Biolohia: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Ti '''biolohia''' ket maysa a [[masna a siensia]] a maipapan iti panagadal iti [[biag]] ken dagiti [[organismo|sibibiag nga organismo]], a mairaman dagiti patakderda, aramid, panagtubo, taudan, ebolusion, panakaiwarwaras, ken taksonomia.<ref>A naibatay babaen ti panakailawlawag idiay [http://www.bio.txstate.edu/~wetlands/Glossary/glossary.html Gandat nga Aquarena Basaan a daga glosario dagiti termino.]</ref> Ti biolohia ket nawatiwatat a suheto a naglaon kadagiti adu a subdibision, dagiti topiko, ken dagiti disiplina. Kadagiti kangrunaan a topiko ket dagiti lima a mangtipon a pamunganayan a mabalin a maibagbaga a dagiti kammasapulan nga annuroten iti moderno a biolohia:<ref name="avila_biology">{{cite book |author=Avila, Vernon L. |title=Biolohia: Panagtalunton iti biag iti daga|publisher=Jones ken Bartlett |location=Boston |year=1995 |pages=11–18|isbn=0-86720-942-9 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref>

Ti termio a ''[[wiktionary:biology|biolohia]]'' ket naala manipud iti [[Pagsasao a Griego|Griego]] a balikas a {{lang|grc|[[wikt:βίος|βίος]]}}, ''bios'', "[[biag]]" ken ti suldong a {{lang|grc|[[wikionaryt:-λογία|-λογία]]}}, ''-logia'', "panagadal iti." Daytoy ket agparang iti Aleman (a kas ti ''biologie'') a nasapsapa ngem idi 1791, ken mabalin a maysa a [[likud a pormasion]] manipud tiiti daan a balikas a ''amphibiolohia'' (a kayatna a sawen ket ti panagadal dagiti anpibio ) babaen ti panagikkat ti immuna nga''amphi-''. Ti nagan ket namatmati nga immuna nga inusar babaen ni Karl Burdach (1776-18471776–1847) a mangibanga ti panagadal ti tao. Ni [[Jean-Baptiste Lamarck]] idi ti (1744-18291744–1829) immuna a nagusar iti nalawlawa a kapanunotan.<ref>{{cite web |url=http://topics.info.com/Who-coined-the-term-biology_716 |title=Sino ti nagrugi ti termino a biolohia? |author= |date= |work=Info.com |publisher= |accessdate=2012-06-03}}</ref>

Urayno ti biolohia iti moderno a pormana ket maysa a kabarbaro ken agdama a panakarang-ay, dagiti siensia a maikabagian ken mairaman iti daytoy ket naadadalen manipud kadagiti taga-ugma a panawen. Ti [[masna a pilosopia]] ket kinasapsapa nga inadal idi dagiti sibilisasion iti [[Mesopotamia]], [[Ehipto]], ti [[Indiano a subkontinente]], ken [[Tsina]]. Nupay kasta, ti taudan ti moderno a biolohia ken ti arngianna ti panagadal iti masna ket kaaduan a nasursurotan manipud idi [[tag-ugma a Gresia]].<ref>Magner, ''Pakasaritaan dagiti Siensia ti Biag''</ref> Bayat a ti ormal a panagadal iti [[medisina]] ket nanipud pay idi ni [[Hippocrates]] (ca. 460 BC – ca. 370 BC), ni [[Aristotle]] (384 BC – 322 BC) nga isu ti kaadua a nagparawad ti panagrangrang-ay ti biolohia. Dagiti naipangpangruna ket dagiti [[Dagiti Pakasaritaan iti Ayup]] ken dagiti sabsabali nga obrana a nangipakita kadagiti naturalista panagirayna, ken dagiti simmakbay nga ad-adu nga emperiko nga obrana a nagipatengnga ti isip iti bilohiko a gapuanan kendibersidda iti biag. Ti simmaruno kenni [[Aristoteles]] idiay [[Lyceum]], a ni [[Theophrastus]], ket nagsurat kadagiti serieserye ti liblibro iti [[botania]] a nabati a kas ti kangrunaan a kontribusion iti taga-ugma iti siensia dagiti mula, ken dagiti pay mapan iti [[Tengnga a Pannpanawen]].

