Ilang-ilang
Ti ilang-ilang Cananga odorata[1] kayo a cananga, kenanga iti pagsasao nga Indones, nabanglo a cananga, lana a mula ti Macassar wenno kayo ti bangbango,[2] ket tropikal a kayo a nagtaud manipud idiay Filipinas[3] ken naipatpategan para iti kabanglona. Ti kammasapulan a lana a naala manipud iti sabsabongna ket inus-usar iti aromaterapia.
| Kayo ti Ilang-ilang | |
|---|---|
| |
| Sabsabong ti Ilang-ilang | |
Taksonomia 
| |
| Pagarian: | Plantae |
| Klado: | Tracheophytes |
| Klado: | Angiospermae |
| Klado: | Magnoliids |
| Urnos: | Magnoliales |
| Pamilia: | Annonaceae |
| Henero: | Cananga |
| Sebbangan: | C. odorata
|
| Dua a nagan | |
| Cananga odorata | |
Ti Artabotrys odoratissimus, ti agkalkalatkat nga ilang-ilang,[4] ken ti Artabotrys hexapetalus, agkalkalay-at nga ilang-ilang,[5] ket natarikayo dagitoy, kankanayon a berde nga agkalkalay-at a mulmula ti isu met laeng a pamilia. Ti A. odoratissimus ket taudan pay ti bangbanglo.[4]
Deskripsion urnosen
Ti ilang-ilang ket napardas nga agtubtubo a kayo ti pamilia ti guyabano iti Annonaceae. Ti panagtubona ket sumurok iti 5 m (15 kadapan) ti tunggan maysa a tawen ken makaabot iti natimbeng a katayag iti 12 m (40 kadapan). Daytoy ket agtubo iti napno wenno sangkapaset a kainitan, ken kaykayatna ti asidiko a dagdaga iti patneng a kabakiran a pagtubtubuanna. Dagiti kankanayon a berde a bulong ket nalamuyot ken nasiling, immitlog, natirad ken umallon a babaetan, ken 13–20 sm (5–8 pulgada) ti katiddogna. Ti sabong ket aglay-ot, atiddog ti sangana, nga addaan iti innem nga akikid, berde-duyaw (manmano a derosas) a petpetalio, kasla ti langa ti bituen-baybay, ken agparnuay iti nabanglo unay a kammasapulan a lana.
Ti karuay ti ilang-ilang a fruticosa, ansisit nga ilang-ilang, ket agtubo a kas bassit a kayo nga addaan iti nabanglo unay nga aya-muom a sabsabong.
Ti ilang-ilang ket naipatpatubo kadagiti kalalainganna a klima babaen kadagiti konsebatorio a kasasaad.
Dagiti rimpuokna ti nangist a bunga ket nangruna a kankanen dagiti billit.
Dagiti linaon a kimiko urnosen
Dagiti kadawyan a kimiko a pakabuklan dagiti nadumaduma a grado ti kammasapulan a lana ti ilang-ilang ket naireporta a kas dagiti sumaganad:[6]
Etimolohia urnosen
Ti nagan nga ilang-ilang ket mabalin a naala manipud iti Tagalog, mabalin a manipud iti balikas nga ilang, a ti kaibuksilanna "kaatapan", a mangibagbaga iti pagtubtubuanna, wenno ti balikas ngailang-ilan,a ti kaibuksilanna ket "manmano", a mangibagbaga ti kadelikaduan a kabanglona. Ti kadawyan a saan a husto a pannakaipatarusna ket ti "sabong ti sabsabong".[4] Ti mula ket patneng ti Filipinas ken Indonesia ken kadawyan a naimulmula idiay Polinesia, Melanesia, Mikronesia ken Komoros.
