Wikipedia

Estados Unidos iti Amerika: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnosBarbaro nga urnos →
Content deleted Content added
VisualWikitext
m remittance: capital LBC
m Nagsimpa iti panangiletra/gramatika
Linia 41:
|area_magnitude = 1 E12
|percent_water = 6.76
|population_estimate = {{formatnum:{{data United States | Poptoday }} }}<ref name="POP">{{cite web|url=http://www.census.gov/population/www/popclockus.html|publisher=U.S. Census Bureau|title=U.S. POPClock Projection}} Ma-automatiko a mapabaro ti karkulo.</ref>
|population_estimate_year = 2011
|population_estimate_rank = Maika-3
Linia 47:
|population_density_sq_mi = 87.4
|GDP_PPP_year = 2011
|GDP_PPP = $15.065 trillion<ref name=IMF_GDP>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=49&pr1.y=17|title=Estados Unidos|publisher=Internasional a PondoPundo ti PaguartaanPanguartaan|accessdate=2011-10-09}}</ref>
|GDP_PPP_rank = Umuna
|GDP_PPP_per_capita = $48,147<ref name="IMF_GDP" />
Linia 78:
{{note|engoffbox}}a. Ti Ingles ket opisial a pagsasao kadagiti 28 nga estado—adu pay dagiti nagtaudan ng agit-ited ti nangatngato a karkulo, a naibatay iti sabsabali a panagipalpalawag iti "opisial". Ti Ingglés ken [[Pagsasao a Hawayano|Hawayano]] dagitoy dua ket opisial a pagsasao ti estado iti [[Hawaii]].
 
{{note|engfactobox}}b.Ti Ingles ket isu ti ''de facto'' a pagsasao ti gobierno ti Amerika ken isu laeng ti pagsasao ti sangkabalayan babaen ti 80% kadagiti Amerikano nga agedadagtawen tiiti lima ken nangatngato. Ti Españiol ket isu ti maikadua a kaaduan a bilang a pagsasao.
 
{{note|areabox}}c. Wenno saan a ti Estados Unidos wenno ti [[Tsina]] ket dakdakel ket naisuppiat. Ti bilang ket manipud iti [[Central Intelligence Agency]] it Estados Unidos ''[[World Factbook]]''. Ti sabsabali a pagtaudan ket nagited ti basbassit a bilang. Dagiti naturayan a bilang iti kaddakkel iti daytoy a pagilian ket kadagiti 50 nga estado ken Distrito iti Columbia laeng, saan a naited dagiti territorio.
Linia 85:
}}
 
Ti '''Estados Unidos iti Amerika''' ({{lang-en|United States of America}}), wenno kaadduan ket masao nga "Amerika" laeng, ket pagilian a pederal a naibatay ti linteg a republika, mabirukan iti tengnga ti kontinente ti [[Amianan nga Amerika]], a naisadagan dagiti 48 a kontinental nga estado ken [[Washington, D.C.]], a kapitoliona, ket naisadagan pay a nagbaetan ti [[Taaw Pasipiko]] ken [[Taaw Atlantiko]], nabeddengan ti [[Kanada]] iti amianan ken [[Méhiko]] iti abagatan. Ti estado iti [[Alaska]] ket adda idiay amianan a laud iti kontinente, nga addaan iti Kanada iti daya ken [[Rusia]] iti laud, iti ballasiw ti [[Nailet a Baybay Bering]]. Ti estado iti [[Hawaii]] ket maysa a [[purpúropurpuro]] idiay tennga a Pasipiko. Daytoy a pagilian ket addaan pay kadagiti territoriona idiay Pasipiko ken [[Karibe]]. Limapulo nga estado ti mangbukbukel daytoy a pagilian, saan a nairaman kadagiti dadduma a teritoriona.
 
