Wikipedia

Dagiti kanton ti Suisa: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnosBarbaro nga urnos →
Content deleted Content added
VisualWikitext
nagnayon
patarus
Linia 2:
 
[[Papeles:Karte 13 Alte Orte.png|thumb|360px|Dagiti 13 a kanton iti [[Daan aSuiso a Konpederasia]] (1513-1798).]]
Dagiti 26 a '''kanton iti Suisa''' ket isu dagiti [[Estado (administratibo a panakabingbingay)|kaemengnaikameng nga estado]] iti [[pederasion|pederal nga estdao]] iti [[Suisa]].Tungngal maysa a [[kanton (administratibo a panakabingbingay)|kanton]] ket napno idi a [[kinaturay|naturay]] nga estado<ref>{{HDS|26414-1-1|Dagiti kanton, Iti Daan aKonpederasion aginggan idi 1798}}</ref> nga adda dagiti kabukbukodanda apagbeddengan, buyot ken kuarta manipud ti [[Tulag iti Westphalia]] (1648) aginggan ti panakabangon ti Suiso a pederal nga estado idi 1848. Ti kinaudi a napartuat a kanton ket ti [[Kanton iti Jura]], a datoy ket simmina manipud ti [[Kanton iti Berna]] idi 1979.<ref>{{HDS|7399|Jura (Canton)}}</ref>
 
Ti nagan ket naala manipud ti [[Pagsasao a Pranses|Pranses]] a balikas a ''[[:fr:canton|canton]]'' a kayatna asaoen ket ''suli'' wenno ''distrito'' (a nakaalaan pay ti termino nga [[cantonment|akantonamiento]]).
Linia 20:
Ti tunggal maysa akanto ket adda ti bukodna a [[batay-linteg]], [[lhislatura]], [[gobierno]] ken dagiti [[korte]].<ref name="HDS Modern">{{HDS|26414-1-4|Dagiti kanton, Iti Pederal nga Estado manipud idi 1848}}</ref> Kaaduan kadagiti lehislatura dagiti kanton ket adda dagiti [[unikameralismo|agmaymaysa a kamara]] a [[parlamento]], adagiti kadakkelda ket nadumadumaan a nagbaetan dagiti 58 ken 200 a tugaw. Adda dagiti bassit a lehislatura ket sapasap ng aasemblia a makunkuna a kas ti ''[[Landsgemeinde]]n''. Dagiti kanton a gobierno ket buklen dagiti lima wenno pito a kameng, depende iti kanton.<ref>[http://www.ch.ch/karte/index.html?lang=en Sapot a pagsaadan ti Suiso a Gobierno] nga adda dagiti panilpo ti tunggal maysa a gobierno ti kanton, naala idi 11 Nobiembre 2008</ref> Para kadagiti nagan ti intituto, kitaen ti [[Listaan dagiti lehislatibo ken ehekutibo a konsilo dagit kanton iti Suisa]].
 
Ti [[Suiso a Pederal a Batay-linteg]] ket mangirangarang adagiti kanton ket naturayda iti panakagayat a dagiti kinaturayda ket saan a patinggaan babaen ti pederal a linteg.<ref name="HDS Modern"/> Dagiti kanton ket makataginayonda pay kadagiti amin a bileg ken dagiti kaannongan a saan anaidelegado iti Konpedeasion babaen ti Batay-linteg. Ti kaaduan a kaimudinagn, dagiti kanton ket akinrebbengda para iti [[health care|panagaywan ti salun-at]], [[Nam-ay (pinansia a tulong)|nam-ay]], panagipatuungpal ti linteg ken [[publiko nga edukasion]]; mangitaginayonda pay ti bileg iti [[buis|panagbuis]]. Dagiti kanton a batay-lnteg ket mangikeddeng ti gatad iti autonomia a maited kadagiti [[munisipalidad|munisipalida]], a dagitoy ket agdumaduam ngem kankanayon a mangiraman ti bileg ti panagbuis ken mangparur kadagiti munisipal a linteg. Ti kadakkel dagiti kanton ket nadumaduma manipud ti 37&nbsp;km² aginggan ti 7,105&nbsp;km²; ti populasion ket agdumaduma manipud ti 15,471 aginggana ti 1,244,400.
 
==Dagus a demokrasia==
Iti pederal a lessaad, amin a kanton ket mangited para iti (gudua-) a [[dagus a demokrasia]]. Dagiti umili ket mabalinda a kumiddaw ti maysa anadayeg a butos tapno mapasayaat ti kantonal a batay-linteg wenno linlinteg, wenno mangi-beto dagiti linteg wenno panag-gasto a a linteg a naiparuar babaen ti parlamento. Dagiti sapasap a nadayeg nga asemblia (''[[Landsgemeinde]]'') ket napatinggaanda tattan kadagitkadagiti ikantonkanton ti [[Appenzell Innerrhoden]] ken [[Kanton iti Glarus|Glarus]]. Dagiti demokratiko a karbengan dagiti amin a sabsabali a kanton ket maipasanay babaen ti sekreto a balota.
 
