Wikipedia

Mehiko: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnosBarbaro nga urnos →
Content deleted Content added
VisualWikitext
No edit summary
Kopia urnos (bassit)
Linia 1:
{{Infobox Pagilian
|native_name = {{patubo a nagan|Azteces|MexihcoEstados TlacetililliUnidos TlahtohcayotlMexicanos{{spaces|1}}<ref name="presidencia.gob.mx">{{cite web|url= http://www.presidencia.gob.mx/index.php?DNA=91 | publisher =Ti Panag-presidentePresidensia ititi MéhikoMehiko | title = Opisial a Nagan iti Pagilian | location = MX |date=2005-03-31 |accessdate= 2010-05-30}}</ref><ref name="cia.gov" />}}
|conventional_long_name = Estados Unidos Mehikanosdagiti Mehikano
|common_name = MéhikoMehiko
|image_flag = Flag_of_MexicoFlag of Mexico.svg
|alt_flag =
|image_coat = Coat of arms of Mexico.svg
Linia 9:
|symbol_type = Eskudo
|national_motto =
|national_anthem = "[[Himno Nacional Mexicano]]"<br />({{lang-ilo|Nailian a Kanta ti MéhikoMehiko}})
|royal_anthem =
|motto =
|other_symbol_type = Nailian a Selio:
|other_symbol = [[Selio ititi Estados Unidos Mehikanosdagiti Mehikano]] [[Papeles:Seal of the Government of Mexico.svg|18px]]
|image_map = MEX_orthographicMEX orthographic.svg
|map_width = 220px
|alt_map =
Linia 25:
|longd= 99 |longm= 22 |longEW = W
|largest_city = Sidad ti Méhiko
|official_languages = [[Pagsasao nga Espaniol|Españiol]] <ref name="SRE English">{{cite web|url=http://www.sre.gob.mx/en/index.php?option=com_content&view=article&id=10&Itemid=271 | publisher =Sekretario iti Ganganaet a Pannakibiang | title = Sapasap a Paammo a maipapan ti Méhiko | location = MX |date= 2011-04-26 | accessdate= 2011-04-26}}</ref><ref name="BritannicaLang">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/379167/Mexico/27385/Languages |title=Encyclopaedia Britannica – Dagiti pagsasao ti MéhikoMehiko |publisher=britannica.com |date=2011-04-26 |accessdate=2011-04-26}}</ref>
|national_languages = 62 a [[Dagiti pagsasao ititi MéhikoMehiko|pagsasao dagiti patneng nga Amerindian]]<ref name="ofc_lang">Ti Sapasap a Linteg dagiti Karbengan ti LiguistikaLingguistika para kadagiti Patneng a Tattao ket maibigbigan na amin dagiti Amerindio a minoridad a pagsasao, a mairaman ti Espaniol, a kas nailian a pagsasao ken naitimbeng nga umisu laeng kadagiti teritoria a maisasaoemaisasao. Ti gobierno ket maibigbigan na dagiti 62 a patmengpatneg a pagsasao, ken dagiti sabsabali a kita a saan mawawatan. {{Citecite document | title = Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas | publisher = CDI | place = Méhiko | url = http://www.cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=90}}</ref>
|regional_languages =
|languages_type =
|languages =
|ethnic_groups = - Mestiso 70%<ref name="Lizcano" /><br /> -– Puraw 15%<ref name="Lizcano" /><br /> -– Patneng 9.8%<ref name=CDI1>{{cite web|url=http://www.cdi.gob.mx/cedulas/sintesis_resultados_2005.pdf |title=Síntesis de Resultados |publisher=Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas |year=2006 |accessdate=2010-12-22}}</ref><br />- Sabsabali 1%<ref name="Lizcano">{{Citecite journal|last=Lizcano Fernández |first=Francisco |date=Mayo 2005 |title=Composición Étnica de las Tres Áreas Culturales del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI |journal=Convergencia |volume=38 |pages=185–232; table on p. 218 |publisher=[[Universidad Autónoma del Estado de México]], Centro de Investigación en Ciencias Sociales y Humanidades |location=Méhiko|issn=1405-1435 |url=http://convergencia.uaemex.mx/rev38/38pdf/LIZCANO.pdf |language=Espaniol |format=PDF}}</ref>
|ethnic_groups_year =
|demonym = Mehikano
|government_type = {{nowrap|[[Pederalismo|Pederal]] a [[Presidensial a sistema|presidensial]]<br /> [[batay-linteg al republika]]<ref>{{cite web| format = PDF | location = MX | url=http://www.scjn.gob.mx/SiteCollectionDocuments/PortalSCJN/RecJur/BibliotecaDigitalSCJN/PublicacionesSupremaCorte/Political_constitucion_of_the_united_Mexican_states_2008.pdf |title = Politikal a Batay-linteg dagiti Nagkaykaysa nga Estado ti Méhiko Titulo 2 Artikulo 40 | publisher= SCJN | accessdate = 2010-08-14}}</ref>}}
|leader_title1 = [[Presidente ti MéhikoMehiko|Presidente]]
|leader_name1 = [[Enrique Peña Nieto]]
|leader_title2 = [[Sekretario ti Kaunegan (MéhikoMehiko)|Sekretario ti Kaunegan]]
|leader_name2 = [[Alejandro Poiré Romero|Alejandro Poiré]]
|leader_title3 = [[Korte Suprema ititi Hustisia ititi PagailianPagilian|Presidente ititi Korte Suprema]]
|leader_name3 = [[Juan N. Silva Meza|Juan Silva Meza]]
|leader_title4 =
Linia 46:
|leader_title6 =
|leader_name6 =
|legislature = [[Batay-linteg ti MéhikoMehiko|Kongreso]]
|upper_house = [[Senado (MéhikoMehiko)|Senado]]
|lower_house = [[SiledKamara dagiti Deputado (MéhikoMehiko)|Siled dagiti Deputado]]
|sovereignty_type = [[PanangwayawayasGubat ati GubatWayawaya ti MéhikoMehiko|PanangwayawayasWayawaya]]
|sovereignty_note = manipud iti [[España]]
|established_event1 = NaiparangarangNairangarang
|established_date1 = Septiembre 16, 1810
|established_event2 = Mabigbigan
Linia 82:
|GDP_PPP_per_capita = $15,113<ref>{{cite web | url = http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2011&ey=2016&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&c=512%2C941%2C914%2C446%2C612%2C666%2C614%2C668%2C311%2C672%2C213%2C946%2C911%2C137%2C193%2C962%2C122%2C674%2C912%2C676%2C313%2C548%2C419%2C556%2C513%2C678%2C316%2C181%2C913%2C682%2C124%2C684%2C339%2C273%2C638%2C921%2C514%2C948%2C218%2C943%2C963%2C686%2C616%2C688%2C223%2C518%2C516%2C728%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C522%2C278%2C622%2C692%2C156%2C694%2C624%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C184%2C132%2C524%2C646%2C361%2C648%2C362%2C915%2C364%2C134%2C732%2C652%2C366%2C174%2C734%2C328%2C144%2C258%2C146%2C656%2C463%2C654%2C528%2C336%2C923%2C263%2C738%2C268%2C578%2C532%2C537%2C944%2C742%2C176%2C866%2C534%2C369%2C536%2C744%2C429%2C186%2C433%2C925%2C178%2C869%2C436%2C746%2C136%2C926%2C343%2C466%2C158%2C112%2C439%2C111%2C916%2C298%2C664%2C927%2C826%2C846%2C542%2C299%2C967%2C582%2C443%2C474%2C917%2C754%2C544%2C698&s=PPPPC&grp=0&a=&pr1.x=40&pr1.y=10 | title = IMF}}</ref>
|GDP_PPP_per_capita_rank = Maika-58
|GDP_nominal = $1.041 trilion<ref name="imf-mx" />
|GDP_nominal_rank = Maika-13
|GDP_nominal_year = 2011
|GDP_nominal_per_capita = $9,489<ref name="imf-mx" />
|GDP_nominal_per_capita_rank = Maika-58
|Gini_year = 2010
Linia 105:
|date_format =
|DST_note =
|utc_offset_DST = −7 aginggana tiiti −5
|drives_on = kanawan
|cctld = [[.mx]]
Linia 118:
}}
 