Iti 3.79 kuadrado milia (9.83&nbsp;riwriw km<sup>2</sup>) ken addaan iti sumurok a 312 riwriw a tattao, ti Estados Unidos ket isu ti maika-3 wenno maika-4 a kadakkelan a pagilian iti dagup a kalawa ti dagana, ken ti maika-3 a kadakkelan baben ti kalawa ti daga ken bilang dagiti umili. Daytoy ket maysa kadagiti kaaduan ti sabsabali nga etnisidad ket sabsabali a kultura a pagilian, ti nagbanagan daytoy ti kaaduan a panag-imigrasion manipud kadagiti sabsabali a pagilian.<ref name="DD">Adams, J. Q., ken Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity''. Chicago: Kendall/Hunt. {{ISBN|0-7872-8145-X}}.</ref>Ti ekonomia ti Estados Unidos ket isu ti kadakkelan a nailian nga ekonomia iti lubong, nga addan ti nakarkulo a 2011[[GDP]] iti $15.1 trilion.
Linia 98:
Ti nababa a porma "Estados Unidos"(United States) ket maysa pay a pagalagadan. Dagiti sabbali pay a porma ket ti "E.U." (U.S), ti "EUA" (USA), ken "Amerika". Ti pangsarsarita pay a nagan ket mairaman ti "E.U. iti A" (U.S. of A) ken, it sabsabali a lugar iti lubong, ti "States" (dagiti estado). Ti "Columbia", idi ket maysa a nasikat a nagan para iti Estados Unidos, a nainaganan kenni [[Christopher Columbus]]; apparang daytoy iti nagan a "[[Washington, D.C.|Distrito iti Columbia]]".
 
Ti pagalagadan a panagtawag kadagiti umili iti Estados Unidos ket ka ti "[[Dagiti Amerikano|Amerikano]]". Nupay a ti "Estados UNidosUnidos" ket isu ti opisial a panagsuppiat a termino, ti "Amerikano" ken "U.S." ket kadawyan amaususara maususar a panagitudo a pangilasin ti pagilian ("Dagiti Amerikano a kapategan", "dagiti puersa ti U.S."). Ti "[[Amerikano (balikas)|Amerikano]]" ket saan unay a maususar iti Ingles a mangitudo kadagiti tattao a saana naikonekta iti Estados Unidos.<ref>Wilson, Kenneth G. (1993). ''Ti Columbia a Pagsurotan ti Amerikano nga Ingles''. New York: Unibersidad ti Columbia a Pagmalditan, pp. 27–28. {{ISBN|0-231-06989-8}}.</ref>
 
Ti panangisao nga "Estados Unidos" ket kasisigud idi a natrato a kas ad-adu ngem maysa a kas ti, "dagiti Estados Unidos ket"—a nairaman iti [[Maikasangapulo ket tallo a Panagpasayaat ti Batay-linteg ti Estados Unidos]], a napasingkedan idi 1865. Daytoy ket kadaywan a nagbalin a natrotonatrato a kas maymaysa laeng a ks ti, "ti EStadosEstados Unidos ket"—kalpasan ti gibus iti Sibil a Gubat. Ti maymaysa apormaa porma ket pagalagadan tattan; ti ad-adu ngem maysa a porma ket naibati iti idioma a "dagitoy Estados Unidos".<ref>{{cite web |url= http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/002663.html |author=Zimmer, Benjamin |date=Nobiembre 24, 2005 |title=Ti Biag Kadagitoy, Uh, Daytoy Estados Unidos |publisher=Unibersidad ti Pennsylvania—Listaan ti Pagsasao |accessdate=Pebrero 22, 2008}}</ref>
 
== Heograpia ken enbironmento ==
Linia 107:
[[Papeles:Haliaeetus leucocephalus2.jpg|thumb|upright|left|Ti [[Pultak nga Agila]], ti nailian a billit iti Estados Unidos manipud idi 1782]]
 
