Deklarasion ti Wayawaya ti Filipinas

Deklarasion ti Wayawaya ti Filipinas
Deklarasion ti Wayawaya ti Filipinas
Napartuat	Mayo–Hunio 1898
Napatalgedan	Hunio 12, 1898 (Nailagda) ; Septiembre 29, 1898 (Pinatalgedan babaen ti Kongreso ti Malolos)
Lokasion	Nailian a Biblioteka ti Filipinas
Mannurat	Ambrosio Rianzares Bautista; Emilio Aguinaldo
Nagpirpirma	98 deldelegado
Panggep	Tapno maiproklama ti kinaturay ken wayawaya ti Filipinas manipud iti kolonial a turay ti Espania

Ti Deklarasion ti Wayawaya ti Filipinas (Filipino: Pagpapahayag ng Kasarinlan ng Pilipinas) ket nairangarang idi Hunio 12, 1898 idiay Cavite II el Viejo (ita nga aldaw ket ti Kawit, Cavite), Filipinas. Iti publiko a panagbasa ti Tignay ti Deklarasion ti Wayawaya ti Filipinas (Espaniol: Acta de la proclamación de independencia del pueblo Filipino; Filipino: Paggawa ng Proklamasyon ng Kasarinlan ng sambayanang Pilipino), dagiti puersa ti yaalsa ti Filipino babaen ni Heneral Emilio Aguinaldo ket inrangarangda ti kinaturay ken wayawaya ti Is-isla ti Filipinas manipud iti kolonial a turay ti Espania.

Pakasaritaan

Pakabuklan ti pakaammo

Idi 1896, nangrugi ti Yaalsa ti Filipino. Idi Disiembre 1897, nagpirma ti gobierno ti Espania ken dagiti rebolusionario iti panagpasardeng ti gubat, ti Tulag ti Biak-na-Bato, a mangibaga a nasken a bayadan dagiti Espaniol dagiti rebolusionario iti 800,000 a pisos ken ni Aguinaldo ken dagiti sabali a daulo ket ageksiloda idiay Hong Kong. Idi Abril 1898, iti irurugi ti Gubat ti Espaniol–Amerikano, ni Komodoro George Dewey a naglogan iti U.S.S. Olympia ket naglayag manipud idiay Hong Kong ken napan idiay Luek Manila a nangidaulo ti Eskuadron nga Asiatiko iti Marina ti Estados Unidos. Idi Mayo 1, 1898, inabak ti Estados Unidos dagiti Espaniol iti Gubat ti Luek Manila. Inkeddeng ni Emilio Aguinaldo nga agsubli idiay Filipinas tapno tumulong kadagiti puersa ti Amerikano a mangparukma kadagiti Espaniol. Immannurot ti Marina ti Estados Unidos a mangisubli nga aglugan iti USS McCulloch, ken idi Mayo 19, simmangpet isuna idiay Cavite.^[2]

Ti Panangirangarang idi Hunio 12

Ti kasisigud a naitag-ay a Wagayway babaen ni Presidente Emilio Aguinaldo iti panangirangarang ti wayawaya idi 1898

Nairangarang ti wayawaya idi Hunio 12, 1898 idi pagbaetan ti alas kuatro ken alas singko iti malem idiay Cavite idiay nagpuonan a balay ni Heneral Emilio Aguinaldo kadagiti 30 a kilometro iti abagatan ti Manila. Ti pasamak ket nakakita iti panagbistrad ti Nailian a Wagayway ti Filipinas, nga inaramid idiay Hong Kong babaen ni Marcela Agoncillo, Lorenza Agoncillo, ken ni Delfina Herboza, ken ti panagtokar ti Marcha Filipina Magdalo, a kas ti nailian a kanta ti pagilian, nga ammo itan a kas ti Lupang Hinirang, a sinurat babaen ni Julián Felipe ken tinokar babaen ti banda ti panagmartsa iti San Francisco de Malabon.

Ti Tiganay ti Deklarasion ti Wayawaya ket naisagana, naisurat, ken binasa babaen ni Ambrosio Rianzares Bautista iti Espaniol. Ti Deklarasion ket pinirmaan babaen dagiti 98 a tattao, kadagitoy ket ti maysa nga opisial a buyot nga Amerikano a nakasaksi iti proklamasion. Ti kanungpalan a parapo ket mangibagbaga nga adda idi maysa nga "estranghero" a dimmar-ay kadagitoy a panagpatpatuloy, ni Mr. L. M. Johnson, naipalawag a kas "umili ti Estados Unidos, ti maysa a Koronel ti Artileria".^[3] Ti proklamasion idi ti wayawaya ti Filipinas, nupay kasta, ket nailagda idi 1 Agosto, idi adun kadagiti ili ti naorganisado babaen kadagiti tarabay a binagon babaen ti Diktatorial a Gobierno ni Henral Aguinaldo.^[4]^[5]

Intono kua idiay Malolos, Bulacan, ti Kongreso ti Malolos ket binaliwanna ti deklarasion gapu iti panangiyunay-unay ni Apolinario Mabini a saan a nagayat iti kasisigud a proklamasion a nangikabil ti Filipinas babaen ti proteksion ti Estados Unidos.