==Listaan==
Linia 30:
{| class="sortable wikitable"
! scope="col" | Eskudo
! scope="col" | [[Datos a kodkodigo para iti Suisa#Dagiti kanton|AbbrPangyababaan]]
! scope="col" | Kanton
! scope="col" | [[Pakasaritaan iti Suisa|Manipud idi]]
Linia 37:
! scope="col" | Kalawa(km²) {{Ref|2}}
! scope="col" | [[Densidad ti populasion |Densidad]] (tunggal maysa a km²) {{Ref|3}}
! scope="col" | [[MunicipalitiesDagiti ofmunisipalida Switzerlanditi Suisa|No.Bilang dagiti municmuni.]]{{Ref|4}}
! scope="col" | Dagiti [[opisial apagsasaoa pagsasao]]
|-
! [[Papeles:Wappen Zürich matt.svg|25px|Eskudo iti Zürich]]
Linia 306:
! [[Image:Wappen Genf matt.svg|25px|Eskudo iti Hinebra]]
| style="text-align: center;" | GE
! scope="row" style="text-align: left;" | [[Kanton iti Hinebra|GenevaHinebra]]
| style="text-align: center;" | 1815
| [[Hinebra]]
Linia 338:
|}
 
Ti dua a letra a pangyababaan para kadagiti SSuisoSuiso a kanton ket kanayon a maus-usar, a kas dagiti [[Vehicle registration plates of Switzerland|plata a lisensia ti karro]]. Maus-usar pay dagitoy idiayeidiay [[ISO 3166-2:CH|ISO 3166-2 a kodkodigo iti Suisa]] nga dda ti pangsaruno a "CH-" (''[[Confœderatio Helvetica]]'', Suisa), a kas ti CH-SZ para iti kanton iti Schwyz.
 
== Dagiti gudua a kanton ==
Linia 346:
Dagiti gudua a kanton ket nailaslasinda iti umuna nga artikulo iti [[Suiso Pederal a Batay-linteg]] iti 1999 babaen ti panakaisilpo kadagiti sabali a "kaguduada" nga adda tipangsilpo a "ken":
{{quote|DagitiTattao ken dagiti Kanton iti Zurich, Berna, Lucerna, Uri, Schwyz, <u>[[Obwalden]]</u> ken <u>[[Nidwalden]]</u>, Glarus, Zug, Friburgo, Solothurn, <u>[[Basel-Stadt]]</u> ken <u>[[Basel-Landschaft]]</u>, Schaffhausen, <u>[[Appenzell Ausserrhoden]]</u> ken <u>[[Appenzell Innerrhoden]],</u> San Galo, Graubünden, Aargau, Thurgau, Ticino, Vaud, Valais, Neuchâtel, Hinebra, ken Jura ket mangporma dagitoy ti Suiso a Konpederasion.|Artikulo 1 iti Pederal a Batay-linteg iti Suiso a Konpederasion (maipalpalagip a daytoy ket saan a kas ti kasisigud)<ref>{{cite swiss law | sr =101 | link = 101 | art =1 | date =18 Abril 1999 | en =Pederal a Batay-linteg iti Susiso a Konpederasion | enab = | de = | deab = | fr = | frab = | it = |es = | esab = | itab = }}</ref> }}
Ti 1999 a panagbalbaliw ti batay-linteg ket nagtagtaginayon iti daytoy a panakailasin, iti panagkiddaw dagiti innem a kantonal a gobierno, a kas ti waya a panagmarka ti naipakasaritaan a panakikadua kadagiti gudua a kanton iti tunggal maysa kaniada.<ref>Felix Hafner / Rainer J. Schweizer in ''Ehrenzeller'', Art. 1 N 2; Häfelin, N 966.</ref> Iti panakaigiddiat, ti umuna nga artikulo dagiti 1848 ken 1874 a batay-linteg ket nangibukbukel ti Konpederasion a kas ti panagkaykaysa dagiti "duapulo ket dua a naturay a kanton",<ref>Duapulo ket tallo kalpasan ti panakapartuat ti [[Kanton iti Jura]] idi 1978.</ref> a mangibagbaga kadagiti kagudua a kanton a kas "Unterwalden (ngato ken sirok kadagiti kakaykayoan)", "Basel (siudad ken pagilian)" ken "Appenzell (dagiti dua a Rhoden)".<ref>[http://www.verfassungen.de/ch/verf74-i.htm Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft vom 29. Mai 1874], [http://www.verfassungen.de/ch/verf48.htm Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft vom 12. Septiembre 1848] {{De icon}}; patarus ti mannurat.</ref> Bayat ti nadadaan a batay-linteg ket mangibagbaga kadagitoy nga etado a kas "gudua akanton", ti maysa aterminoa termino a natagtagunayon iti nadayeg a panag-usar, ti 1999 a rbisionrebision ken opisial a terminolohia manipud idin ket agus-usar ti panaginagan a "dagiti kanton nga adda ti gudua akantonala kantonal a butos".<ref>Felix Hafner / Rainer J. Schweizer initi ''Ehrenzeller'', Art. 1 N 10; Häfelin, N 963</ref>
 