Ti '''Estados Unidos Mehikanosdagiti Mehikano'''<ref>Ti sabali pay a panakaipataruspannakaipatarus ket ''Mehikano nga Estados Unidos dagiti Mehikano'' a nausar pay idi. {{Citecite document | publisher = HA | url = http://historical.ha.com/common/view_item.php?Sale_No=661&Lot_No=56012&src=pr | title = Ti Pederal a Batay-linteg ti Mehikano nga Estados Unidos}}</ref>wenno kadawyan a makunkuna a kas '''MéhikoMehiko''', ket maysa nga batay-linteg a pederal a republika iti [[Amianan nga Amerika]]. Naibeddengan iti amianan iti [[Estados Unidos]]; iti abagatan ken laud babaen ti [[Taaw Pasipiko]]; iti abagatan a daya babaen ti [[Guatemala]], [[Belize]], ken ti [[Baybay Karibe]]; ken iti daya babaen ti [[Gólpo iti Méhiko]].<ref>Heograpiko a Diksionario ti Merriam-Webster, Maika-3 nga ed. Springfield, MA: Merriam-Webster, Inc.; p. 733</ref>Naisakupan na daytoy iti nganngani a dua a [[riwriw]] a kuadrado kilometro (sumurok a 760,000 kuadrado milia),<ref name="cia.gov">{{CIA World Factbook link|mx|Méhiko}}</ref>Ti Méhiko ket isu ti maikalima a kadakkelan a pagilian iti [[Kaamerikaan]] babaen ti dagup a kalawa ken ti maika-13 a kadakkelan a naiwayawayas a pagilian iti lubong. Nga addan ti nakarkulo a populasion iti surmurok a 112 a riwriw,<ref name="INEGI 2010 Census Statistics" /> isu daytoy ti maika-11 a kapusekan ti populasion ken ti kapusekan ti populasion kadagiti agsasao ti Españiol a pagilian. Ti MéhikoMehiko ket maysa a a tiponan ti muyong a nagbuklan [[Dagiti politikal a pannakabingbingay ti Mehiko|dagiti tallo pulo ket maysa nga estado]] ken maysa a [[Siudad ti Mehiko|Pederal a Distrito]], ti kapitolio a siudad.
ket maysa a a tiponan ti muyong a nagbuklan [[Dagiti politikal a pannakabingbingay ti Mehiko|dagiti tallo pulo ket maysa nga estado]] ken maysa a [[Siudad ti Méhiko|Pederal a Distrito]], ti kapitolio a siudad.
 