Ti aplaya a tanap iti Atlantiko a pantar ket agpastrek kadagiotikadagiti adadayoada-dayo a dagdaga dagiti [[agtintinnag ti bulong]]na a kabakiran ken dagiti agtultulatid a turod iti [[Piedmont (Estados Unidos)|Piedmont]]. Ti [[Banbantay Appalachia]] ket bingayenna ti dumaya apantara pantar manipud iti [[Nalatak a Danaw]] ken dagiti karuotan iti [[LumaudAkinlaud a tengnga ti Estado Unidos|tenga a laud]]. Ti [[Karayan Mississippi|Mississippi]]–[[Karayan Missouri]], ti [[Listaan dagti karayan babaen ti kaatiddog|maikapat a kaatiddogan sistema ti karayan]] iti lubong, ket kangrunaan nga agayos ti amianan-abagatan babaen ti pusod daytoy a pagilian. Ti nadalumpinas, nalames a [[tay-ak]] iti [[Nalatak a Tanap]] ket maibistrad iti laud, a tubngaren babaen ti [[Kaunegan a Kabanbantayan ti Estados Unidos|rehion a kabanbantayan]] iti abagatan adaya. Ti [[Kabatbatuan a Kabanbantayan]], iti lumaud nga igid iti Nlatak a Tanap, ket gumay-ay iti amianan aginggana ti abagatan iti ballasiw daytoy a pagilian, nga umababot ti kanagto a nagatngato ngem 14,000&nbsp;a pié (4,300&nbsp;m) idiay [[Colorado]].Iti pay adadayo a laud ket dagiti kabatbatuan a [[Nalatak a labneng]] ken dagiti desierto a kas ti [[Disierto ti Chihuahua|Chihuahua]] ken [[Disierto ti Mojave|Mojave]]. Ti [[Sierra Nevada (Estados Unidos.)|Sierra Nevada]] ken [[Cascade Range|Cascade]] a kabanbantayan ket umasideg ti [[Laud nga Aplaya iti Estados Unidos|aplaya ti Pasipiko]]. Nga iti 20,320&nbsp;pié (6,194&nbsp;m), ti [[Bantay McKinley]] ti Alaska ket isu ti katayagan a tuktok iti pagilian ken ti Amianan nga Amerika. Dagiti aktibo a [[bulkan]] ket kadaywan kadagiti [[Purpuro ti Alehandro|Alehandro]] ti Alaska ken [[Is-isla ti Aleutia]], ken ti Hawaii ket buklen dagiti isla ti bulkan. Ti [[nalatak a bulkan]] a pinasirokan ti [[Nailian a Parke ti Yellowstone]] idiay Rockies ket daytoy ti kadagkelan a langa ti bulkan iti kontinente.<ref>{{cite web |url= http://dsc.discovery.com/convergence/supervolcano/under/under.html |title=Nalatak a Bulkan: Ania ti adda ti sirok ti Yellowstone? |author=O'Hanlon, Larry |publisher=Discovery Channel |accessdate=Hunio 13, 2007|archiveurl=http://archive.is/vXo7|archivedate=2012-05-25}}</ref>
 
Ti Estados Unidos, nga adda ti nawatiwat a kadakkelna ken ti nadumaduma a heograpiko, ket mangiraman kadagiti adu a kita ti klima. Ti daya iti [[Maika-100 a meridiano ti laud|maika-100 a meridiano]], ti klima ket sumakop manipud iti [[nadam-eg a kontinental a klima|nadag-eg a kontinental]] iti amianan aginggana ti [[nadam-eg a subtropikal a klima|nadam-eg a subtropikal]] iti abagatan. Ti akin-abagatan nga ungto iti [[Florida]] ket tropikal, ken kasta met ti Hawaii. Ti Nalatak a Tanap a laud ti maika-100 a meridiano ket namaga bassit. Kaaduan kadagiti Lumaud a kabanbantayan ken [[alpino a klima|alpino]]. Ti klima ti Nalatak a Labneng ket namaga,ti desierto idiay Abagatn a luad, ti [[Mediteraneo a klima|Mediteraneo]] idiay [[aplaya ti California]], ken [[naintaawan a klima|naintaawan]] idiay aplaya ti [[Oregon]] ken [[Washington (estado ti Estado sUnidos)|Washington]] ken abagatan nga Alaska. Kaaduan ti Alaska ket subartiko wenno polar. Ti nakaro a tiempo ket kadaywan kadagiti naibeddeng nga estado iti [[GólpoGolpo ititi MéhikoMehiko]] ken daytoy ket kanayon a makasansanay kadagiti [[Tropikal nga alipugpog|alawig]], ken kaaduan kadagiti [[alipugpog]] iti lubong ket rumsua iti uneg iti daytoy a pagilian, a nagnagrunanagnangruna idiay [[Bettang ti alipuglog]] ti Tengnga a laud.<ref>{{cite news |author=Perkins, Sid |url= http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp |archiveurl= http://web.archive.org/web/20070701131631/http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp |archivedate=Hulio 1, 2007 |title=Bettang ti alipugpug, USA |accessdate=Septiembre 20, 2006 |date=Mayo 11, 2002 |work= Siensia a Damdamag}}</ref>
 
