Himalaya: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
Content deleted Content added
ZéroBot (tungtungan | aramid) m r2.7.1) (Robot: Agnaynayon zh-classical:喜瑪拉雅山 |
Lam-ang (tungtungan | aramid) naipatarus manipud idiay en:Himalayas http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Himalayas&oldid=539305289 |
||
Linia 34:
Daytoy ket nabagkat babaen ti [[subduksion]] ti [[Indiano a Plato|Indiano a tektoniko a plato]] idiay sirok ti [[Eurasiano a Plato]], ti kabambantayan a Himalaya ket gumay-at ti, laud-amianan a laud nga aginggana ti daya-abagatan a daya, iti maysa nga arko ti {{Convert|2400|km|mi}} a kaatiddog. Ti lumaud nga angklana, ti [[Nanga Parbat]], ket naisanglad idiay abagatan ti akin-amianan unay a sikko ti karayan Indus, ti dumaya nga angklana, ti [[Namcha Barwa]], ti laud ti nalatak a sikko ti karayan Tsangpo. Ti kabambantayan ket naidumaduma iti kaakaba manipud ti {{Convert|400|km|mi}} iti laud aginggana ti {{Convert|150|km|mi}} iti daya.
==Ekolohia==
{{Nangruna|Elolohia ti Himalaya}}
Dagiti mula ken ayup ti Himalaya ket agdumaduma babaen ti klima, tudo, kangato, ken dagiti daga. Dagiti panagbalbaliw ti klima ket sumakup mabnipud ti tropikal babba ti kabambantayan aginggana iti permanente a yelo ken niebe kadagiti kangatuan pantok. Iti kanagtuan a lugar ti [[Tropiko ti Kanser]], ti permanente [[linia ti niebe]] ket isu kadagiti kanagatuan iti lubong iti agarup a {{convert|5500|m|ft|-2}}.<ref>{{cite journal|last1=Shi|first1=Yafeng|last2=Xie|first2=Zizhu|last3=Zheng|first3=Benxing|last4=Li|first4=Qichun|url=http://itia.ntua.gr/hsj/redbooks/126/iahs_126_0111.pdf|title=Pannakaiwarwaras, Langa ken dagit Panagdumaduma dagiti Glasier iti Tsina|journal=Penpen ti Glasier ti Lubong|year=1978|publisher=Riederalp Workshop}}</ref> Iti maigiddiatan, dagiti [[ekuador|ekuatorial]] a kabambantayan idiay [[Baro a Guinea]], ti [[Rwenzoris]] ken [[Colombia]] ket adda ti abab-baba a linia ti niebe iti {{convert|900|m|ft|-1}} .<ref>{{cite book|last1=Henderson-Sellers|first1=Ann|last2=McGuffie|first2=Kendal|title=Ti Kasakbayan ti Klima ti Lubong: Ti Panagmodelo a Perspektibo|pages=199–201|isbn=9780123869173}}</ref> Ti kaadu ti tinawen a panagtudtudo ket umadadu manipud ti laud nga aagpadaya idiay igid ti akin-abagatan a sanguanan ti kabambantayan. Daytoy a panagduduma ti kangato, tudo ken kasasaad ti daga a maitipon ti nangato unay a linia ti niebe ket mangsuporta kadagiti adu a kita ti komunidad dagiti naisangsangayan a mula ken ayup. Kas pagarigan dagiti nakaro ti kangato nga altitud (nababa nga atmosperiko a presion) no mairaman ti nakaro a kalamiis ket mangpalubos ti panagbiag dagiti [[ekstremopilo]] nga organismo.<ref>{{cite web|first=C. Michael|last=Hogan|year=2010|url=http://www.eoearth.org/article/Archaea?topic=49496|title=Archaea|editor1-first=E.|editor1-last=Monosson|editor2-first=C.|editor2-last=Cleveland|work=Ensiklopedia ti Daga|publisher=Nailian a Konsilo para iti Siensia ken Enbironmento|location=Washington DC}}</ref>