Ti [[Kasakbayan ti Kolumbiano a Mehiko]] adu kadagiti kultura ket nataenganda kdagitidagiti napalaing a sibilisasion a kas ti [[Olmec]], ti [[Toltec]], ti [[Teotihuacan]], ti [[Sapoteko a sibilisasion|Sapoteko]], ti [[Maya a sibilisasion|Maya]] ken ti [[Aztec|Asteka]] sakbay nga immunada a nakakita kadagiti Europeano. Idi 1521, ti España [[Espaniol a panagrukma ti Asteka nga Imperio|nangirukma]] ken nangikolonisado ti teritorio manipud ti kuartelna idiay [[Tenochtitlan|Mehiko-Tenochtitlan]], a daytoy ket naadministrado a kas ti Birreinato ti [[Baro nga España]]. Daytoy a teritorio ket dimteng a nagbalin a ti Mehiko a kas ti [[Mehikano a Gubat ti Panagwaywayas|panagwaywaya]] ket nabigbigan idi 1821. Ti kalpasan ti panagwayawaya a paset ti panawen ket naidasig idi babaen ti [[Ekonomiko a pakasaritaan ti Mehiko#PanagwaywayasWayawaya|ekonomiko a panakatalnapannakatalna]], ti [[Mehikano-Amerikano a Gubat]] ken ti [[Maipapan ti teritorio nga ebolusion ti Mehiko|maipapan ti teritorio a pannakaiyakar]] iti Estados Unidos, ti [[Reporma a Gubat|sibil a gubat]], dagiti [[Emperador ti Mehiko|dua nga imperio]] ken [[Listaan dagiti Presidente ti Mehiko|ti domestiko a diktadura]]. Ti kinaudi a naibaga ket nakaiturongan ti [[Mehikano a Rebolusion]] idi 1910, a nakaipatinggaan ti panakaiyebkas ti [[Batay-linteg ti Mehiko|1917 a Batay-linteg]] ken ti irurumsua ti agdama a [[Dagiti politika ti Mehiko|sistema ti politika]] ti Mehiko. Dagiti [[Sapasap a panagbutos ti Mehiko, 2000|panagbutos a natengngel idi Hulio 2000]] ket nangmarka ti immuna a panangabak ti presidensia ti kasuppiatan a partido manipud ti [[Partido ti Institusional a Rebolusionario]]. Manipud idi 2006 ti pagilian ket adda iti tengnga ti maysa a [[Mehikano a Gubat ti Druga|druga a gubat]] a nakatunton kadagiti 60,000 a biag.<ref>{{Citecite news|url=http://www.zetatijuana.com/2011/12/12/quinto-ano-de-gobierno-60-mil-420-ejecuciones/ |title=Quinto año de gobierno |work=Semanario Zeta | date=2011-11-12|archiveurl=https://archive.is/WLqY|archivedate=2012-12-17}}</ref>
 
