Pagsasao a Tongano
Ti pagsasao a Tongano (lea fakatonga) ket ti maysa a pagsasao nga Austronesio ti sanga a Polinesio a naisasao idiay Tonga. Daytoy ket addaan iti agarup a 187,000 nga agsasao[3] ken ti nailian a pagsasao ti Tonga.
| Tongano | |
|---|---|
| lea faka-Tonga | |
 | |
| Patubo iti | Tonga; signipikante a komunidad ti imigrante idiay Baro a Selanda ken Estados Unidos |
Patubo a mangisasao | (96,000 idiay Tonga ti nadakamat idi 1998)[1] 73,000 kadagiti sabali a lugar (awan ti petsa, a naipangpangruna idia Baro a Selanda, stados nidos, ken Australia[2] |
| Latin | |
| Opisial a kasasaad | |
Opisial a mangisasao | Tonga |
| Kodkodigo ti pagsasao | |
| ISO 639-1 | to |
| ISO 639-2 | ton |
| ISO 639-3 | ton |
| Glottolog | tong1325 |
Pakasaritaan ti transkripsion
urnosenTi kasapaan a panangipadas mangisurat ti pagsasao a Tongano ket inramid idi babaen da Schouten ken Le Maire iti Kompania ti Olandes ti Daya nga India idi immunada a simmangpet idi 1616. Insuratda dagiti limitado a bilang dagiti pangsandi ken dagiti berbo a nagus-usar iti panangiletra a ponetiko nga Olandes ken innayonna isuda iti maysa a dumakdakkel a listaan ti bokabulario ti Polinesio. Ni Abel Tasman, iti pay Kompania ti Olandes ti Daya nga India, ket pinadas ti nakisao kadagiti indihenio a Tongano a nagus-usar iti bokabulario manipud iti listaan idi simmangpet idiay Tongatapu idi 20 Enero 1643, uray no narigat isuna a naawatan, mabalin a gapu ti panagusar kadagiti balikas manipud kadagiti nadumaduma a sasao a Polinesio.[4]
Dagiti kabagian a pagsasao
urnosenTi Tongan ket maysa kadagiti nadumaduma a pagsasao iti sanga a Polinesio iti sasao nga Austronesio, a kakuyogna ti Hawayano, Māori, Samoano ken Tahitiano, kaspagarigan. No maikuyog iti Niuano, mangbukel daytoy iti subgrupo a Tongiko ti Polinesio.
Gagangay ti Tongano kadagiti sasao a Polinesio gapu ta addaan daytoy iti makunkuna a depinitibo nga aweng. Kas met kadagiti amin a a sasao a Polinesio, ti Tongano ket nakaampon iti ponolohiko a sistema ti proto-Polinesion.
- Nakatalinaay ti Tongano ti kasisigud a proto-Polinesio ti *h, ngem timmipon daytoy iti kasisigud a *s ka siti /h/. (Ti /s/ a mabirukan iti moderno a Tongano ket naala manipud iti *t sakbay iti nangato a sanguana a bokal). Kaaduan dagiti sasao a Polinesio ket napukawda ti kasisigud a proto-Polinesio a glottal stop ti /q/; nupay kasta, natalinaay daytoy iti Tongano ken dagiti bassit-usit a sasao a mairaman ti Rapa Nui.[5]
- Iti proto-Polinesio, ti *r ken *l ket dagidi naisangayan a ponema, ngem nagtitipon dagitoyen iti kaaduan kadagiti sasao a Polinesio, nga ortograpiko a nairepresenta a kas r iti kaaduan a sasao a Daya a Polinesio, ken kas ti l iti kaaduan a sasao a Laud a Polinesio. Nupay kasta, ti pannakaigiddiat ket mabalin a makonstrukto manen gapu ta ti Tongano ket nnagitalinaay ti *l ngem napukawna ti *r.[6]
Nakaro nga inimpluensiaan ti Tongano ti pagsasao a Wallisiano kalpasan idi kinolonisado dagiti Tongano ti isla ti ʻUvea idi maika-15 ken maika-16 a siglo.[7]
Dagiti nota
urnosen- ^ Tongano iti Ethnologue (Maika-18 nga ed., 2015)
- ^ Pagsasao a Tongano iti Ethnologue (maika-17 nga ed., 2013)
- ^ "Tongan". Ethnologue (iti Ingles). Naala idi 2017-12-13.
- ^ Thompson, Christina (5 March 2020). Sea People: In Search of the Ancient Navigators of the Pacific (iti Ingles). Glasgow, Scotland: William Collins. p. 57-58. ISBN 978-0-00-833905-0.
- ^ The glottal stop in most other Polynesian languages are the reflexes of other consonants of proto-Polynesian; for example, the glottal stop of Samoan and Hawaiian is a reflex of the original *k; the glottal stop of Cook Islands Māori represents a merger of the original *f and *s. Tongan does not show changes such as the *t to /k/ and *ŋ to /n/ of Hawaiian; nor has Tongan shifted *f to /h/. Although Tongan, Samoan and other Western Polynesian languages are not affected by a change in Central Eastern Polynesian languages (such as New Zealand Māori) involving the dissimilation of /faf/ to /wah/, Tongan has vowel changes (as seen in monumanu from original manumanu) which are not a feature of other languages.
- ^ This loss may be quite recent. The word "lua", meaning "two", is still found in some placenames and archaic texts. "Marama" (light) thus became "maama", and the two successive "a"s are still pronounced separately, not yet contracted to "māma". On the other hand "toro" (sugarcane) already has become "tō" (still "tolo" in Sāmoan).
- ^ Akihisa Tsukamoto (1994). LIT Verlag Münster (ed.). Forschungen über die Sprachen der Inseln zwischen Tonga und Saamoa (iti Aleman). p. 109. ISBN 3-8258-2015-7.
Dagiti nagibasaran
urnosen- C.M. Churchward, Tongan Grammar. ISBN 982-213-007-4 (Dati ISBN 0-908717-05-9)
- C.M. Churchward, Tongan Dictionary.