Dagiti eskolar iti medibal nga Islamiko a lubong a nagsurat iti biolohia ket mairaman ni [[al-Jahiz]] (781–869), [[Al-Dinawari]] (828–896), nga isu ket nagsurat ti botania,<ref name=Fahd-815>{{Cite journal|last=Fahd|first=Toufic|title=Botania ken agrikultura|page=815|ref=harv}}, iti {{Cite book |last1=Morelon |first1=Régis |last2=Rashed |first2=Roshdi |year=1996 |title=Ensiklopedia iti Pakasaritaan iti Arabiko a Siensia|volume=3 |publisher=Routledge |isbn=04151241070-415-12410-7 |ref=harv |postscript=<!--None-->}}</ref> ken ni [[Muhammad ibn Zakarīya Rāzi|Rhazes]] (865–925) nga isu ket nagsurat iti [[anatomia]] ken [[pisiolohia]]. Ti medisina ket naipangpangruna nga inadadal babaen dagiti Islamiko nga eskolar a nagob-obra iti tinawtawid a Griego a pilosopia, bayat a ti masna a pakasaritaan ket kaaduan a nakaala kadagiti Aristoteliano a kapanunutankapanunotan, a naipangpangruna ti panagtengtengngel ti natalinaay a pagsasarunuan iti biag.

Dagiti panagrang-ay ti [[mikroskopia]] ket adda daytoy ti natukok nga impakto iti biolohiko a panagpampanunot. Idi nasapa a maika-19 a siglo, adu dagiti biologo a nagitudo ti sentro a pannakaipangpangruna iti [[selula (biolohia)|selula]]. Idi 1838 ken 1839, ni [[Matthias Jakob Schleiden|Schleiden]] ken [[Theodor Schwann|Schwann]] ket nangrugida a nagiragpat ti kapanunotan a ti (1) ti kangrunaan a paset dagiti organismo\ ket ti sellula ken (2) dagiti agmaymaysa a selula ket addaanda kadagiti pakaidumaan iti [[biag]], urayno suppiatenda ti kapanunotan a dagiti (3) amin a selula ket nagtaud manipud tiiti panagbingbingay dagiti sabsabali a selula. Agyamantayo kadagiti obra ni [[Robert Remak]] ken [[Rudolf Virchow]], nupay kasta, babaen ti 1860s kaaduan kadagiti biologo ket immawatda kadagiti tallo a doktrina iti naam-ammauanton a kas ti [[selula a teoria]].<ref>Sapp, ''Henesis'', kapitulo 7; Coleman, ''Ti biolohia iti Sangapulo ket siam a Siglo'', kapitulio 2</ref>

Iti agdama, ti taksonomia ken panakaidasig ket nagbalin a nagtengngaan ti isip iti masna a pakasaritaan. Ni [[Carolus Linnaeus]] ket nagipablaak ti maysa a kangrunaa a [[taksonomia]] para iti masna a lubong idi 1735 (dagiti nadumaduma a kita ket naususaren manipud idin), ken ti 1750 a panagiyammo ti [[Binomio a nomenklatura|sientifikosientipiko a nagnagan]] para kadagiti amin a sebbanganna.<ref>Mayr, ''Ti Panagrang-ay iti Biolohiko a Kapanunutan'', kapitulio 4</ref> Ni [[Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon]], ket trinatona dagiti sebbangan a kas dagiti parbo a kategoria ken dagiti sibibiag a porma a kas nalukneng—nga agpalpaltiing pay a ti posibilidad iti [[kadawyan a nagtaudan]]. Urayno isu ket sinuppiatna ti ebolusion, ni Buffon ket maysa a nangruna a pigura iti [[pakasaritaan iti ebolusionario a kapanunotan]]; ti obrana ket nakaimpluensia kadagiti ebolusionario a teoria kenni [[Lamarck]] ken [[Charles Darwin|Darwin]].<ref>Mayr, ''Ti Panagrang-ay ti Biolohiko a Kapanunotan'', kapitulio 7</ref>

