Tao (sebbangan)
Ti tao (Homo sapiens[3][4][5]), ti is-isu a sibibiag a kamkameng dahiti henero a Homo, ket dagiti mamalia iti primado nga urnos a nagtaud manipud idiay Aprika, a dagitoy ket nakaabotda ti anatomiko a modernidad idi agarup a 200,000 tawtawen ken nangipakiatta ti napno a moderno a panagkukua idi agarup a 50,000 tawtawen.[6]
| Tao[1] | |
|---|---|
| |
| Manakman a tao a lalaki (kanigid) ken babai (kanawan) manipud idiay Tailandia | |
Taksonomia 
| |
| Pagarian: | Animalia |
| Pilo: | Chordata |
| Klase: | Mammalia |
| Urnos: | Primates |
| Sub-urnos: | Haplorhini |
| Inpraurnos: | Simiiformes |
| Pamilia: | Hominidae |
| Henero: | Homo |
| Sebbangan: | H. sapiens
|
| Dua a nagan | |
| Homo sapiens Linnaeus, 1758
| |
| Subsebbangan | |
|
†Homo sapiens idaltu White et al., 2003 | |
| |
| Densidad ti populasion ti Homo sapiens | |
| Kapada a nagan | |
|
Sinonimo ti sebbangan[1]
| |
Ti linia ti tao ket nagtaud manipud iti kinaudi a sapasap a kaputotan iti tsimpanse idi agarup a 5 a riwriw a tawtawen idiay Aprika, a nagbalin iti Australopitekus ken dimteng iti henero a Homo.[7] Dagiti immuna a sebbangan ti tao a rimmuar idiay Aprika ket ti Homo erectus, ti Aprikano a pannakaiduma a, kimadduaan ti Homo heidelbergensis, ket naikapanunotan nga isu ti kaasitgan a kaputotan iti moderno a tattao.[8][9] Dagiti Homo sapiens ket nagrugida a nangtagtagitao kadgiti kontinente, simmangpetda idiay Australia idi agarup a 40,000 tawtawen, ti Kaamerikaan idi agarup a 15,000 a tawtawen, ken dagiti adayo nga is-isla a kas ti Hawaii, Rapa Nui, ken Madagascar idi nagbaetan ti 300 AD ken 1200 AD a tawtawen. Idi agarup a 10,000 a tawtawen ti tattao ket nagrugida a nagsanay ti sedentario nga agrikultura a nagpaamoda kadgiti mula ken ayup a nangipalubos ti nakaro a panag-adu ti populasion iti lubong. Nupay ti panagrang-ay dagiti pinatary ti sungrod a teknolohia ken dagiti baro a pamay-an para iti panagrang-ay ti salun-at idi maika-19 ken maika-20 a siglo, ti populasion ti táo ket imadadu pay manen. A adda dagiti agmaymaysa a pannakaiwarwaras kadagiti amin a kontinente malaksid ti Antartika, ti tattao ket maysa a kosmopolitan a sebbangan. Manipud idi Nobiembre 2011[pabaroen], ti populasion ti táo ket nakarkulo idi ti nagbaetan ti 6.97 [10] ken 7 a bilion.[11]
Ti tattao ket naidasig babaen ti kaadda ti maysa a dakkel nga utek a maigiddiat ti kadakkel ti bagi, nga adda ti naisangsangayn a nsayyat ti panakarang-ayna a neokortesa, sakbay ti sango a kortesa ken dagiti temporal a rutong, a makaaramid kaniada a makabael kadagiti narigat a maaw-awatan a panagrason, pagsasao, introspesion, panagpadles ti parikut ken kultura babaen ti sosial a panagadadal. Daytoy a kapasidad ti sirib, a mairaman ti panagampon ti dua a saka a panaggunay a mangwaya dagiti ima para iti panagiggem dagiti banbanag, ket nakapalubos dagiti tao' ti kaaduan a panagusarda kadagiti ramit kadagiti ania man a sibibiag a sebbangan iti Daga. Ti tattao ket is-isu laeng ti sibibiag a sebbangan nga ammona ti agaramid ti apoy ken agluto ti makan, ken ti is-isu pay nga ammo a sebbangan nga agkawes ken agpartuat ken agusar kadagiti nadumaduma a teknolohia ken dagiti arte. Ti panagadal ti tattao ket ti sientipiko a displina iti antropolohia.