Ti Mehiko ket maysa kadagiti kadakkelan nga ekonomia iti lubong, ken daytoy ket naipanunotan a kas maysa a [[rehional a bileg]] ken [[tengnga a bileg]].<ref>{{cite web|last=James Scott, Matthias vom Hau ken David Hulme|title=Ti Labes ti BICs: Dagiti estratehia ti impluensia|url=https://www.escholar.manchester.ac.uk%2Fapi%2Fdatastream%3FpublicationPid%3Duk-ac-man-scw%3A105725%26datastreamId%3DSUPPLEMENTARY-1.DOC&ei=fMKFT7SMKIye8gS71NHACA&usg=AFQjCNHKPFxJk5bu6Qs5R2SKSUs8IwidWw&sig2=_lt4YNVT-1ECYQBh61EWgA|publisher=Ti Unibersidad ti Manchester|accessdate=Abril 11, 2012}}</ref><ref>{{cite web|title=Kasano ti mangipada kadagiti rehional a bileg: dagiti panagusig a konsepto ken panagsukisok dagiti topiko|url=http://www.giga-hamburg.de/dl/download.php?d=/content/staff/nolte/publications/how_to_compare_nolte.pdf|publisher=Britaniko a Gimong ti Internasional a Panagadadal|accessdate=Abril 11, 2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2006/05.pdf |title=Ministro ti Ganganaeyt a Pannakibiag ti Hapon |format=PDF |date= |accessdate=2012-05-07}}</ref><ref>[http://www.oxanstore.com/displayfree.php?NewsItemID=130098 Oxford Analytica]</ref> Iti maipatinayon, ti Mehiko ket isu idi ti immuna a kameng ti Latino Amerikano nga [[Organisasion para iti Ekonomiko a Panagtitinnulongan ken Panagrangrang-ay]] OECD (manipud idi 1994), ken naipanpanunotan a maysa nga akinngato a tengnga a matgedan a pagilian babaen ti Banko ti Lubong.<ref name="wb-upper-middle">{{cite web |url=http://data.worldbank.org/about/country-classifications/country-and-lending-groups#Upper_middle_income |title=Pagilian ken Agpatpautang a Grupgrupo |publisher=Banko ti Lubong |accessdate=Marso 5, 2011|quote=Ti Akinngato a tengnga a Matgedan a naipalawagan a kas ti matgedan ti tungngal maysa a tao a nagbaetan ti $3,976 – $12,275}}</ref> Ti Mehiko ket naipanpanunotan akasa kas maysa a [[baro a naindustrialisado a pagilian]]<ref name=Globalization>{{Citecite book|title=Globalisasion ket Panagbalbaliw ti Ganganaet nga Annuroten ti Ekonomiko|author=Paweł Bożyk|chapter=Baro a Naindustrialisado a Pagilian|publisher=Ashgate Publishing, Ltd|year=2006|isbn=0-7546-4638-6|page=164}}</ref><ref name=Limits>{{Citecite book|title=Dagiti Patingnga ti Pagtutumpongan|author=Mauro F. Guillén|chapter=Dagiti Multinational, Ideolohia, ken Naurnos a Panagobra|pages=126 (Tabla 5.1)|publisher=Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan|year=2003|isbn=0-691-11633-4}}</ref><ref name=AIA>{{Citecite book|title=Heograpia, Ti Napagkaykaysa nga Arngian|author=David Waugh|chapter=Dagiti Agpatpataud nga Industria (kapitulo 19), panagrangrang-ay ti Lubong (kapitulo 22)|pages=563, 576–579, 633, and 640|publisher=Nelson Thornes Ltd.|year=2000|isbn=0-17-444706-X}}</ref><ref name=Principles>{{Citecite book|title=Dagiti Punganayan dagiti Ekonomia|author=N. Gregory Mankiw|year=2007|isbn=0-324-22472-9|publisher=Thomson/South-Western|location=Mason, Ohio}}</ref> ken maysa a [[Rumrumsua a Bilbileg|rumrumsua a bileg]].<ref>{{cite web|url=http://ipsnews.net/news.asp?idnews=38056 |title=G8: Nupay dagiti paggiddiatan, ti Mehiko ket Nanam-ay a kas Rumrumsua a Bileg|publisher=Ipsnews.net |date=Hunio 5, 2007 |accessdate=Mayo 30, 2010}}</ref> Daytoy ket addaaddaan tiiti [[Listaan dagiti pagilian babaen ti GDP (nominal)|maikasangapulo ket tallo a kadakkelan]] ti nominal GDP ken ti [[Listaan dagiti pagilian babaen ti GDP (PPP)|maikasangapulo ket maysa a kadakkelan]] babaen ti [[pagpadaan ti kapigsa ti panag-gatang]]. Ti [[Ekonomia ti Mehiko|ekonomiana]] ket napigsa a naisilpo kadagiti kumaduaanna ti [[North American Free Trade Agreement|Nawaya a Tulagan ti Komersio ti Amianan nga Amerika]] (NAFTA), a naipangpangruna ti Estados Unidos.<ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/35749.htm Mehiko (05/09)]. Departamento ti Estado ti Estados Unidos. Naala idi:2009-11-25</ref><ref>[http://www.fas.org/sgp/crs/row/RL34733.pdf CRS a Reporta para iti Kongreso]. Serbisio ti Kongresional a Panagsukisok. Nobiembre 4, 2008</ref> Ti Mehiko ket mairanggo ti maikanem iti lubong ken umuna iti Kaamerikaan babaen ti bilang ti [[UNESCO]] a [[TinawtawidTawid a Luglugar iti Lubong]] nga addaaddaan tiiti [[Listaan dagiti TinawtawidTawid a Llugar iti Lubong idiay Kaamerikaan#Mehiko (31)|31]],<ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list |title=UNESCO World Heritage Centre -– World Heritage List |publisher=UNESCO |accessdate=Mayo 25, 2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/events/295 |title=Mexico's World Heritage Sites Photographic Exhibition at UN Headquarters |publisher=Whc.unesco.org |accessdate=Mayo 30, 2010}}</ref><ref>[[Tabla tidagiti TinawtawidTawid a LuglugarLugar iti Lubong babaen ti pagilian]]</ref> ken idi 2007 ket isu idi ti maikasangapulo a kaaduan a nabisbisita a pagilian iti lubong nga adda dagiti 21.4 a riwriw nga internasional a simmangsangpet ti tungngal maysa a tawen.<ref>{{cite web|url=http://www.unwto.org/facts/eng/pdf/highlights/UNWTO_Highlights08_en_HR.pdf |title=Turismo |format=PDF |accessdate=Mayo 30, 2010}}</ref>
 