Dagiti naganetget a panagpanpanunutpanagpanpanunot ti ebolusionario ket nagtaud kadagiti obra ni [[Jean-Baptiste Lamarck]]. Nupay kasta, ti Britaniko a naturalista a ni [[Charles Darwin]], a nagtipon ti bioheograpiko nga arngian iti Humboldt, ti unipormista a heolohia ni Lyell, dagiti sinursurat ni [[Thomas Malthus]] ti panagrang-ay ti populasion, ken ti bukodna a kalaing iti morpolohiko, a nagpartuat ti naballigi a teoria ti ebolusion a naibatay iti [[masna a panagpili]]; kapadpada a panagrason ken ebidensia a nagiturong kenni [[Alfred Russel Wallace]] ti nawaya a panakaabotna ti isu met laeng a nagpatinggaan.<ref>Mayr, ''Ti Panagrang-ay ti Biolohiko a Kapanunutan'', kapitulio 10: "Ti ebidensia ni Darwin para iti ebolusion ken sapasap a nagtaudan"; ken kapitulio 11: "Ti gapuanan iti ebolusion: masna apaagpili"; Larson, ''Ebolusion'', kapitulior 3</ref>

Ti pannakaduktalan iti maipapan ti bagi a representasion iti panagtawid ket dimteng kadagiti ebolusionario a pamunganayan ken [[henetiko ti populasion]]. Idi 1940s ken nasapnasapa a 1950, dagiti eksperimento ket nagitudo ti [[DNA]] a aks komponente dagiti [[kromosoma]] a angtengngel kadagiti henes. Ti panakitengngaan dagitdagiti isip dagiti baro a modelo nga organismo a kas dagiti [[birus]] ken [[bakteria]], ken dagiti pay panakaduktalan iti doble a helikoidal a patakder iti DNA idi 1953, ket nagmarka ti panagdaliasat iti panawen iti [[molekular a henetiko]]. Manipud idi 1950 aginggana iti agdama a panawen, ti biolohia ket nawatiwaten a naipadakkel iti melekular a pagturayan. Ti [[henetiko a kodigo]] ket narengngat ni [[Har Gobind Khorana]], [[Robert W. Holley]] ken ni [[Marshall Warren Nirenberg]] kalpasan ti DNA ket naawatan nga aglaon kadagiti [[kodones]]. Kanungpalanna, ti [[Gandat a Henoma ti Tao]] ket nairugi idi 1990 nga adda ti namnama iti panagmapa ti sapasap a [[henoma]] ti tao. Daytoy a gandat ket nalpas idi 2003,<ref>{{cite news | url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/2940601.stm | title=BBC NEWS &#124; Siensia/Masna&#124; Ti henoma ti tao ket kanungpalan a nakompleto | accessdate=2006-07-22 | date=2003-04-14 | work=BBC News | first=Ivan | last=Noble}}</ref> nga adda pay dagiti adu a panagusig nga agdama a maipabpablaak. Ti Gandat a Henoma ti Tao ket isu ti immuna nga addang iti sangalubongan a ganetget a pannakaitipon dagiti naumnong a pannakaammo iti biolohia iti nairebbengan, a molekular a pannakaipalpalawag iti bagi ti tao ken dagiti bagi ti organismo.

== Dagiti ladawan ==

Papeles:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|Animalia -– Bos primigenius taurus

Papeles:Zboże.jpg|Planta -– Triticum

Papeles:Morchella esculenta 08.jpg|Fungi -– Morchella esculenta

Papeles:Fucus serratus2.jpg|Stramenopila/Chromista -– Fucus serratus

Papeles:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|Bakteria -– Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Mikrometro)

Papeles:Halobacteria.jpg|Archaea -– Halobacteria

Papeles:Gamma phage.png|Virus -– Gamma phage