Panagsagsagaba para iti wayawaya

Ti deklarasion ket saan a binigbig babaen ti Estados Unidos wenno Espania.

Intono kua idi 1898, ti Espania ket ontedna ti Filipina siti Estados Unidos iti Tulag ti Paris idi 1898 a nangipatingga ti Gubat ti Espaniol-Amerikano.

Ti Rebolusionario a Gobierno ti Filipinas ket sanna a binigbig ti tulag wenno ti turay ti Amerikano, ken kanungpalan a nakilaban ken naabak iti suppiat iti Estados Unidos a kasisigud a naibagbaga babaen dagiti Amerikano a kas ti "Insureksion ti Filipino" ngem itan ket sapasap ken opisial a tinwtawagan iti Gubat ti Filipino–Amerikano, a nagpatingga idi natiliw ni Emilio Aguinaldo babaen dagiti puersa ti Estados Unidos,^[6] ken nangited iti insasao nga umannamong ken umawat ti turay ti Estados Unidos iti Filipinas.^[7] Daytoy ket sinaruno met idi Hulio 2, 1902, babaen ti Sekretario ti Gubat ti E.U. a ni Elihu Root a nangitelegrapo a nagpatingga ti insureksion ti Estados Unidos ken nabangonen ti probinsial a gobierno iti amin a lugar malaksid kadagiti lugar a tinagtagitao babaen dagiti tribu ti Moro.^[8] Adda dagiti bassit a nagtultuloy a resistansia kadagiti napalabas a tawen.

Kalpasan ti Gubat ti Sangalubongan II, dinatonan ti wayawaya ti Estados Unidos ti Filipinas idi Hulio 4, 1946 babaen ti Tulag ti Manila.^[9] Napalpaliiw idi ti Hulio 4 idiay Filipinas kas Aldaw ti Wayawaya aginggana idi Agosto 4, 1964, idi inbalakad dagiti historiador ken ti panangiyunay-unay dagiti nasionalista, Pinirmaan iti linteg ni Presidente Diosdado Macapagal ti Tignay ti Republika Blng. 4166 a mangidesignado ti Hunio 12 a kas ti Aldaw ti Wayawaya ti pagilian.^[10] Dati idi a napalpaliiw ti Hunio 12 a kas Aldaw ti Wagayway ken adu kadagiti pasdek ti gobierno ket naiyunay-unayda a mangiparang ti Wagayway ti Filipinas kadagiti opisinada.

Agdama a lokasion ti Deklarasion

Ti Deklarasion ket agdama a naibalay idiay Nailian a Biblioteka ti Filipinas.^[1] Daytoy ket saan a publiko a naiparparang ngem mabalin a makita no addaan iti pammalubos kasla met iti ania man a dokumento a tinengngel babaen ti Nailian a Biblioteka. Idi las-ud ti Gubat ti Filipino–Amerikano, ti gobierno ti Amerika ket tiniliwna ket inpatulodna idiay Estados Unidos dagiti agarup a 400,000 a historikal a dokumento.^[11] Idi 1958, dagiti dokumento ket naited iti gobierno ti Filipinas ket kakuyogna dagiti dua nga agasmamg ti microfilm iti intero a koleksion, a ti Pederal a Gobierno ti Estado Unidos ket nangala met iti maysa.^[11]

Idi met panawen dagiti tawtawen ti 1980 wenno 1990n, natakaw ti Deklarasion manipud iti Nailian a Biblioteka.^[1] Kas parte ti dakdakel nga imbestigasion iti nakarkaro a panagtakaw kadagiti historikal a dokumento ken ti simmaruno a panagdawat iti publiko iti panangisubli kadagiti natakaw a dokumento, naisubli ti Deklarasion iti Nailian a Biblioteka idi D 1994 babaen ni propesor Milagros Guerrero ti Unibersidad ti Filipinas .^[11]

Ti teksto ti "Tignay ti Proklamasion ti Wayawaya ti Tattao a Filipino"