== Etimolohia ==
{{Nangruna|Nagan ti Mehiko}}
[[Papeles:CodexMendoza01.jpg|thumb|Ladawan ti Mehiko-[[Tenochtitlan]] manipud ti [[Codex Mendoza]]]]
Kalpasan ti panagun-od ti Baro nga España ti panakawayawaya manipud ti España, naikeddeng daytoy a ti baro a pagilian ket managananto manipud ti kapitolionalkapitoliona, ti [[Siudad ti Mehiko]], a nabangon idi 1524 iti tuon ti taga-ugma nga Aztec a kapitolio ti [[Tenochtitlan|México-Tenochtitlan]]. Ti nagan ket naggapu manipud ti [[Pagsasao a Nahuatl]], ken di ammo ti kaibuksilanna.
 
Ti ''[[Nagan ti Mehiko|Mēxihco]]'' ket isu idi ti Nahuatl a termino para iti puseg a daga ti [[AztecImperio ngati ImperioAztec]], a nainaganan, ti [[Ginget ti Mehiko]], ken dagiti taona, ti [[Mexica]], ken dagiti naipalikmut a teritorio a nagbalin nga isu ti [[Estado ti Mehiko]] a kas maysa a panakabingbingay ti [[Baro nga España]] sakbay ti panakawayawayapannakawayawaya (ipada ti ''[[Latium]]''). Daytoy ket sapasap a naipanunotanm a maysa a [[toponimo]] para iti ginget a nagbalin a ti kangrunaan nga [[etonimo]] para iti nagbanagan ti [[Tinallo a Kumaduaan ti Aztec]], wenno ti baliktadna daytoy.
 
Ti pasarunopasakbay a ''-co'' ket isu ti [[lokatibo]] ti Nahuatl , a mangaramid a nagan ti lugar ti balikas. Iti labes ti daytoy, ti etimolohia ket di am-ammo. DaytoyNaisingasing ket naisingasingdaytoy a daytoy ket naala manipud ti [[Mextli]] wenno Mēxihtli, ti nalimed a nagan para iti dios ti gubat ken patron dagiti Aztec, ti [[Huitzilopochtli]], nga iti kaso ti Mēxihco ket kayatna asaoen ti "Lugar a pagtaengan ti Huitzilopochtli".<ref>{{Citecite book|last=Aguilar-Moreno|first=Manuel|title=Manual ti Biag idiayiti AztecAsteka a Lubong|year=2006|publisher=Facts of Life, Inc.|isbn=0-8160-5673-0|page=19}}</ref> Ti sabali pay a hipotesis<ref name=edomex /> ket mangisingasing ti ''Mēxihco'' ket naala manipud ti maysa a [[portmanteau|a panagtipon ti dua a balikas]] ti Nahuatl a balikas para iti "bulan" (''mētztli'') ken puseg (''xīctli''). A kayat a saoensawen daytoy ti ("Lugar iti Tengnga ti Bulan") a mabalin a mangibagbaga ti puesto ti Tenochtitlan idiay tengnga ti [[Danaw Texcoco]]. Ti sistema dagiti nagsisilpo a danaw, a nakapormaan ti sentro ti Texcoco, ket adda ti porma ti maysa a kuneho, a dagiti Mesoamerikano a [[pareidolia]] a mainaig iti [[kuneho ti bulan|bulan]]. Ti sabali pay a hipotesis ket mangisingasing a naala daytoy manipud ti Mēctli, ti diosen ti [[Agave americana|maguey]].<ref name="edomex">{{cite web|title=Nombre del Estado de México|publisher=Gobierno ti Estado ti Mehiko|url=http://www.edomexico.gob.mx/identidad/civica/htm/NomMexico.htm|accessdate=Oktubre 3, 2007 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20070427111842/http://www.edomexico.gob.mx/identidad/civica/htm/NomMexico.htm |archivedate = Abril 27, 2007}} {{es icon}}</ref>
 
