|kulapot]], dagiti [[Organo (anatomia)|organo]], ken dagiti [[sistema ti organo]] iti maysa nga organismo; ken ti [[ekolohia]] ket sukimatenna no kasano a makitinnignay dagiti nadumaduma nga organismo ken tumaripnong iti bukodda nga enbironmento.<ref>[http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp Life Science, Weber State Museum of Natural Science]</ref>
==Pakasaritaan==
{{Nangruna|Pakasaritaan iti biolohia}}
[[File:Tree of life by Haeckel.jpg|thumb|Ti Kayo iti Biag ni [[Ernst Haeckel]] (1879)]]
Ti termio a ''[[wiktionary:biology|biolohia]]'' ket naala manipud ti [[Pagsasao a Griego|Griego]] a balikas a {{lang|grc|[[wikt:βίος|βίος]]}}, ''bios'', "[[biag]]" ken ti suldong a {{lang|grc|[[wikionaryt:-λογία|-λογία]]}}, ''-logia'', "panagadal iti." Daytoy ket agparang iti Aleman (a aks ti ''biologie'') a nasapsapa ngem idi 1791, ken mabalin a mays a a [[likud a pormasion]] manipud ti daan a balikas a ''amphibiolohia'' (a kayatna a saoen ket ti panagadal dagiti anpibio ) babaen ti panagikkat ti immuna nga''amphi-''. Ti nagan ket namatmati a immuna nga inusar babaen ni Karl Burdach (1776-1847) a mangibanga ti panagadal ti tao. Ni [[Jean-Baptiste Lamarck]] idi ti (1744-1829) immuna a nagusar iti nalawlawa a kapanunutan.<ref>{{cite web |url=http://topics.info.com/Who-coined-the-term-biology_716 |title=Sino ti nagrugi ti termino a biolohia? |author= |date= |work=Info.com |publisher= |accessdate=2012-06-03}}</ref>
Urayno ti biolohia iti moderno a pormana ket maysa a kabarbaro ken agdama apanakarang-ay, dagiti siensia a maikabagian ken mairaman iti daytoy ket naadadalen manipud kadagiti taga-ugma apanawen. Ti [[masna a pilosopia]] ket kinasapsapa nga inadal idi dagiti sibilisasion iti [[Mesopotamia]], [[Ehipto]], ti [[Indiano a subkontinente]], ken [[Tsina]]. Nupay kasta, ti taudan ti moderno a biolohia ken ti arngianna ti panagadal iti masna ket kaaduan a nasursurotan manipud idi [[tag-ugma a Gresia]].<ref>Magner, ''Pakasaritaan dagiti Siensia ti Biag''</ref> Bayat a ti ormal a panagadal iti [[medisina]] ket nanipud pay idi ni [[Hippocrates]] (ca. 460 BC – ca. 370 BC), ni [[Aristotle]] (384 BC – 322 BC) nga isu ti kaadua a nagparawad ti panagrangrang-ay ti biolohia. Dagiti naipangpangruna ket dagiti [[Dagiti Pakasaritaan iti Ayup]] ken dagiti sabsabali nga obrana a nangipakita kadagiti naturalista panagirayna, ken dagiti simmakbay nga addu nga emperiko nga obrana a nagipatengnga ti isip iti bilohiko a gapuanan kendibersidda iti biag. Ti simmaruno kenni Aristotle idiay [[Lyceum]], a ni [[Theophrastus]], ket nagsurat kadagiti serie ti liblibro iti [[botania]] a nabati a kas ti kangrunaan a parawad iti taga-ugma iti siensia dagiti mula, ken dagiti pay mapan iti [[Tengnga a Panawen]].
