|
Ti '''Internet''' ket ti sapasap nga awag kadagiti agsisilpo wenno agkikinnonektar a [[computer network ti kompiuter]]s a mabalin nga usaren ti publicopubliko iti sangalubongan. Maipatulod dagiti [[datos]] babaen ti [[packet switching]] iti panangaramat iti napagkaykaysaan ti amin a pagrukodan a maawagan iti [[internetprotokol protocolti internet]] (IP).
Buklen ti Internet ti rinibu nga agduduma a dadakkel man ken babassit a [[network]]s a komersial man wenno pang-akademia ken pang-goviernogobierno. Awit daytoy ti nadumaduma nga informasioninpormasion ken serbisio a kas iti surat nga electronicaelektronika wenno [[emailesurat]], [[online]] a panagsasarita ken panaggigimong wenno panagpipinnadamag (chat, forum, newsgroup), ken dagiti agsisinnilpo a [[panid ti web|pampanid ti web]] ti [[web|World Wide Web]].
[[Kategoria:Internet]]
{{pungol-nangruna}}
[[Kategoria:Digital a teknolohia|Internet]]
{{pungol-nangruna}}
<!--
:''Tungkol sa ''' Internet''' ang artikulong ito, ang malawak na computer network na maaaring gamitin ng publiko sa buong mundo, [http://www.v7ndotcomelursrebmem-summitmedia.com/ V7ndotcom Elursrebmem]. Mas pangkalahatang kataga ang '''''isang'' internet''' para sa anumang magkakasamang magkakabit na mga ''[[computer network]]'' na pinagkabit sa pamamagitan ng [[internetworking]]''.''
==Pabuo ng Internet==
''Pangunahing artikulo: [[Kasaysayan ng Internet]]''
Noong [[1969]], nagsimula bilang [[ARPANET]] ang mga sentral na network na binubuo ng Internet. Binuo ito ng [[United States Department of Defense]] [[Advanced Research Projects Agency]] (ARPA). Kabilang sa mga naunang pagsasaliksik na inambag sa ARPANET ang gawa sa mga di-sentralisadong network, [[teoriya ng pagpila]], at packet switching. Noong [[Enero 1]], [[1983]], pinalitan ang sentral na networking protocol ng ARPANET mula sa [[NCP]] patungong [[TCP/IP]], na siyang naging simula ng Internet sa pagkilala natin sa ngayon.
Noong [[1986]], isa sa naging mahalagang hakbang sa pagsulong nito ang paggawa ng [[National Science Foundation]] (NSF) ng isang pamantasang backbone, ang [[NSFNet]]. Kabilang ang [[Usenet]] at [[Bitnet]] sa mga mahahalagang magkakaibang network na matagumpay na nabigyan ng lugar sa loob ng Internet.
Sa loob ng [[dekada 1990]], matagumpay na nabigyan ng lugar ng Internet ang karamihan sa mga nakaraang umiiral na computer network (nanitiling hiwalay ang ilan sa mga network katulad ng [[Fidonent]]). Kadalasang iniuugnay ang paglagong ito sa kakulangan ng sentral na pangangasiwa, na pinahintulot ang pundamental na paglago ng network, gayun din ang paggiging di proprietary ng mga Internet protocol, na pinapalakas ang loob ng mga nagtitinda (''vendor'') sa paggamit ng ibang sistema at iniiwasan ang isang kompanya na gamitan ang kapangyarihan na kontrolin ang network.
==Ang Internet sa ngayon==
Bukod sa di-mapaniwalaan masalimuot na pisikal na koneksyon na binubuo ng imprastraktura nito, binibigkis ang Internet ng mga bilateral o multilateral na kontratang komersyal (halimbawa [[peering agreement]]) at mga teknikal na detalye o [[protocol]] na sinasalarawan kung paaano magpalitan ng mga [[datos]] sa ibabaw ng network.
Di tulad ng mga lumang sistema ng [[komunikasyon]], sinadyang binalangkas ang [[Internet protocol suite]] para maging [[agnostiko]] na may pagkakilala sa suportang pisikal na tagapamagitan. Maaaring magdala ng trapiko sa Internet ang kahit anong pang-komunikasyon na network, naka-kawad man o hindi, na maaaring magdala ng digital na datos sa dalawang-direksyon. Sa gayon, dumadaloy ang mga Internet packet sa mga naka-kawad na network katulad ng tansong kawad, magkasuyong kable (''coaxial cable''), at fiber optic; at sa mga walang kawad na network katulad ng [[Wi-Fi]]. Ito ang binubuo ng Internet kapag sama-sama ang lahat ng mga network na ito na binabahagi ang parehong mataas-na-antas na mga protocol.