Ti nagan ti siudad-estado ket naisurat ti Espaniol iti México nga ddaadda tiiti ponetiko a pateg ti <x> a letra iti Mediebal nga Espaniol, a nangirepresenta ti [[voiceless palato-alveolar sibilant|awan timek a prikatiba a postalbeolar]] ti {{IPA|[ʃ]}}. Daytoy nga uni, ken ti pay [[voiced palato-alveolar sibilant|natimekan a prikatiba a postalbeolar]] ti {{IPA|[ʒ]}}, a nangirepresenta ti <j>, ket nagbalin ti maysa a [[voiceless velar fricative|awan timek a makedngan a prikatiba]] ti {{IPA|[x]}} idi las-ud ti maika-16 a siglo. Daytoy ket nangiturong ti sabsabali a panakaibagapannakaibaga ti ti Méjico kadagiti nadumaduma apablaak iti Espaniol, a kangrunaan idiay España, nga idiay Mehiko ken dagiti pagilian nga agsasao ti EsoaniolEspaniol ket kinaykayatda ti panagiletra a México. Kadagiti napalabas a tawen ti [[Real Academia Española]], nga agalalagad ti pagsasao nga Espaniol, ket nangikeddeng a dagitoy dua a kita ket mabalin a maawat iti EsoaniolEspaniol ngen ti maipatpatalked a [[panangiletra]] ket ti México.<ref>http://buscon.rae.es/dpdI/SrvltConsulta?lema=méxico</ref> Kaaduan kadagiti pablaak kadagiti amin nga agsasao ti Espaniol a pagilian ket sursurotendan daytoy, urayno ti pagpilia a sabali a kita ket sagpaminsan pay laeng a maus-usar.Iti IngglesIngles, ti <x> iti Mexico ket saan a mangirepresenta ti kasisigud wenno ti agdam nga uni, ngem ti konsonante a rimpuok ti {{IPA|[ks]}}.
 
Ti opisial a nagan ti pagilian ket nagbalbaliw kadagiti panagbalbaliw ti [[porma ti gobierno]]. Iti dua nga okasion (1821–1823 ken 1863–1867), ti pagilian ket naam-ammuan idi a kas ti Imperio Mexicano ([[Imperio Mehikano nga Imperio]]). Amin kadagiti tallo a batay-linteg (1824, 1857 ken ti 1917, ti agdama abatay-linteg) ket agus-usar ti nagan nga Estados Unidos Mexicanos<ref>{{cite web|url=http://ierd.prd.org.mx/coy128/hlb.htm |title=El cambio de la denominación de "Estados Unidos Mexicanos" por la de "México" en la Constitución Federal |publisher=Ierd.prd.org.mx |accessdate=Nobiembre 4, 2009}}</ref>—wenno ti sabali a panakaibagapannakaibaga nga Estados Unidos mexicanos<ref>{{cite web|url=http://tarlton.law.utexas.edu/constitutions/text/image/A02.html |title=Constitucion Federal de los Estados Unidos Mexicanos (1824) |publisher=Tarlton.law.utexas.edu |date=Septiembre 2, 2009 |accessdate=Oktubre 30, 2010}}</ref> ken Estados-Unidos Mexicanos,<ref>{{cite web|url=http://www.tlahui.com/politic/politi99/politi8/con1857.htm |title=Constitución Mexicana de 1857 |publisher=Tlahui.com |accessdate=Mayo 30, 2010}}</ref> nga amindagitoy ket naipatarus ti Ilokano a kas ti "Estados Unidos Mehikanosdagiti Mehikano". Ti termino a República Mexicana, "Mehikano a Repubika" ket nausar idi kadagiti Linteg ti Batay-linteg ti 1836.<ref>[http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/01361697524573725088802/p0000001.htm Leyes Constitucionales de 1836]. Cervantes Virtual</ref>
 
== Administratibo a pannakabingbingay ==
{{Nangruna|Dagiti politikal a pannakabingbingay ti Mehiko|Listaan dagiti Mehikano nga estado babaen ti populasion}}
 
DagitiTi Estados Unidos Mehikanosdagiti Mehikano ket maysa a pederasion dagiti tallo pulo ket maysa a nawaya ken dagiti naturay nga estado, a mangporma ti maysa a kappon nga agsansanay ti grado ti pannakaturay kadagiti [[Pederal a Distrito ti Mehikano|Pederal a Distrito]] ken dagiti dadduma a [[teritorio (administratibo a panakabingbingaypannakabingbingay)|teritorio]].
 
Ti tunngal maysa nga estado ket adda ti bukodna a batay-linteg, [[kongreso]], ken maysa nga ukom, ken dagiti umili ket agbutbutos babaen ti [[dagus a butos|dagus a panagbutos]] ti [[Listaan dagiti gobernador ti Mehikanoestado ngati estadoMehikano|gobernador]] para iti innem atawena awen a termino, ken dagiti pannakabangi kadagiti bukodda a maymaysa a kamara a kongreso ti estado para iti tallo a tawen a termino.<ref>{{cite web|title=Artikulo 116|work=Politikal a Batay-linteg ti Estados Unidos Mehikanos|publisher=Kongreso ti Kappon ti Estados Unidos Mehikanos|url=http://constitucion.gob.mx/index.php?idseccion=12|accessdate=Oktubre 7, 2007}}</ref>
 