Ti ekolohia ti Estados Unidos ket naikapnunotan a "[[megadibersio a pagpagilian|megadibersio]]": agarup a 17,000 a sebbangan dagiti [[vascular a mulmula]] oket rumsua iti kasigkay nga Estados Unidos ken Alaska, ken sumurok a 1,800 a sebbangan dagiti [[agsabsabong a mula]] ket mabirukan idiay Hawaii, ken bassit kadagitoy ti rumsua idiay kangrunaan a daga.<ref>{{cite web |author= Morin, Nancy |url= http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf |title=Dagiti vascular a Mulmula iti Estados Unidos |publisher= Serbiso ti Nailian a Biolohiko |work=Mulmula |accessdate=Oktubre 27, 2008}}</ref> Ti Estados Unidos ket pagtaengan kadagiti ad-adu ngem 400 a sebbangan ti mamalia, 750 billit, ken 500 reptilia ken ampibio.<ref>{{cite web |url= http://www.sdi.gov/curtis/TxTab4x1.html |title= Sangalubongan a Kamudingan dagiti Napilia Patneng a Mula ken Sebbangan ti Ayup iti Estados Unidos |publisher=Grupo ti SDI |date=Pebrero 9, 2001 |accessdate=Enero 20, 2009}}</ref> Agarup a 91,000 a sebbangan ti insekto ket nainagananen.<ref>{{cite web |url= http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/buginfo/bugnos.htm |title=Dagiti Bilang ti Insekto (Dagiti Sebbangan ken Agmaymaysa) |publisher=Instituto ti Smithsonia |accessdate=Enero 20, 2009}}</ref> Ti [[Tignay ti Nadangran a Sebbangan]] iti 1973 ket mangsalaknib kadagiti naipangta ken nadangran a sebbangan ken dagiti pagtaenganda, a dagitoy ket palpaliiwen ti [[Serbiso ti Ikan ken Kaatapan ti Estados Unidos]]. Adda dagiti sangapulo ket walo a [[Listaan dagiti lugar iti Sistema ti Nailian a Parke ti Estados Unidos|nailian aparke]] ken ginasot kadagiti sabali pay a tinartarapato ti pederal a parke, kabakiran, ken [[langalang]] a luglugar.<ref>{{cite press release |url= http://home.nps.gov/applications/release/Detail.cfm?ID=639 |title=Ti Nailaian a Serbisio ti Parke ket Nagirangarang ti Panakainayon ti Dua a Baro a Unit |publisher=Nailian aSerbisio ti Parke |date=Pebrero 28, 2006 |accessdate=Hunio 13, 2006}}</ref> No mairaman amin dagitoy, ti gobierno ket agtagikua iti 28.8% iti kadakkel a lugar ti pagilian.<ref name=FL>{{cite web |url= http://johnshadegg.house.gov/rsc/Federal%20Land%20Ownership--May%202005.pdf |title=Pederal a Daga ken dagiti Patakder a Panagtagikua |publisher=Komite ti Republikano a Panagadal |date=Mayo 19, 2005 |accessdate=Marso 9, 2009}}</ref> Kaaduan kadagitoy ket [[nasalakniban alugar|nasalakniban]], ngem adda dagiti naipaupa para iti panagkulukol ti lana, panagmina, panagtarikayo, wenno panagrantso ti baka; Ti 2.4% ket maus-usar para kadagiti militar a kapanggepan.<ref name=FL />
Linia 116:
{{Nangruna|Estado ti Estados Unidos}}
{{Sumaruno|Teritorio nga ebolusion iti Estados Unidos|Dagiti panagala ti teriorio iti Estados Unidos}}
Ti Estados Unidos ket maysa a [[Pederasion|pederal a kappon]] kadagiti limapulo nga estdo. Dagiti kasisigud a sangapulo ket tallo nga estado ket dagiti simmaruno kadagiti [[Dagiti sangapulo ket tallo a kolonia|sangapulo ket tallo a kolonia]] a nagrebelde iti Britaniko a panagturay. Iti nasapa a pakasaritaan iti daytoy a pagilian, adda dagiti tallo a baro nga estado a naurnong iti teritorio a naisina para kadagiti panagtunton kadagiti addan nga estado: ti [[Kentucky]] manipud iti [[Virginia]]; [[Tennessee]] manipud iti [[North Carolina]]; ken [[Maine]] manipud iti [[Massachusetts]]. Kaaduan kadagiti dadduma nga estado ket naukiran manipud kadagiti teritorio a naala babaen ti gubat wenno panaggatang babaen ti gobierno ti Estados Unidos. Maysa kadagiti malaksid nga agasmang ket buklen ti [[Vermont]], [[Texas]], ken [[Hawaii]]: tunggal maysa kadagitoy ket nawaya arepublikaa republika sakbayda a timmipon iti kappon. Idi panawen ti [[Sibil a Gubat ti Amerikano]], ti [[West Virginia]] ket nakisina manipud iti Virginia. Ti kabaroan nga estado ti Hawaii ket nakagun-od ti panagestado idi Agosto 21, 1959.<ref>{{cite news |url= http://archives.starbulletin.com/1999/10/18/special/story4.html |title='Ti Pagtungpalan idi ket Demokrasia para iti Amin |work= Honolulu Star-Bulletin |author=Borreca, Richard |date=Oktubre 18, 1999 |accessdate=Pebrero 11, 2012}}</ref> Dagti estado ket [[Texas v. White|awananda ti karnegan]] a [[sumina]] manipud iti kappon.
 