Ti naisangsangayan a kabaknang ti agsabsabong ken mulmula ti Himalaya ket mapmapan kadagiti estruktural ken komposisional a panagbalbaliw gapu ti [[panagbalbaliw ti klima]]. Ti panagpangato ti temperatura ket mabalin a mangiyalis kadagiti nadumaduma a sebbangan kadagiti nangatngato nga elebasion. Ti kabakiran ti diraan ket pinarparukma babaen dagiti kabakiran ti pino idiay rehion ti Garhwal Himalaya. Adda dagiti reporta dagiti nasapa a panagsabsabong ket panagbungbunga kadagiti sebbangan ti kayo, a naipangpangruna ti [[rododendro]], [[mansanas]] ken ''[[Myrica esculenta]]''. Ti kangatuan a naamammuan a sebbanagn ti kayo idiay Himalayas ket ti ''Juniperus tibetica'' a mabirukan idiay {{convert|4900|m|ft|-1}} idiay Akin-daya a Tibet.<ref name>{{cite journal|url=http://www.uni-marburg.de/fb19/personal/professoren/miehe/pdfs/20074.pdf|title=Kangatuan a Lini ti kayo idiay Akin-amianan a Hemisperio ket Mabirukan idiay Akin-abagatn a Tibet|first1=Georg|last1=Miehe|first2=Sabine|last2=Miehe|first3=Jonas|last3=Vogel|first4=Sonam|last4=Co|first5=La|last5=Duo|year=2004|journal=Panagsukisok ken Panagrang-ay ti Bantay|volume=27|issue=2|date=May 2007|pages=169–173|doi=10.1659/mrd.0792}}</ref>
==Heolohia==
[[Papeles:Himalaya-formation.gif|thumb|Ti adadu ngem 6,000 km a panagbaniaga ti daga a masa ti India (Indiano Plato) sakbay ti panagidungparna iti Asia (Eurasiano a Plato) idi agarup a 40 aghinggan idi 50 a riwriw a tawtawen]]
{{Nangruna|Heolohia ti Himalaya}}
Ti Himalaya ket dagiti kaubingan akabambantayan iti planeta ken kangrunaan a buklen ti nabagkat a [[sedimentario]] ken [[metamorpiko a bato]]. Segun ti moderno a teoria ti [[plato a tektoniko]], ti pannakapormada ket ti nagbanagan ti maysa a [[kontinental a panagdinnungpar]] wenno [[orohenesis]] idiay igid ti [[pagsasabatan a pagbeddengan]] a baetan ti [[Indo-Australiano a Plato]] ken ti [[Eurasiano a Plato]]. Daytoy ket tinawtawagan a kas ti [[nakulpi a bantay]].
Ti panagdungpar ket nangrugi iti [[Kretaseo|Akin-ngato a Kretaseo]] a paset ti panawen idi 70 riwriw a tawtawen, idi tiaggungunay ti amianan nga [[Indo-Australiano a Plato]], nga aggungunay iti agarup a 15 cm ti tunggal maysa atawen, ket nakidinnungpar iti [[Eurasiano a Plato]]. Idi agarup a 50 riwriw a tawtawen, daytoy napardas nga aggungunay nga Indo-Australiano a plato ket kompleto a nangrikep ti [[Taaw Tethys]], a ti kaada daytoy ket naikeddeng babaen dagiti [[sedimentario a bato]] a mabirukan idiay dataran ti taaw , ken dagiti [[bulkan]] nga umarariping kadagiti igidna. Gaputa dagitoy a sedimento ket nalag-anda, nalumesda kadagit ikabambantayan embes a limned iti datar. Ti Indo-Australiano a plato ket agtultuloy maipipan a horisontal iti baba ti [[Tibetano a banak ]], a mangpilit ti banak nga agpangato. Ti [[Arakan Yoma]] bambantay idiay [[Myanmar]] ken ti [[Is-isla Andaman ken Nicobar ]] idiay [[Luek tiBengal]] ket naporma pay a kas ti maysa anagbanagan ti daytoy a panagdungpar.