Ti Pederal a Distrito ket maysa a naipangpangruna a politikla a pannakabingbingay a tagikua ti sibubukel a pederasion ken saan a ti maysa a naisangsangayan nga estado, ken iti kastoy, ad-adu ti naipatingga a lokal a papel a panagturay ngem dagiti estado ti pagilian.<ref>{{cite web|title=Artikulo 112|work=Politikal a Batay-linteg ti Estados Unidos Mehikanos|publisher=Kongreso ti Kappon ti Estados Unidos Mehikanosdagiti Mehikano|url=http://constitucion.gob.mx/index.php?idseccion=12|accessdate=Oktubre 7, 2007}}</ref>
 
Dagiti estado ket nabingbingay kadagiti [[Dagiti munisipalidad ti Mehiko|munisipalidad]], ti kabassitan a politikal nga entidad ti administrasion iti pagilian, a tinurayan babaen ti maysa a [[mayor|mayor]] wenno presidente ti munisipio]] (Presidente munisipal), a binutosan babaen dagiti agtaeng babaen ti kinaadu.<ref>{{cite web|title=Artikulo 115|work=Politikal a Batay-linteg ti Estados Unidos Mehikanos|publisher=Kongreso ti Kappon ti Estados Unidos Mehikanosdagiti Mehikano|url=http://constitucion.gob.mx/index.php?idseccion=12|accessdate=Oktubre 7, 2007}}</ref>
 
{{Nanaganan a mapa ti Mehiko|float=center|margin=10px}}
Line 155 ⟶ 154:
 
[[Papeles:El Castillo Stitch 2008 Edit 2.jpg|thumb|right|[[Chichen Itza]]]]
[[Papeles:Piramide de la Luna 072006.jpg|thumb|right|Pakaimatangan ti piramida ti bulan idiay [[Teotihuacan]], ti maysa a dakkel a a kasakbayan ti Columbiano a siudad, nga addaaddaan dagitikadagiti adaduad-adu ngem 150,000 a nagtataeng idi katurayna idi maika-5 a siglo.]]
[[Papeles:Xipe Totec mask Louvre MH 78-1-60.jpg|thumb|left|Jade a maskara ti Azteca manipud ti maika-14 a siglo a mangipakpakita ti dios a ni [[Xipe Totec]].]]
 
Line 165 ⟶ 164:
 
==== Dagiti klasiko a paset ti panawen ====
Iti simmarsaruno a naporma a luglugar a nagtaltalonan ti mais ken dagiti kultural a kababalin a kas ti narikut a mitolohiko ken relihioso a narikut, ti maysa a vigesimal a numeriko a sistema (naibatay ti duapulo a sistema ti panagbilbilang), ket naiwarwaras kadagiti Mehikano a kultura iti sabsabali a lugar ti [[Mesoamerika]].<ref>Kirchhoff, Paul (1943). "Mesoamérica — Sus Límites Geográficos, Composición Étnica y Caracteres Culturales". Acta Americana 1 (1): 92–107.</ref> Iti daytoy a paset ti panawen dagiti purok ket nangrugrugida a nagbalbalin a sosial a napagustuan ken naparang-ay iti maysa a [[chiefdom|Naidauluan ti hepe]], ken ti panagirang-ay kadagiti dakkel a sentro ti pagseremonian.<ref>Carmack, Robert; et al. (1996). Ti legado ti Mesoamerika: ti pakasaritaan ken kultura ti maysa a sibilisasion ti Patneng nga Amerikano. New Jersey: Prentice Hall.</ref>▼
 
▲Iti simmarsaruno a naporma a luglugar a nagtaltalonan ti mais ken dagiti kultural a kababalin a kas ti narikut a mitolohiko ken relihioso a narikut, ti maysa a vigesimal a numeriko a sistema (naibatay ti duapulo a sistema ti panagbilbilang), ket naiwarwaras kadagiti Mehikano a kultura iti sabsabali a lugar ti [[Mesoamerika]].<ref>Kirchhoff, Paul (1943). "Mesoamérica — Sus Límites Geográficos, Composición Étnica y Caracteres Culturales". Acta Americana 1 (1): 92–107.</ref> Iti daytoy a paset ti panawen dagiti purok ket nangrugrugida a nagbalbalin a sosial a napagustuan ken naparang-ay iti maysa a [[chiefdom|Naidauluan ti hepe]], ken ti panagirang-ay kadagiti dakkel a sentro ti pagseremonian.<ref>Carmack, Robert; et al. (1996). Ti legado ti Mesoamerika: ti pakasaritaan ken kultura ti maysa a sibilisasion ti Patneng nga Amerikano. New Jersey: Prentice Hall.</ref>
 