Dagiti estado ket buklen ti nawatiwat a masa ti daga ti Estados Unidos; dagiti sabali pay a dua a lugar a naipanunutannaipanunotan nga importante a paset iti daytoy a pagilian ket dagiti Distrito iti Columbia, ti [[pederal a distrito]] nga adda ditoy ti pakabirukan ti kapitolio ti Washington; ken ti [[Palmyra Atol]], a daytoy ket awan dagiti agtaeng ngem [[Dagiti teritorio iti Estados Unidos|nainkorporado a teritorio]] idiay taaw Pasipiko. Ti Estados Unidos ket agtagikua pay kadagiti nagruna a teritorio ti ballasiballasiw-taaw: ti [[Puerto Rico]] ken ti [[Is-isla ti Birhen ti Estados Unidos]] idiay Karibe; ken [[Amerikano a Samoa]], [[Guam]], ken ti [[Akin-amianan nga Is-isla ti Mariana]] idiay Pasipiko.<ref>Kitaen ti 8 U.S.C. §&nbsp;1101(a)(36) ken 8 U.S.C. §&nbsp;1101(a)(38) Pederal a Kodigo ti Estados Unidos, Tignay ti Imigrasion ken PanakilianPannakiilian. {{USC|8|1101a}}</ref> Dagiti naipasngay kadagiti nangruna a teritorio (malaksid ti Amerikano a Samoa) ket agtagikuada ti [[Karbengan ti panakaipasngay a pannakaumili iti Estados Unidos|panakaumilipannakaumili iti Estados Unidos]].<ref>{{cite web| url = http://www.senate.gov/reference/resources/pdf/RL30527.pdf| title = Panagbutos ti Presidente idiay Estados Unidos: Maysa a Pangyuna (Panid 7)| accessdate = Enero 18, 2010| date = Abril 17, 2000| publisher = Serbiso ti Kongresional a Panagsukisok ti Estados Unidos}}</ref> Dagiti umili ti Amerika nga agtaeng kadagitoy a teritorio ket adda dagiti karbengan ken responsibilidad a kapadpada dagiti umili nga agteng kadagiti estado; nupay kasta, isuda ket malaksid kadagiti pederal a panagbuis ti matgedan, saan a makabutos para iti presidente, ken adda laeng ti [[Delegado (Kongreso ti Estados Unidos)|saan a makabutos a pannakabagi iti Kongreso ti Estados Unidos]].<ref>Raskin, James B. (2003). ''Pangsuppiat ti Demokrasia: Ti Kangatuan a Korte Vs. ti Amerikano a Tattao''. Londres ken Nueva York: Routledge, pp. 36–38. {{ISBN|0-415-93439-7}}.</ref>
 