Nga adda dagiti pannakisaranayda a panakikadua ket pyuropuro a naipakasaritaan laeng a banag, dagiti gudua akantoa kanton manipud idi 1848 ket kapadpada dagiti sabsabali a kantokanton malaksid ti dua:<ref>Häfelin, N 963, 967</ref>
* Agpilida laeng ti maysa a kameng iti [[Suiso a Konsilo dagiti Estado|Konsilo dagiti Estado]] embes a dua (Cst. art. 150 par. 2).
*Iti [[Referendum#Suiso|nadayeg a referendums]] a maipanggep kadagiti panagpasayaat ti batay-linteg, a kasapulan para iti panag-ampon ti nailian a nadayeg a kaaduan ken ti pay panakaingato ti kaaduam kadagiti kanton (''Ständemehr / majorité des cantons''), ti nagbanagan dagiti nadayeg a butos dagiti gudua a kanton ktket maibilang laeng a kas gudua a butos no maipada kadagiti sabali a kanton (Cst. arts. 140, 142). Ti kayatna asaoena saoen daytoy ket para iti pamay-an iti maysa abataya batay-linteg a referendumreperendum, nasken a 12 iti dagup dagiti 23 a kantonal a nadayeg a butos ket nasken a mangsuporta ti panagpasayaat.<ref>Häfelin, N 950</ref>
 
[[Papeles:Karikatur Teilung Basels.jpg|thumb|Karikatura iti panakabingbingay ti Basel, 1833]]
Dagiti rason para iti panakikadua a nagbaetan dagiti tallo a paris dagiti gudua akanton ket agdumaduma:
 
<!--*Ti ''Unterwalden'' neverket saan consisteduray ofkaanoman a singlenangbukel unifiediti jurisdictionmaysa a nagkaykaysa a masakupan. OriginallyIti kasisigud, ti Obwalden, Nidwalden, and theken [[AbbeyAbadia ofiti Engelberg]] formedket distinctnangporma communitieskadagiti nisalsalumina a komunidad. TheTi collectivenaurnong terma termino a ''Unterwalden'' remainsket inagtagtaginayon usea maus-usar, howevernupay kasta, forpara theiti arealugar thata partooknakiraman inti thepanagpartuat creationkadagiti ofkasisigud thea originalSuiso Swissa confederationkonpederasion inidi 1291 withiti [[CantonKanton ofiti Uri|Uri]] andken [[CantonKanton ofiti Schwyz|Schwyz]]. TheTi [[FederalPederal Chartera ofDokumento ti Linteg iti 1291]] calledket fortumawtawag representativespara fromkadagiti eachrepresentatibo ofmanipud theti tungngal maysa kadagitoy tallo a three "areaslugar".<ref>[http://www.admin.ch/org/polit/00056/index.html?lang=fr Pacte fédéral du 1er] août 1291] sur Admin.ch "vallée inférieure d'Unterwald" signifie Nidwald.</ref><ref>[http://hypo.ge.ch/www/cliotexte//html/suisse.histoire.1291.html Pacte fédéral du 1er août 1291] sur Cliotexte</ref>
 
*TheTi cantonkanton ofiti [[Appenzell]] dividedket itselfbiningayna intoti anbagina kadagiti "innerakin-uneg" andken "outerakin-ruar" halfa gudua ("Rhoden") as a consequencekas ofnagbanagan theti [[ReformationPanakaporma manen inidiay SwitzerlandSuisa]] inidi 1597:<ref>[http://hls-dhs-dss.ch/textes/f/F7389-1-10.php Réforme catholique, Contre-Réforme et scission] Article du dictionnaire historique de la Suisse</ref> [[Appenzell Innerrhoden]] ([[CatholicismKatolisismo|CatholicKatoliko]]) andken [[Appenzell Ausserrhoden]] ([[ProtestantismProtestantismo|ProtestantProtestanta]]).
 