Nagmula ang mga Internet protocol mula sa mga usapin sa loob ng Internet Engineering Task Force ([[IETF]]) at kanilang mga gumagawang pangkat, na bukas sa paglahok ng publiko at repaso. Nililikha ng mga kumiteng ito ang mga dokumento na kilala bilang mga dokumento ng [[Request for Comments]] (RFCs). Naiakyat ang katayuan ng ibang RFCs bilang [[Pamantayang Internet]] ng Internet Architecture Board ([[IAB]]).
Ilan sa mga higit na ginagamit na mga protocol sa [[Internet protocol suite]] ang [[Internet Protocol|IP]], [[Transmission Control Protocol|TCP]], [[User Datagram Protocol|UDP]], [[Domain Name System|DNS]], [[Point-to-Point Protocol|PPP]], [[Serial line IP|SLIP]], [[ICMP]], [[Post Office Protocol|POP3]], [[Internet Message Access Protocol|IMAP]], [[Simple Mail Transfer Protocol|SMTP]], [[HTTP]], [[HTTPS]], [[Secure shell|SSH]], [[Telnet]], [[File transfer protocol|FTP]], [[LDAP]], at [[Secure Sockets Layer|SSL]].
Ilan sa mga tanyag na serbisyo sa Internet na binubuo ng mga protocol na ito ang [[e-mail]], [[Usenet]] newsgroups, [[pagbabahagi ng mga file]], the [[World Wide Web]], [[Gopher protocol|Gopher]], [[Session (agham pangkompyuter)|session access]], [[WAIS]], [[finger protocol|finger]], [[Internet relay chat|IRC]], [[MUD]], at [[MUSH]]. Sa mga nabanggit na ito, malinaw na ang e-mail at ang World Wide Web ang higit na ginagamit, at marami na ibang mga serbisyo ang ginawa sa ibabaw nito, katulad ng mga [[mailing list]] at [[weblog]]. Ginawang posible ng Internet ang magbigay ng serbisyong real-time katulad ng [[radyong web]] at mga [[webcast]] na maaaring pasukin saanman sa daigdig.
Hindi nilikha sa ganitong paraan ang ilan sa mga ibang tanyag na serbisyo sa Internet, ngunit nakasalig sa sistemang proprietary sa simula. Kabilang dito ang [[Internet relay chat|IRC]], [[ICQ]], [[AOL Instant Messenger|AIM]], at [[Gnutella]].
Maraming naganap na mga pagsusuri sa Internet at sa kanyang kayarian. Halimbawa, natukoy na mga halimbawa ng [[scale-free network]] ang kayarian ng Internet IP routing at mga hypertext link ng World Wide Web.
Katulad ng kung papaano kumakabit ang mga komersyal na mga tagapagbigay ng Internet sa pamamagitan ng mga [[Internet exchange point]], kumakabit patungo sa mga malalaking subnetwork ang mga pangsaliksik na network katulad ng:
* [[GEANT]]
* [[Internet2]]
* [[Little Global Ring Network for Advanced Application Development|Little GLORIAD]]
Binuo naman ito sa palibot ng halos tila mas maliit na mga network. Tignan din ang listahan ng [[:Category:Mga pang-akademyang organisasayon ng kompyuter network|mga pang-akademyang organisasayon ng kompyuter network]].
==Kultura ng Internet==
Mayroong malalalim na makabuluhang epekto ang Internet sa [[kaalaman]] at mga [[pananaw ng mundo]]. Sa pamamagitan ng paggamit ng [[keyword]] sa [[pananaliksik sa Internet]], gamit ang mga [[search engine]], katulad ng [[Google]], milyun-milyon sa buong mundo ang may madali, sandaling pagpasok sa isang malawak na halaga at magkakaibang mga online na impormasyon. Kumpara sa mga [[ensiklopedya]] at tradisyunal na mga [[aklatan]], kinakatawan ng Internet ang isang biglaan at sukdulang desentralisasyon ng impormasyon at datos.
[[Ingles]] ang higit na ginagamit na [[wika]] para sa pakikipagusap sa Internet, dahil sa pinagmulan ng Internet, sa paglago ng ginagampanan ng Ingles bilang internasyonal na wika, at ang mahinang kakayahan ng sinaunang mga kompyuter na tanggapin ang mga karakter liban sa kanlurang [[alpabeto]].
Lumago ng sapat ang Internet sa mga nakaraang taon, na makukuha sa karamihan sa mga sumulong na bansa ang sapat na nilalamang katutubong-wika para sa isang kapaki-pakinabang na karanasan.