{{Kalalainganna nga imagemap ti USA nga adda dagiti nagan ti estado}}
Linia 129:
 
[[Papeles:Mayflower in Plymouth Harbor, by William Halsall.jpg|thumb|Ti ''[[Mayflower]]'' a nagitransporta dagiti [[Peregrino (Plymouth a Kolonia)|Peregrino]] iti Baro a Lubong idi 1620, a kas inladawan ti ''Ti Mayflower idiay Plymouth a Sangladan'' nni [[William Halsall]] idi 1882 ]]
Idi 1492, ti [[Henoba|Henobes]] nga ekplorador a ni [[Christopher Columbus]], nga adda ti kontrata ti balangat ti Kastila, ket nakaabut kadagiti adu nga is-isla ti Karibe, a makaaramid daytoy ti [[immuna a panaginnasideg (antropolohia)|immuna a panaginnasideg]] kadagiti patneng a tattao. Idi April&nbsp;2, 1513, ti maysa aKastila a kongkistador a ni [[Juan Ponce de León]] ket simmanglad ti tinawtawaganna a ti "[[Pakasaritaan iti Florida|La Florida]]"—ti immuna a nadokumentoannadokumentuan a isasangpet ti agbalinton a ti kangrunaan nga adda iti Estados Unidos. Dagiti natalinaedan ti Kastila a rehion ket sinaruno babaen dagiti tatta nga aldawen a [[abagatan a laud ti Estados Unidos]] a nakawisnakaawis kadagiti rinibo manipud iti Mehiko. Dagiti Pranses nga agkomkomersio ti nalamuyot a dutdot ket nangibangonda kadagiti baro a pagpuestoanpagpuestuan ti [[Baro a Pransia]] ti lawlaw ti Nalatak a Danaw; Ti Pransia ket timmunton kadagiti kaaduan a kaunegan ti Amianan nga Amerika, aginggana idiay Golpo iti Mehiko. Dagiti immuna a nagballigi a nagtalinaedan dagiti Ingles ket dagiti [[Kolonia iti Virginia]] idiay [[Jamestown, Virginia|Jamestown]] idi 1607 ken ti [[Plymouth a Kolonia]] dagiti [[Peregrino (Plymouth a Kolonia)|Peregrino]] idi 1620. Ti 1628 a panagdokumento babaen ti linteg ti [[Luek ti Massachusetts a Kolonia]] ket nagbanagan kadagiti adu nga allon ti panagakar; babaen idi 1634, ti [[New England]] ket pagtaenganen babaen dagiti 10,000 a kaadu dagiti [[Puritano]]. Ti nagbaetan ti naladaw a panawen ti 1610 ken ti Amerikano a Rebolusion, agarup a 50,000 a naibalbalud ket naipan kadagiti Amerikano a kolonia ti Britania. Iti rugi ti 1614, dagiti Danes ket tinalinaedanda ti baba ti [[Karayan Hudson]], a mairaman ti [[Baro nga Amsterdam]] idiay [[Manhattan|Isla ti Manhattan]].
 