Ti Tignay ti Proklamasion ti Wayawaya ti Tattao a Filipino (Espaniol: Acta de la proclamación de independencia del pueblo Filipino; Filipino: Paggawa ng Proklamasyon ng Kasarinlan ng sambayanang Pilipino) ket ti parte ti atiddog a linia dagiti deklarasion ti wayawaya a mairaman ti Deklarasion ti Wayawaya ti Estados Unidos. Daytoy ket mangiraman ti listaan dagiti reklamo iti gobierno ti Espania manipud iti isasangpet ni Ferdinand Magellan idi 1521 ken "dagiti dawat ti nalatak a Diktadortayo a ni Don Emilio Aguinaldo amin dagiti nasken a bileg a magpakabael kaniana a mangidiskarga kadagiti rebbengna iti Gobierno, mairaman dagiti prerogatibo iti panangited iti pardon ken amnestia."^[12]

Kitaen pay

Dagiti nota

^ ^a ^b ^c Rufo, Aries (2008-05-26). "Court set to decide on National Library pilferage of historical documents". Abs-cbnNEWS.com/Newsbreak. Naala idi Enero 29, 2013. Around 8,183 documents, mostly classified as Philippine Revolutionary Papers, were returned to the National Library. One University of the Philippines professor returned more than 6,000 documents. Among the retrieved documents were the manuscript of Andres Bonifacio’s trial, the Declaration of Independence, the Pact of Biac-na-Bato and Leonor Rivera’s letter to Rizal’s parents dated Dec. 10,1893.
^ Agoncillo, page 157
^ Kinuna ni Dean Conant Worcester, iti librona idi 1914 ti The Philippines: Past and Present (Worcester 1914):
"Dagiti inbitasion iti seremonia ti deklarasion ti wayawaya ket naipatulodda ken ni Almirante Dewey; ngem awan met isuna wenno dagiti sinoman nga opisialna. Daytoy idi, nupay kasta, ket importante ken ni Aguinaldo nga adda met Amerikano nga adda koma idiay nga ikeddeng dagiti ummong ti tattao a repesentatibo ti Estados Unidos. Ni 'Koronel' Johnson, tidati a mangimatmaton iti otel iti Shanghai, nga adda idi idiay Filipinas a mangipabpabuya iti sinematograpo, naganos nga immannamong nga agparang iti daytoy nga okasion a kas Hepe ti Artileria ni Aguinaldo ken ti representatino ti pagilian ti Amianan nga Amerika. Ti nagann aket saan nga agparang kadagiti papel ni Aguinaldo. Daytoy ket mabalin a ti puestona a kas koronel ken hepe ti artileria ket maysa laeng a temporario laeng idi a nangpakabael kaniana nga agparang a nakauniporme a maitunosto iti karakter a representatibo iti nalatak a tattao iti maysa a nadaeg nga okasion!"
Ingupit ni Worcester daytoy ken ni "Taylor, 26 A J.", a mangibagbaga iti Major J. R. M. Taylor, nga isu ti nangipatarus ken nagurnong kadagiti rehistro ti Yaalsa
^ Guevara, Sulpicio, ed. (1972), "Philippine Declaration of Independence", The Laws of the First Philippine Republic (The Laws of Malolos) 1898–1899., Manila: National Historical Commission, naala idi 2008-03-26. (Patarus ti Ingles babaen ni Sulpicio Guevara)
^ Guevara, Sulpicio, ed. (1972), "Facsimile of the Proclamation of the Philippine Independence at Kawit, Cavite, Hunio 12, 1898", The Laws of the First Philippine Republic (The Laws of Malolos) 1898–1899., Manila: National Historical Commission, naala idi 2008-03-26. (Kasisigud a naisurat iti ima iti Espaniol)
^ Worcester 1914, p. 175
^ Worcester 1914, pp. 175–176
^ Worcester 1914, p. 180
^ TREATY OF GENERAL RELATIONS BETWEEN THE UNITED STATES OF AMERICA AND THE REPUBLIC OF THE PHILIPPINES. SIGNED AT MANILA, ON 4 JULY 1946 (PDF), United Nations, naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2009-03-26, naala idi 2007-12-10
^ REPUBLIC ACT NO. 4166 – AN ACT CHANGING THE DATE OF PHILIPPINE INDEPENDENCE DAY FROM JULY FOUR TO JUNE TWELVE, AND DECLARING JULY FOUR AS PHILIPPINE REPUBLIC DAY, FURTHER AMENDING FOR THE PURPOSE SECTION TWENTY-NINE OF THE REVISED ADMINISTRATIVE CODE, Chanrobles law library, Agosto 4, 1964, naala idi 2008-06-11
^ ^a ^b ^c "Asiaweek". CNN. Agosto 31, 1999. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-02-15. Naala idi Enero 29, 2013.
^ Wikisource:Philippine Declaration of Independence