Dagiti tao ket naisangsangayanda nga umampon ti panagusar kadagiti sistema ti simbolo a panagisarita a kas ti pagsasao para iti bukod a panagiyebkas, ti panakisinnukat ti kapanunotan, ken organisasion. Dagiti tao ket makapartuatda kadagiti narigat a maawatan a sosial nga estruktura a buklen dagiti adu nga agtitinnulong ken agsisinuppiat a grupo, manipud dagiti pamilia ken dagiti sapot ti kinabagian aginggana dagiti estado. Ti sosial a panakibiang a nagbaetan dagiti tao ket nakapatakder ti nawatiwat a kinaduma dagiti pateg, alagaden a sosial, ken dagiti rito, a no iraman amin dagitoy ket agporma ti batayan ti kagimongan ti tao. Dagiti tao ket naamammon para kadagiti essemda a makaawat ken mangimpluensia ti bukodda nga enbironmento, snga agsuksukisokda ti panagipalpalawag ken mangiturturong ti penomena babaen ti siensia, pilosopia, mitolohia, ken relihion.
Etimolohia ken panagilawlawagan urnosen
Ti panakaduktal ken panagadal iti posil dagiti kaputotan iti moderno a tattao the kayat a sawen ti balikas a "tao" ket nagbalbaliw, a kas ti dati a nalawag a a beddengan a nagbaetan ti tao ken sunggo ket napusasaw, a tattan ket bukbuklen dagiti nadumaduma a sebbangan. Tatta nga aldaw para iti sientipiko a panagusar ti "tao" ket mabalin a mangitudo ti ania man a kameng ti henero ti Homo. A maipanayon ti kaunegan ti Homo sapiens, adda dagiti paggiddiatan a nagbaetan ti anatomiko a moderno a Homo sapiens ken Arkaiko a Homo sapiens, ti kasapaan a kameng ti posil iti sebbangan. Sagpaminsan a dagiti grupo a kas ti Neandertales ket naidasigda a kas maysa a subsebbangan iti Homo sapiens - Homo sapiens neanderthalensis. Nupay kasta, iti inaldaw a panagusar, ken iti daytoy nga artikulo, ti balikas a "tao" ket sapasap a mangitudo ti is-isu laeng a sibibiag a sebbangan ti henero ti - anatomiko ken moderno a panagtagtagikua ti Homo sapiens. Ti silulukat a saludsod a maipanggep kadagiti awanen nga subsebbangan ket masakupanto bassit. Dagiti posil ti tao ket nasakupan idiay artikulo ti "Homo", ken dagiti artikulo a maipanggep ti agmaymaysa a sebbangan ti henero.
Ti Ingles a panagilasin a tao ket maysa a Tengnga nga Ingles a binulod a balikas manipud ti Daan a Pranses humain, a kamaudianan a manipud iti Latin hūmānus, ti panangilasin a porma iti homō "lalaki". Ti panagusar ti balikas a ka maysa a pagnagan (ng adda ti ad-adu ngem maysa: tattao) ket napetsaan idi maika-16 a siglo.[12] Ti patneng nga Ingles a termino lalaki ket mabalin a sapasap a mangitudo ti sebbangan (sinonimo para iti sangkataoan), ken mabalin a dati a mangitudo ti naisangsangayan nga agmaymaysa iti ania man kadagitoy a sekso. Ti kinaudi a panagusar ket nabaak tattan.[13] Ti sapasap a panagusar ti termino a "lalaki" ket maapapday, a maiparabor a maireserba a mangipatudo para iti maysa a manakman a lallaki. Ti balikas ket manipud iti Proto-Hermaniko *mannaz, manipud iti Proto-Indo-Europeano (PIE) a ramut*man-.
Ti sebbangan a binomio Homo sapiens ket inaramid idi babaen ni Carl Linnaeus iti obrana idi maika-18 a siglo aSystema Naturae, ken isu ti bukodna a lektotipo a pagkitaan.[14] Ti sapasap a nagan a Homo ket maysa a naadal a naala manipud iti Latin idi maika-18 a siglo homō "lalaki", a dimtengan ti "naindagaan a parsua" (Daan a Latin hemō, maysa a kabagian ti Daan nga Ingles guma "lalaki", manipud ti PIE *dʰǵʰemon-, a kayatna a sawen ket 'daga').[15] Ti sebbangan a nagan a sapiens a kayatna a sawen ket "nasirib" wenno "nasaririt".