Dagiti eskolar iti medibal nga Islamiko a lubong a nagsurat iti biolohia ket mairaman ni [[al-Jahiz]] (781–869), [[Al-Dinawari]] (828–896), nga isu ket nagsurat tibotania,<ref name=Fahd-815>{{Cite journal|last=Fahd|first=Toufic|contribution=Botania ken agrikultura|page=815|ref=harv}}, iti {{Cite book |last1=Morelon |first1=Régis |last2=Rashed |first2=Roshdi |year=1996 |title=[[Ensiklopedia iti Pakasaritaan iti Arabiko a Siensia]] |volume=3 |publisher=[[Routledge]] |isbn=0415124107 |ref=harv |postscript=<!--None-->}}</ref> ken ni [[Muhammad ibn Zakarīya Rāzi|Rhazes]] (865–925) nga isu ket nagsurat iti [[anatomia]] ken [[pisiolohia]]. Ti medisina ket naipangpangruna nga inadadal babaen dagiti Islamiko nga eskolar a nagob-obra iti tinawtawid a Griego a pilosopia, bayat a ti masna a pakasaritaan ket kaaduan anakaal akadagiti Aristoteliano a kapanunutan, a naipangpangruna ti panagtengtengngel ti natalinaay a pagsasarunuan iti biag.
Ti biolohia ket napardas a naparang-ay ken nagtubo babaen ti dramatiko a panakaparang-ay ti [[mikroskopio]] ni[[Antony van Leeuwenhoek]]. Isu daytoyen nga idi a dagiti eskolar ket nakaduktal ti [[spermatozoa]], [[bakteria]], [[inpusoria]] ken ti aragaag a panakakaskasdaaw ken dibersidad iti mikroskopiko a biag. Dagiti panagsukimat babaen ni [[Jan Swammerdam]] ket nangiturong kadagiti baro a panagayat iti [[entomolohia]] ken nangitakder ti kangrunaan a pamay-an iti mikroskopiko a [[panagrangkay]] ken [[panagmantsa]].<ref>Magner, ''Pakasaritaan dagiti Siensia ti Biag'', pp 133–144</ref>
Dagiti panagrang-ay ti [[mikroskopia]] ket adda daytoy ti natukok nga impakto iti biolohiko a panagpampanunot. Idi nasapa amaika-19 a siglo, adu dagiti biologo a nagitudo ti sentro a panakaipangpangruna iti [[selula (biolohia)|selula]]. Idi 1838 ken 1839, ni [[Matthias Jakob Schleiden|Schleiden]] ken [[Theodor Schwann|Schwann]] ket nangrugida a nagiragpat ti kapanunotan a ti (1) ti kangrunaan a paset dagiti organismo\ ket ti sellula ken (2) dagiti agmaymaysa a selula ket addaanda kadagiti pakaidumaan iti [[biag]], urayno suppiatenda ti kapanunutan a dagiti (3) amin a selula ket nagtaud manipud ti panagbingbingay dagiti sabsabali a selula. Agyamantayo kadagiti obra ni [[Robert Remak]] ken [[Rudolf Virchow]], nupay kasta, babaen ti 1860s kaaduan kadagiti biologo ket immawatda kadagiti tallo a doktrina iti naamamamoanton a kas ti [[selula a teoria]].<ref>Sapp, ''Henesis'', kapitulo 7; Coleman, ''Ti biolohia iti Sangapulo ket siam a Siglo'', kapitulio 2</ref>
Iti agdama, ti taksonomia ken panakaidasig ket nagbalin a nagtengngaan ti isip iti masna apakasaritaan. Ni [[Carolus Linnaeus]] ket nagipablaak ti maysa a kangrunaa a [[taksonomia]] par aiti masna a lubong idi 1735 (dagiti nadumaduma akita ket naususaren manipud idin), ken ti 1750 a panagiyammo ti [[Binomio a nomenklatura|sientifiko a nagnagan]] para kadagiti amin a sebbanganna.