Dagiti nagibasaran

History of the Filipino People. Teodoro A. Agoncillo
Nailian a Biblioteka ti Filipinas
Grupo ti Pakasaritaan ti Filipinas ti Los Angeles
Worcester, Dean Conant (1914), The Philippines: Past and Present (vol. 1 of 2), Macmillan, naala idi 2008-01-17

Dagiti akinruar a silpo

Acta de la proclamación de la independencia del pueblo Filipino Spanish version by Corpus Juris online Philippine law library
Deklarasion ti Wayawaya ti Filipinas bersion nga Ingles babaen ti Corpus Juris online Philippine law library

[ABSCBN-1] Rufo, Aries (2008-05-26). "Court set to decide on National Library pilferage of historical documents". Abs-cbnNEWS.com/Newsbreak. Naala idi Enero 29, 2013. Around 8,183 documents, mostly classified as Philippine Revolutionary Papers, were returned to the National Library. One University of the Philippines professor returned more than 6,000 documents. Among the retrieved documents were the manuscript of Andres Bonifacio’s trial, the Declaration of Independence, the Pact of Biac-na-Bato and Leonor Rivera’s letter to Rizal’s parents dated Dec. 10,1893.

[2] Agoncillo, page 157

[3] Kinuna ni Dean Conant Worcester, iti librona idi 1914 ti The Philippines: Past and Present (Worcester 1914):
"Dagiti inbitasion iti seremonia ti deklarasion ti wayawaya ket naipatulodda ken ni Almirante Dewey; ngem awan met isuna wenno dagiti sinoman nga opisialna. Daytoy idi, nupay kasta, ket importante ken ni Aguinaldo nga adda met Amerikano nga adda koma idiay nga ikeddeng dagiti ummong ti tattao a repesentatibo ti Estados Unidos. Ni 'Koronel' Johnson, tidati a mangimatmaton iti otel iti Shanghai, nga adda idi idiay Filipinas a mangipabpabuya iti sinematograpo, naganos nga immannamong nga agparang iti daytoy nga okasion a kas Hepe ti Artileria ni Aguinaldo ken ti representatino ti pagilian ti Amianan nga Amerika. Ti nagann aket saan nga agparang kadagiti papel ni Aguinaldo. Daytoy ket mabalin a ti puestona a kas koronel ken hepe ti artileria ket maysa laeng a temporario laeng idi a nangpakabael kaniana nga agparang a nakauniporme a maitunosto iti karakter a representatibo iti nalatak a tattao iti maysa a nadaeg nga okasion!"
Ingupit ni Worcester daytoy ken ni "Taylor, 26 A J.", a mangibagbaga iti Major J. R. M. Taylor, nga isu ti nangipatarus ken nagurnong kadagiti rehistro ti Yaalsa

[4] Guevara, Sulpicio, ed. (1972), "Philippine Declaration of Independence", The Laws of the First Philippine Republic (The Laws of Malolos) 1898–1899., Manila: National Historical Commission, naala idi 2008-03-26. (Patarus ti Ingles babaen ni Sulpicio Guevara)

[5] Guevara, Sulpicio, ed. (1972), "Facsimile of the Proclamation of the Philippine Independence at Kawit, Cavite, Hunio 12, 1898", The Laws of the First Philippine Republic (The Laws of Malolos) 1898–1899., Manila: National Historical Commission, naala idi 2008-03-26. (Kasisigud a naisurat iti ima iti Espaniol)

[6] Worcester 1914, p. 175

[7] Worcester 1914, pp. 175–176

[8] Worcester 1914, p. 180

[9] TREATY OF GENERAL RELATIONS BETWEEN THE UNITED STATES OF AMERICA AND THE REPUBLIC OF THE PHILIPPINES. SIGNED AT MANILA, ON 4 JULY 1946 (PDF), United Nations, naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2009-03-26, naala idi 2007-12-10

[10] REPUBLIC ACT NO. 4166 – AN ACT CHANGING THE DATE OF PHILIPPINE INDEPENDENCE DAY FROM JULY FOUR TO JUNE TWELVE, AND DECLARING JULY FOUR AS PHILIPPINE REPUBLIC DAY, FURTHER AMENDING FOR THE PURPOSE SECTION TWENTY-NINE OF THE REVISED ADMINISTRATIVE CODE, Chanrobles law library, Agosto 4, 1964, naala idi 2008-06-11

[CNN-11] "Asiaweek". CNN. Agosto 31, 1999. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-02-15. Naala idi Enero 29, 2013.

[12] Wikisource:Philippine Declaration of Independence

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]