Idi 1674, dagiti Danes ket insinada dagiti teritorioda nga Amerikano iti Inglatera; ti probinsia iti [[Baro nga Olanda]] ket pinanaganan idi ti New York. Adu kadagiti baro nga imigrante, nangnangruna [[Pakasaritaan iti Akin-abagatan nga Estados Unidos|ti Abagatan]], ket nakontrato nga agserserbi a dagitoy ket dua a pagkatlo kadagiti amin nga imigrante ti Virginia ti nagbaetan ti 1630 ken 1680.<ref>Russell, David Lee (2005). ''Ti Amerikano a Rebolusion kadagidiay Akin-abagatan a Kolonia''. Jefferson, N.C., ken Londres: McFarland, p. 12. {{ISBN|0-7864-0783-2}}.</ref> Babaen idi buelta ti maika-18 a siglo, dagiti [[Panagtagabu iti Estados Unidos a Kolonia|Aprikano a tagabu]] ket nagbalbalinen a ti kangrunaan a taudan iti napiansaan a panagtrabaho. Iti 1729 a panagbingbingay [[dagiti Carolina]] ken ti 1732 a panagkolonia iti [[Georgia (Estado iti Estados Unidos)|Georgia]], dagiti [[Dagiti Sangapulo ket tallo a Kolonia|sangapulo ket tallo a kolonia ti Britaniko]] a dagitoy ket ti nagbalin nga Estados Unidos ket napabangonda. Amin dagitoy ket adda ti lokal a gobierno a mabalin ti agbutos para kadagiti kaaduana anawaya a tao, ti panagpaadu to panaruknoy iti taga-ugma a [[karbengan dagiti Ingles a tao]] ken ti maysa a kapanunutan iti bukod a panagturay ket nagparugso ti panagsuporta ti republikanismo. Amin dagitoy ket nanglegado ti [[komersio ti Aprikano a tagabo]]. Ti kaadu ti gatad dagiti naipasngay, nababa agatad ti pnakatay, ken ti agtaltalinaed nga imigrasion, ti populasion ti kolonia ket napardas a dimakkel. Ti tignay a [[Kristiano a panagpabaro]] iti panawen ti 1730 ken 1740s a naamammoan a kas ti [[Immuna a Nalatak a Panagriing|Nalatak a Panagriing]] ket nagsungrod ti panagayat iti relihion ken relihioso a panagwaya. Iti [[Pranses ken Indiano a Gubat]], dagiti puersa ti Britaniko ket tiniliwda ti Kanada manipud kadagiti Pranses, ngem ti [[prankopono]] a populasion ket nabati a naisina babaen ti politiko manipud kadagiti akin-abagatan a kolonia. No saan a mairaman dagiti [[Dagiti patneng nga Amerika iti Estados Unidos|Patmeng nga Amerikano]] (nadayeg nga ammo kas dagiti "Ameriko nga Indiano"), a dagitoy ket naipatpatalaw, dagita a sangapulo ket tallo a kolonia ket adda idi ti populasion iti2.6&nbsp;a riwriw idi 1770, agarup a maysa a pagkatlo iti Britania; gangani maysa iti lima nga Amerikano ket dagiti nangisit a tagabu.<ref>Blackburn, Robin (1998). ''Ti Panagaramid ti Baro a Lubong ti Panagtagabu: Manipud ti Barok aginggana ti Moderno, 1492–1800''. Londre ken Nueva York: Verso, p. 460. {{ISBN|1-85984-195-3}}.</ref> Ngen [[Awan ti panagbuis nga awan ti pannakabagi|ngem suheto ti Britaniko a panagbuisn]], dagiti kolonia nga Amerikano ket awananda ti pannakabagi iti [[Parlamento iti Gran Britania]].
Linia 136:
[[Papeles:Capitol Building Full View.jpg|thumb|Ti laud a sango ti [[Kapitolio ti Estados Unidos]], a balayan daytoy ti [[Kongreso ti Estados Unidos]]]]
{{Nangruna|Pederal a gobierno iti Estados Unidos|dagiti estado a gobierno iti Estados Unidos|panagbutos iti Estados Unidos}}
Ti Estados Unidos ket isu ti kadaanan a sibibiag a [[pederasion]] iti lubong. Daytoy ket maysa a [[batay-linteg a republika]] ken [[representatibo a demokrasia]], "a ti [[pangturay ti kaaduan]] ket timnemplado babaen ti [[karbengan dagiti minoridad]] a sinalakniban babaen ti [[Linteg iti Estado sUNidosUnidos|linteg]]".<ref>Scheb, John M., ken John M. Scheb II (2002). ''Pangyuna ti Amerikano a Sistema ti Legado''. Florence, KY: Delmar, p. 6. {{ISBN|0-7668-2759-3}}.</ref> Ti gobierno ket timtimbengan babaen ti sistema a [[panagsisina dagiti bileg|panagkita ken gantingan]] nga inpalpalawagan babaen ti Batay-linteg nti Estados unidos, a daytoy ket agserbi a kas ti kangatuan a legado a dokumento iti daytoy a pagilian.<ref>{{cite web | url=http://www.senate.gov/civics/constitution_item/constitution.htm | title=Batay-linteg iti Estados Unidos | publisher=Ti Opisina iti Sekretario iti Senado | work=Ti Opisina iti Sekretario iti Senado | accessdate=Pebrero 11, 2012 | author=Killian, Johnny H.}}</ref> Iti [[Pederalismo#Estados Unidos|Amerikano a pederalista a sistema]], dagiti umili ket kadawyan a suheto dagiti [[Politikal apanakabingbingay iti Estados Unidos|tallo nga lessaaad itigobiernoiti gobierno]], pederal, estado, ken lokal; dagiti rebbeng ti [[Lokal a gobierno iti Estadoso Unidos|lokal a gobierno]] ket kadawyan a a biningbingay ti nagbaetan ti [[Kondado (Estados Unidos)|kondado]] ken ti munisipio a gobierno. Iti gangani aminaamin a kaso, dagiti ehekutibo ken lehislatibo nga opisial ket mabutosan babaen ti maysa nga [[ad-adu ngemmaysangem maysa a sistema ti panagbutospanagbubutos|ad-adu ngem maysa a panagbutospanagbubutos]] dagiti umili babaen dagiti distrito. Awan ti [[maibagay a pannakabagi]] iti lessadlessaad a pederal, ken wan unay kadagiti nababbaba a lessaad.
 