<ref>Mayr, ''Ti Panagrang-ay iti Biolohiko a Kapanunutan'', kapitulio 4</ref> Ni [[Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon]], ket trinatona dagiti sebbangan a kas dagiti parbo a kategoria ken dagiti sibibiag a porma a kas nalukneng—nga agpalpaltiing pay a ti posibilidad iti [[kadawyan anagtaudan]]. Urayno isu ket sinuppiatna ti ebolusion, ni Buffon ket maysa a nagruna a piguro iti [[pakasaritaan iti ebolusionario a kapanunutan]]; ti obrana ket nakaimpluensia kadagiti ebolusionario a teoria kenni [[Lamarck]] ken [[Charles Darwin|Darwin]].<ref>Mayr, ''Ti Panagrang-ay ti Biolohiko a Kapanunutan'', kapitulio 7</ref>
Dagiti naganetget a panagpanpanunut ti ebolusionario ket nagtaud kadagiti obra ni[[Jean-Baptiste Lamarck]]. Nupay kasta, ti Britaniko a naturalista ani [[Charles Darwin]], a nagtipon ti bioheograpiko nga argian iti Humboldt, ti unipormista a heolohia ni Lyell, dagiti sinursurat ni [[Thomas Malthus]] ti panagrang-ay ti populasion, ken ti bukodna a kalaing iti morpolohiko, a nagpartuat ti bnaballigi a teoria ti ebolusion a naibatay iti [[masna apanagpili]]; kapadpada a panagrason ken ebidensia a nagiturong kenni [[Alfred Russel Wallace]] ti nawaya apanakaabotna ti isu met laeng a nagpatinggaan.<ref>Mayr, ''Ti Panagrang-ay ti Biolohiko a Kapanunutan'', kapitulio 10: "Ti ebidensia ni Darwin para iti ebolusion ken sapasap a nagtaudan"; ken kapitulio 11: "Ti gapuanan iti ebolusion: masna apaagpili"; Larson, ''Ebolusion'', kapitulior 3</ref>
Ti panakaduktalan iti maipapan ti bagi a representasion iti panagtawid ket dimteng kadagiti ebolusionario a pamunganayan ken [[henetiko ti populasion]]. Idi 1940s ken nasap a 1950, dagiti eksperimento ket nagitudo ti [[DNA]] a aks komponente dagiti [[kromosoma]] a angtengngel kadagiti henes. Ti panakitengngaan dagit isip dagiti baro a modelo nga organismo a kas dagiti [[birus]] ken [[bakteria]], ken dagiti pay panakaduktalan iti doble a helikoidal a patakder iti DNA idi 1953, ket nagmarka ti panagdaliasat iti panawen iti [[molekular a henetiko]]. Manipud idi 1950 aginggana iti agdama a panawen, ti biolohia ket nawatwaten a naipadakkel iti melekular a pagturayan. Ti [[henetiko a kodigo]] was cracked bynarengngat ni [[Har Gobind Khorana]], [[Robert W. Holley]] ken ni [[Marshall Warren Nirenberg]] kalpasan ti DNA ket naawatan nga aglaon kadagiti [[kodones]]. Kanungpalanna, ti [[Gandat a Henoma ti Tao]] ket nairugi idi 1990 nga adda ti namnama iti panagmapa ti sapasap a [[henoma]] ti tao. Daytoy a gandat ket nalpas idi 2003,<ref>{{cite news | url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/2940601.stm | title=BBC NEWS | Siensia/Masna| Ti henoma ti tao ket kanungpalan a nakompleto | accessdate=2006-07-22 | date=2003-04-14 | work=BBC News | first=Ivan | last=Noble}}</ref> nga adda pay dagiti adu a panagusig nga agdama a maipabpablaak. Ti Gandat a Henoma ti Tao ket isu ti immuna nga addang iti sangalubongan aganetget nga itipon dagiti naumnonga pannakaammo iti biolohia iti nairebbengan, a molekular a panakaipalpalawag iti bagiti tao ken dagiti bagi ti organismo.
== Pinagibasaran ==
{{reflist|30em}}
[[en:Biology]]
| |||