Dagiti pakailasinan urnosen
Ti banglo ti ilang-ilang ket nakaro ken addan ti ayamuom iti goma ken letseplan, ken addaan bassit ti kabanglo ti hasmin ken neroli. Ti kammasapulan a lana ti sabong ket maala babaen ti alibungubong a distilasion dagiti sabong ken mailaslasin kadagiti nadumaduma a grado (ekstra, 1, 2, wenno 3) segun no kaano a naala dagiti distilado. Ti kangrunaan nga aromatiko a pakabuklan ti lana ti ilang-ilang ket dagiti bensill asetato, linalool, p-cresyl methyl ether, ken metil bensoato, ken dagitoy ti akin-rebbeng ti pakailasinanna a kabanglo.[7]
Dagiti usar urnosen
Ti kammasapulan a lana ket inus-usar iti aromaterapia. Daytpy ket naipampamattian a mangpaimbag ti nangato a presion ti dara, mangpasayaat ti sekresion ti sebum para kadagiti problema ti kudil, ken naikedkeddeng daytoy nga aprodisiak. Segun kenni Margaret Mead, daytoy ket kastoy idi nga inus-usar dagiti patneng ti Abagatn a Pasipiko a kas dagiti taga-Samoa nga idiay ti kaaduan a nagsukisukanna. Ti lana manipud iti ilang-ilang ket kaaduan nga inus-usar a bangbanglo para iti oriental ken dagiti naitema ti sabong a bangbanglo (a kas ti Chanel No. 5). Ti ilang-ilang ket nasayaat a mailaok kadagiti kaaduan ng ayamuom a maipapan ti sabong, prutas ken kayo.
Idiay Indonesia, ti sabsabong ti ilang-ilang ket maiwar-waris iti katre ti kabarbaro nga agassawa. Idiay Filipinas, dagiti sabongna, a kakuyog iti sabsabong ti sampaguita, ket inar-aramid a kuentas ti babbai ken inus-usar kadagiti relihioso a pigura.
Ti kammasapulan a lana ti ilang-ilang ket kadagupan iti 29% iti tinawen nga eksport ti Komoros (1998).
Dagiti nagibasaran urnosen
- ^ OED
- ^ "Unibersidad ti Melbourne: database ti multilingual a nagnagan ti mula". Plantnames.unimelb.edu.au. 2004-08-05. Naala idi 2012-12-30.
- ^ "Ilang-ilang "Sabong ti Sabsabong"". Eskuela ti Holistiko nga Aromaterapia. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-08-17. Naala idi 6 Oktubre 2013.
- ^ a b c "Britannica.com". Britannica.com. Naala idi 2012-12-30.
- ^ "Tropicos". Tropicos. Naala idi 2012-12-30.
- ^ "Kammasapulan a Lana ti Ilang-ilang – Pakabuklan a Kimiko". scienceofacne.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-04-14. Naala idi 2013-12-12.
- ^ Manner, Harley ken ni Craig Elevitch,Tradisional nga Inisiatibo ti Kayo: Dagiti Bariweswes dagiti Sebbangan para iti Agroporestria ti Isla ti Pasipiko (2006), Dagiti Rekurso ti Permanente nga Agrikultura, Honolulu, Hi.
Adu pay a mabasbasa urnosen
- Elevitch, Craig (ed.) (2006): Traditional Trees of Pacific Islands: Their Culture, Environment and Use. Permanent Agricultural Resources Publishers, Honolulu. ISBN 0-9702544-5-8
- Frith, H.J.; Rome, F.H.J.C. & Wolfe, T.O. (1976): Food of fruit-pigeons in New Guinea. Emu (warnakan) 76(2): 49-58. abstrakto ti HTML
- Manner, Harley & Elevitch, Craig (ed.) (2006): Traditional Tree Initiative: Species Profiles for Pacific Island Agroforestry. Permanent Agricultural Resources Publishers, Honolulu.
- Davis, Patricia (2000): "Aromatherapy An A-Z". Vermilion:Ebury Publishing, London.
Dagiti akinruar a silpo urnosen
Dagiti midia a mainaig iti Ilang-ilang iti Wikimedia Commons
Dagiti datos a mainaig iti Cananga odorata iti Wikispecies