Dagiti nagibasaran urnosen
- ^ a b Groves, C.P. (2005). Wilson, D.E.; Reeder, D.M. (dagiti ed.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (Maika-3 nga ed.). Baltimore: Pagmalditan ti Unibersidad ti Johns Hopkins. ISBN 0-801-88221-4. OCLC 62265494.
- ^ Global Mammal Assessment Team (2008). "Homo sapiens". Nalabbasit a Listaan dagiti Naipangta a Sebbangan. Bersion 2013.2. Internasional a Kappon para iti Korserbasion ti Katutubo. Naala idi 6 Abril 2014.
- ^ Goodman M; Tagle D; Fitch D; Bailey W; Czelusniak J; Koop B; Benson P; Slightom J (1990). "Ti ebolusion ti primado ti lessaad ti DNA ken ti panakaidasig dagiti hominido". J Mol Evol. 30 (3): 260–266. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087.
- ^ "Hominidae Classification". Website ti Dibersidad dagiti Ayup @ UMich. Naala idi 2006-09-25.
- ^ hŏmo săpĭens, săpĭo. Charlton T. Lewis and Charles Short. Latin a Diksionario iti Proyekto Perseus.
- ^ McHenry, H.M (2009). "Ebolusion ti Tao". Iti Michael Ruse & Joseph Travis (ed.). Ebolusion: Dagiti Immuna nga Uppat a Bilion a Tawtawen. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. p. 265. ISBN 978-0-674-03175-3.
- ^ Tattersall, Ian & Jeffrey Schwartz. 2009. Ebolusion iti Henero a Homo. Tinawen a Panagrepaso iti Daga ken Planetario a Siensia. Tom. 37: 67-92. DOI: 10.1146/annurev.earth.031208.100202
- ^ Antón, Susan C. & Carl C. Swisher, III. 2004. Ti Nasapa a Pannakaiwarwaras iti homo manipud idiay Aprika. Tinawen a Panagrepaso ti Antropolohia. Tom. 33: 271-296. DOI: 10.1146/annurev.anthro.33.070203.144024
- ^ Trinkaus, Erik. 2005. Nasapa Moderno a Tattao. Tinawen a Panagrepaso ti Antropolohia. Tom. 34: 207-30 DOI: 10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913
- ^ "Populasion ti Lubong Clock". Census.gov. Opisina ti Senso ti Estados Unidos, Dibision ti Populasion. Naala idi 2011-11-02.
- ^ Roberts, Sam (31 Oktubre 2011). "Ti Nagkaykaysa a Pagpagilian ket Nagireporta kadagiti 7 Bilion a Tattao, ngem dagiti Dadduma ket saanda a Nagnamnama iti Daytoy". The New York Times. Naala idi 2011-11-07.
- ^ OED, s.v. "human".
- ^ Ti OED maikapanunot a baak a ti kapanunotan a "ti maysa a pannakaidasig nga agpada a maipakat para iti naisangsangayan nga agmaymaysa iti aniaman kadagitoy a sekso", a dumakamat ti maysa a taudan idi 1597 a kas ti kinaudi a (Ti Apo ket adda laeng ti maysa paris ti tao idiay Paraiso.) bayat nga agtultuloy a lumagda ti kapanunotan "a kas sapasap wenno inganat inggana a pannakaidasig" a kas ti agdama iti Ingles.
- ^ Spamer, E. E. (1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia. 149: 109–114.
- ^ Porkorny (1959) s.v. "g'hðem" pp. 414–416; "Homo." Dictionary.com Unabridged (v 1.1). Random House, Inc. 23 Sep. 2008. "Homo". Dictionary.com.
Dagiti pay mabasa urnosen
- Freeman, Scott; Jon C. Herron, Evolutionary Analysis (4th ed.) Pearson Education, Inc., 2007. ISBN 0-13-227584-8 pages 757–761.