*TheTi cantonkanton ofiti [[Basel]] dividedket itselfbiningayna asti bagina a consequencekas ofnagbanagan aiti revoltgulo ofidiay theaway ti Basel countryside inidi 1833, intapno ordermaikapatakder toti promotepanagpapada equalitydagiti amongumilina, itsa citizenry,nanggubgubat combatingkadagiti claimspanagituton betweena nagbaetan dagiti nagtataeng ti rural andken citysiudad residentskadagiti overmaipanggep preferentialti panagipangpangruna a statuskasasaad:<ref>[http://hls-dhs-dss.ch/textes/f/F7387-2-2.php De la République helvétique à la division du canton (1798-1833)] Article du dictionnaire historique de la Suisse</ref> [[Basel-Landschaft]] andken [[Basel-Stadt]].-->
 
==Nagnagan dagiti nailian a pagsasao==
(Dagiti nagan ket agparang a napuskol no maiparis iti kantonal nga opisial a pagsasao)
{| class="wikitable sortable"
! [[Pangyababaan|Abbr]]
! [[Pagsasao nga Ilokano|Ilokano]]
! [[Pagsasao nga Aleman|Aleman]]
Linia 407:
|-
! BE
| [[kanton iti Berna|Berna]], wenno BerneBern
| {{Audio|De-Bern.ogg|'''Bern'''}}
| '''Berne'''
Linia 554:
|}
 
==Panangawat dagiti baro a kanton==
<!--==Admission of new cantons==
{{Nangruna|Panagpadakkel iti Suisa}}
{{main|Enlargement of Switzerland}}
Ti panagpadakkel iti Suisa babaen ti pamay-an a panangawat kadagiti baro a kanto ket nagpatingga idi 1815. Kalpasan ti napaay a panagpadas iti [[Vorarlberg]] a tumipon iti Suisa idi 1919, ti kapanunotan ti Suiso a panagpadakkel ket naipabiag manen idi 2010 babaen ti parlamentario a tignay a mangpalubos ti panakaipangato dagiti rehion a mangibedbeddeng ti Suisa.
The enlargement of Switzerland by way of the admission of new cantons ended in 1815. After a failed attempt of [[Vorarlberg]] to join Switzerland in 1919, the idea of resuming Swiss enlargement was revived in 2010 by a parliamentary motion that would allow the accession of regions bordering on Switzerland.
 
== NotesPaammo ==
# {{Note|a}}Daytoy ti bilin a sapasap a maususar kadagiti Suiso a dokumento. Iti immuna iti listaan ket dagiti tallo a siudad kanton a nainakman a preeminente iti [[Daan a Suiso a Konpederasia]]; dagiti sabali a kanton ket nailistada iti urnos ti panakaipangato iti Konpederasion. Daytoy nga tinawtawid nga urnos ti panagsasruno kadagiti kanton ket awan ti kasayaaatan a banagna iti moderno a pederal nga estado, a dagiti tunggal maysa a kanton ket agpapadada, nupay daytoy ket mangkedkeddeng pay laeng ti pormal a panagsasaruno dagiti opisial ti kanton (kitaen ti [[Suiso nga urnos ti panagsasaruno]]).
# {{Note|a}}This is the order generally used in Swiss official documents. At the head of the list are the three city cantons that were considered preeminent in the [[Old Swiss Confederacy]]; the other cantons are listed in order of accession to the Confederation. This traditional order of precedence among the cantons has no practical relevance in the modern federal state, in which the cantons are equal to one another, although it still determines formal precedence among the cantons' officials (see [[Swiss order of precedence]]).
# {{Note|1}} {{As of|2009|4|5|lc=on}}
# {{Note|2}} km²
# {{Note|3}} PerTungngal maysa a km², baseda onnaibatay ti 2000 populationa populasion
# {{Note|4}} AsManipud ofidi 31 DecemberDisiembre 2007, {{cite web
| last = Bundesamt für Statistik (FederalPederal Departmenta ofDepartamento Statisticsdagiti Estadistika)
| title = Amtliches Gemeindeverzeichnis der Schweiz
| year = 2008
| url = http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/regionen/thematische_karten/maps/uebersichtskarte.html
| format = Microsoft Excel
| accessdate = 11 NovemberNobiembre 2008 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080611153041/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/regionen/thematische_karten/maps/uebersichtskarte.html |archivedate = 11 JuneHunio 2008}}
# {{Note|5}} SeatTi oftugaw governmentiti andgobierno parliamentken isparlamento ket [[Herisau]], theti tugaw seatdagiti ofturay theti judicialhustisia authoritiesket is [[Trogen]]
# {{Note|6}} SeatTi oftugaw parliamentiti half-yearlyparlamento alternatesket betweentinawen nga agsinnublat ti innem a bulan idiay [[Frauenfeld]] andken [[Weinfelden]]-->
 
 
== Pinagibasaran ==
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/wiki/Dagiti_kanton_ti_Suisa"