Ti Indo-Australiano a palato ket aggungunay pay laeng iti 67 mm ti tunggal maysa a tawen, ken kadagiti sumaruno a 10 a riwriw a tawtawen daytoy ket mapanto iti agarup a 1,500 km idiay Asia. Agarup a 20 mm ti tunggal maysa a tawen iti India-Asia c a panagsabsabat ket masagepsep babaen ti [[Duyok a babak|panagduyok]] iti igid ti akin-abagatan a sanguanan ti Himalaya. Daytoy ket pagbanagan ti Himalayas nga agpanagto babaen ti agarup 5 mm ti tunggal maysa a tawen, a mangaramid kadagitoy a heolohiko nga aktibo. Ti panagggunay ti Indiano a plato idiay plato ti Asian ket mangaramid daytoy a rehion a [[seismiko]] nga aktibo, a agbanagan kadagiti [[giingined]]
Idi las-ud ti kinaudi a [[panawen ti yelo]], adda idi ti maysa a naikapet nga alog ti yelo dagiti [[glasier]] ti baetan ti [[Kangchenjunga]] iti daya ken [[Nanga Parbat]] iti laud.<ref name=K2011>{{cite book|last=Kuhle|first=M.|year=2011|chapter=Ti Nangato a Glasial (Kinaudi a Panawen ti Yelo ken Kinaudi a Glasial Maximum) a Yelo a Kalob ti Nangato ken Tengnga nga Asia, nga adad ti Maysa a Kritiko a Panagrepaso Kadagiti Kinaudi a Petsa ti OSL ken TCN|editor1-last=Ehlers|editor1-first=J.|editor2-last=Gibbard|editor2-first=P.L.|editor3-last=Hughes|editor3-first=P.D.|title=Kuatenario a Glasiasion - Gay-ay ken Kronolohia,Ti Asasideg a Panagkita|location=Amsterdam|publisher=Elsevier BV|pages=943–965}} (dagit imapa ti glasier [http://booksite.elsevier.com/9780444534477/ dmabalin a maikarga])</ref> Iti laud, dagiti glasier ket timmiponda ti network iti alog ti yelo idiay [[Karakoram]], ken iti amianan, timmiponda ti dati a [[Tibet]]ano nga kaunegan ti daga a yelo .iti abagatan, ti ruar a panagayos dagiti glasier ket nagpatingga iti baba ti elebasion iti {{convert|1000|-|2000|m|ft}}.<ref name=K2011/><ref>{{cite journal|last=Kuhle|first=M|year=1987|title=Subtropikal a bantay- ken bambantay a gasasion idi ti panawen ti yelo ket nangkalbit ti panagawan dagiti maipapan ti glasier a paset ti panawen iti Pleistoseno|journal=GeoJournal|volume=14|issue=4|pages=393–421|doi=10.1007/BF02602717}}</ref> Bayat a ti agdama a ginget dagiti glasier ti Himalaya ket umabot ti {{convert|20|to|32|km|mi}} iiti kaatiddog, adda dagiti kangrunaan a ginget dagiti glasier idi ket {{convert|60|to|112|km}} ti kaatiddogda idi las-ud ti yelo a panawen.<ref name=K2011/> Ti glasier a linia ti niebe (ti altitud a lugar ti pakapenpenan ken [[ablasion]] ti glasier ket natimbeng) ket agaru idi a {{convert|1400|-|1660|m|ft}} nga abab-baba ngen tatta nga aldaw. Isu nga, ti klima ket saana a {{convert|7.0|to|8.3|C|F}} a nalamlamiis ngem tatta nga aldaw.<ref>{{cite journal|last=Kuhle|first=M.|year=2005|chapter=The maximum Ice Age (Würmian, Last Ice Age, LGM) glaciation of the Himalaya – ti glasioheomorpolohiko a pangsukisok dagiti linia a pagrimriman ti glasier, kapuskol ti yelo ken kababaan a dati nga igid a puespuesto dagiti Bantay Everest-Makalu-Cho Oyu a massif (Khumbu- ken Khumbakarna Himal) a mairaman kadagiti pakaammo ti naladaw a glasial-, neoglacsial-, ken dagiti naipakasaritaan nga agpang ti glasier, dagiti depresion ti linia ti niebe ken tawtawen|title=Tibet ken Nangato nga Asia (VII): Glasioheomorpolohia ken Dati a Glasiasion iti Himalaya kenKarakorum|journal=GeoJournal|volume=62|location=Dordrecht|publisher=Kluwer|pages=193–650|issue=3–4|doi=10.1007/s10708-005-2338-6}}</ref>
== Dagiti nagibasaran ==
{{reflist|33em}}
Line 62 ⟶ 78:
[[Kategoria:Dagiti pisiograpia a panakabingbingay]]
[[Kategoria:Dagiti Sanskrito a balikas ken insasao]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]
[[af:Himalaja]]
| |||