[[Papeles:WhiteHouseSouthFacade.JPG|thumb|left|Ti abagatan a sanguanan ti [[White House]], pagtaengan ken pagtrabahoan ti [[Presidente iti Estados Unidos]]]]
Linia 156:
|}
 
Addaan tiiti kangrunaan a siudsiudad iti Estados Unidos, mainayon ti tallo ngaa kadakkelan ti pagilian ken lubong: [[Ciudad ti New York]], [[Los Angeles, California|Los Angeles]], ken [[Chicago, Illinois|Chicago]]. TisumagandTi sumagand ket ti tabla dagiti duapulo a kadakkelan a siudad iti Estados Unidos, maibatay iti senso idi 2004:
 
{| {{Mayat a Lamisaan}} style="text-align:right; margin-left:60px width=50% border="1" cellspacing="0" cellpadding="2""
Linia 162:
! # !! align=center |Siudad !! Bilang dagiti umili !! Rehion
|-
| 1. ||align=left | [[CiudadSiudad ti New York]], New York || 8,168,388 || [[Amianan-daya iti E.U.]]
|-
| 2. ||align=left | [[Los Angeles, California]] || 3,845,541 || [[Pasipiko]]-[[Laud iti E.U.]]
Linia 320:
Duapulo ket pito (27) nga estado ket nagpataud iti Ingles kas opisial a lengguaheda, ngem tallo kaniada ti naginagan iti maikadua nga opisial nga pagsasaoda — [[Hawaii]], [[Louisiana]], ken [[New Mexico|Baro a Mexico]], masurot ti [[Pagsasao a Hawaii|Hawayano]], [[Pagsasao a Pranses|Pranses]], ken [[Pagsasao nga Espaniol|Espaniol]] ti napili.
 
Ti Espaniol ket kadakkelan a minoridad a pagsasao, aggapu gamin kadagiti managbaniaga iti [[LatinoLatin nga Amerika]] ken iti pakasaritaan a dakkel a paset ti Amerika idi, kas agpaabagatan ken agpalaud, ta isuda idi ket bagi ti [[MéhikoMehiko]] (a nagbagi ti Espania). Sa maysa pay, Espaniol iti umuna nga pagsasao ti [[Puerto Rico]], teritorio ti Estados Unidos.
 
Ti kangrunaan a pagsasao nga insenial ket [[Senial a Pagsasao ti Estados Unidos]] (ASL).
 
Manipud idi 2004, adda ag-336 nga lengguahe iti Estados Unidos, 176 kaniada ket patneng nga pagsasao iti Amerika, diayidiay pagsasao dagiti [[Patneng nga Amerikano]].
 
== Edukasion ==
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/wiki/Estados_Unidos_iti_Amerika"