Sa Internet, maaaring makipagusap ang mga tao na may pambihirang kawilihan o kundisyon at makipagtulungan sa pamamagitan ng di-mabilang na mga pamamaraan, ng walang sagabal sa layo.
==Mga kasalukuyan at potensyal na suliranin==
Maraming mga negatibong publisidad ang Internet, kasama ang kapakinabangan nito, mula sa tunay na mga pag-alala hanggang sa ma-tabloid na pagkakalat ng takot.
* [[Pag-abuso sa bata]]
* Copyright infringement
* Mga virus
* [[Pag-crack ng seguridad]]
* Di na usong teknolohiya
* Sariling pagkasira ng mga [[subculture]]
==Pagpasok sa Internet==
Kabilang ang [[dial-up]], landline [[broadband]] (sa ibabaw ng magkasuyong kable, fiber optic o tansong kawad) at [[satellite Internet|satellite]] sa karaniwang pamamaraan sa pagpasok sa Internet sa loob ng bahay o opisina.
Sa mga [[pampublikong lugar]], kabilang ang mga [[aklatan]] at [[kapihang Internet]] sa mga lugar na ginagamit upang pumasok sa Internet, kung saan may mga kompyuter na may koneksyon sa Internet. Maaari din pasukin ang Internet sa mga ibang pampublikong lugar katulad sa bulwagan ng paliparan, minsan ang paggamit nito ng sandali habang nakatayo. Maraming mga kataga ang ginagamit katulad ng "public Internet kiosk", "public access terminal, "Web [[payphone]]".
Binibigay naman ng [[Wi-Fi]] ang walang kawad na pagpasok sa Internet. Kabilang sa mga [[hotspot]] na nagbibigay ng ganoong pagpasok ang mga [[kapihang Wi-Fi]], kung saan kailangan magdala ng isang gumagamit ng sarili niyang kagamitan na walang kawad katulad ng [[laptop]] o [[PDA]]. Maaari na walang bayad ang mga serbisyong ito, libre sa mga mamimili lamang, o may bayad. Hindi limitado ang isang hotspot sa isang lokasyon lamang. Maaari na nasa buong kampus o parke ito, kahit na sa mga kasuluksulukan ng [[lungsod]].
Bukod sa Wi-Fi, mayroon mga pagsubok ang naganap sa proprietary na mga walang kawad na mobile network, at nakatakdang walang kawad na serbisyo. Hindi masyadong malaganap ang serbisyong ito dahil sa mataas na halaga ng pangangalap nito, na pinapasa bilang kabayaran sa mataas na paggamit ng mga gumagamit.
Kabilang ang [[Timog Korea]], [[Sweden]], [[Finland]], [[Canada]] at ang [[Estados Unidos]] sa mga bansa kung saan isang produkto ang pagpasok sa Internet na ginagamit ng nakakarami sa [[populasyon]]. Lumalago ng mabilis ang paggamit ng Internet sa buong daigdig ng nakaraang dekada, bagaman tila bumagal ang paglago noong pagkatapos ng [[2000]]. Natatapos na ang bahagi ng mabilis na paglago ng mga industriyalisadong bansa, habang nagiging malaganap ang paggamit doon, ngunit patuloy ang paglaganap sa [[Aprika]], [[Latinoamerika]], ang [[Carribean]] at sa [[Gitnang Silangan]].
Isang paraan upang maging tulay sa tinatawag nilang [[digital divide]] ang pagpapalawak ng pagpasok sa Internet.
==Tignan din==
* [[Listahan ng paksa tungkol sa Internet]]
* [[Bogon filtering]]
* [[Catanet]]
* [[Cybersex]]
* [[Demokrasya sa Internet]]
* [[Dinamiko sa Internet]]
* [[Extranet]]
* [[Hacktibismo]] or [[Kulturang Hacker]]
* [[Internet Archive]]
* [[Internet Troll]]
* [[Intranet]]
* [[ICANN]]
* [[Madilim na web]]
* [[Mga patawa sa Internet]]
* [[NANOG]]
* [[Netiquette]]
* [[Network Mapping]]
* [[Open Directory Project]]
* [[Pamamahagi ng file]]
* [[Pag-flame]]
* [[Pagkakaroon ng kaibigan sa Internet]]
* [[Salitang kalye sa Internet]]
* [[Sining sa Intenet]]
* [[Web browser]]
* [[Web hosting]]
* [[WebQuest]]
-->
[[Kategoria:Kompiuter ken Teknolohia ti Informasion|Internet]]
[[Kategoria:Komunikasion|Internet]]
| 