Kadagiti kasapaan a narikut a sibilisasion idiay Mehiko idi ket ti [[Olmec]] a kultura a nagrangrang-ay idiay Aplaya ti Golpo idi agarup a 1500 BCE. Ti Olmec a kababalin ti kultura ket naiwarwaras babaen ti Mehiko kadagiti sabali a pannakaporma a panawen ti kultura idiay Chiapas, ti Oaxaca ken ti Ginget ti Mehiko. Ti pannkaporma a paset ti panawen ket nakakitkita ti pannakaiwarwaras ti naisangsangayan a relihioso ken dagiti simboliko a tradision, ken dagiti pay artistiko ket dagiti arkitektural a karikutan.<ref>Diehl, Richard A. (2004). Dagiti Olmec : Immuna a Sibilisasion ti Amerika. Londres: Thames ken Hudson. pp. 9–25.</ref> Iti simmarsaruno a [[Mesoamerikano a kronolohia|kasakbayan a klasiko a paset ti panawen]], dagiti sibilisasion ti [[Maya a sibilisasion|Maya]] ken [[Zapoteco a sibilisasion|Zapoteco]] ket nakaparang-ayda kadagiti narikut a sentro idiay [[Calakmul]] ken [[Monte Albán]]. Iti las-ud ti daytoy a paset ti panawen ti immuna nga gapyso a [[Mesoamerikano a sistema ti panagsurats]] ket naparang-ay kadagiti kultura ti [[Epi-Olmeca kultura|Epi-Olmec]] ken ti Zapoteco, ken ti Mesoamerikano a tradision ti panagsurat ket nakaabot ti kasayaatna iti Klasiko a [[Maya a sinuratan|Maya a Hieroglipiko a sinuratan]].<ref>Sampson, Geoffrey; ''Dagiti sistema ti panagsursurat: Ti Linguistoko a Pangyuna'', Hutchinson (Londres), 1985.</ref>
 
Idiay Tengnga a Mehiko, ti karang-ayan a klasiko a paset ti panawen ket nakakita ti irarang-ay ti[[Teotihuacano]], a nagporma ti milisia ken komersio nga imperio a ti politikal nga impluensiana ket naigay-at iti abagatan aginggana iti Maya a luglugar ken iti pay amianan. Iti paset ti panawen a karang-ayna, ti Teotihuacan, ket naglaon kadagiti kadakkelan a [[Mesoamerikano a pyramide|pyramide nga estruktura]] a nabangon idi kasakbayan ti Columbian nga Kaamerikaan, adda ti populasion iti nasurok a 150,000 a tattao. Iti panawen a pannakarebba ti Teotihuacán idi agarup a 600 CE, ti panagsalsalisal a baetan dagiti kangrunaan a sentro ti politiko ket nangrugrugi idiay tengnga a Mehiko a kas ti [[Xochicalco]] ken [[Cholula (Mesoamerikano a lugar)|Cholula]]. Iti daytoy a panawen idi las-ud ti Epi-Klasiko a [[Nahua a tattao]] ket nangrugrugida nga immal-alis iti abagatan idiay Mesoamerika manipud iti Amianan, ken politikal ken kultural a nagbalbalinda a nagturturay idiay tengnga a Mexico, idi pinapanawda dagiti agsasao kadagiti [[DagitiSasao a Oto-Manguean|pagsasao a pagsasao|Oto-Manguean a pagsasao]].
 
{{clearleft}}
== Dagiti nagibasaran ==
{{reflistReflist|30em}}
 
== Bibliograpia ==
{{Refbegin|30em}}
* {{Citecite book|first=Enrique| last=Krauze| authorlink=Enrique Krauze| title=MehkoMehiko: Biograpia ti Bileg: Ti pakasaritaan ti Moderno a Mehiko 1810–1996| publisher=Harper Perennial| location=New York, New York| year=1998| isbn=0-06-092917-0| page=896 }}
* {{Citecite book| first=Michael C.| last=Meyer| author2=William H. Beezley| title=Ti Oxford a Pakasaritaan ti Mehiko| publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan| year=2000| isbn=0-19-511228-8| page=736 }}
* {{Citecite book| last=Parkes| first=Henry Bamford| authorlink=Henry Bamford Parkes| title=Ti Pakasaritaan ti Mehiko| isbn=0-395-08410-5| publisher=Houghton Mifflin| location=Boston| year=1972| edition=Maika-3}}
{{Refend}}
 
== Dagiti silpo ti ruar ==
{{Commons-inline|Mexico|Mehiko}}
*{{Official website|http://en.presidencia.gob.mx/|name=Ti Presidensia ti Mehiko}} {{en iconikono}}
 
[[Kategoria:MéhikoMehiko]]
[[Kategoria:Dagiti pagilian a nagbeddengan ti Taaw Atlantiko]]
[[Kategoria:Dagiti pagilian a nagbeddengan ti Taaw Pasipiko]]
Line 197 ⟶ 195:
[[Kategoria:Dagiti liberal a demokrasia]]
[[Kategoria:Dagiti estado a kameng ti Nagkaykaysa a Pagpagilian]]
[[Kategoria:Nahuatl a balbalikas ken sasao]]
[[Kategoria:Dagiti pagilian nga agsasao ti Espaniol]]
[[Kategoria:Dagiti estado ken teritorio a nabangon idi 1813]]
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/wiki/Mehiko"