Antartika

Antartika

Daytoy a mapa ket agus-usar ti ortograpiko a panagpadakkel, ti asideg a polar a panagkita. Ti Abagatan nga Ungto ket asideg iti tengnga, a dagiti longitud a nagsasabtan ti linia.

Kalawa (Mairaman amin) (awan ti yelo) (addaan iti yelo)	14,000,000 km² (5,400,000 sq mi)^[1] 280,000 km² (110,000 sq mi) 13,720,000 km² (5,300,000 sq mi)
Populasion (permanente) (saan a permanente)	maika-7 0 agarup a 1,000 – 5,000
Agkamkammatalek	4 · Isla ti Bouvet · Dagiti teritorio ti Akin-abatan a Pransia · Isla ti Heard ken Is-isal ti McDonald · Abagatan a Georgia ken ti Abagatan a Sandwich nga Is-isla
Opisial nga inal-ala a teritorio	Tulagan nga Antartika a Sistema 8 · Adelie a Daga · Antártica · Arhentina nga Antartika · Teritorio ti Australian nga Antartika · Teritorio ti Britania nga Antartika · Daga a Reina Maud · Isla ti Peter I · Agkamkammatalek a Ross
Nailatangan ti kalintegan a panagala	2 · Pederasion ti Rusia · Estados Unidos
Dagiti sona ti oras	Awan UTC-03:00 (Graham a Daga laeng)
Internet TLD	.aq
Kodigo ti panagtelepono	Agkamkammatalek kadagiti nagina a pagilian kadagiti kota. (Maysa ti kasla daytoy ket ti +672.)

Nagsasabtan: 90°S 0°E / 90°S 0°E / -90; 0

Ti Antartika^[2]^[3]^{[Paamo 1]} ket ti akin-abagatan unay a kontinente iti lubong, masakupanna ti Abagatan nga Ungto. Mabirukan daytoy idiay Antártiko a rehion iti Akin-abagatan a Hemisperio, gangani nga abagatan amin iti Sirkulo ti Antartiko, ken napalikmutan babaen ti Akin-abagatan a Taaw. Nga iti 14.0 a riwriw km² (5.4 a riwriw sq mi), isu daytoy ti maikalima a kadakkelan ti kalawa a kontinente kalpasan ti Asia, Aprika, Amianan nga Amerika, ken Abagatan nga Amerika. Para iti pannakaipadpada, ti Antartika ket gangani a mamindua ti kadakkel iti Australia. Agarup a 98% iti Antartika ket nasakupan ti yelo a nagtimbengan a 1 milia (1.6 km) ti kapuskolna.

Ti Antartika, iti katimbengan, ket isu ti kalamiisan, kamagaan, ken ti kaanginan a kontinente, ket isu ti addaan iti kangatuan a katimbengan ti kangatuan ti daga kadagiti amin a kontinente.^[6] Ti Antartika ket nausigen a maysa a desierto, nga addaan iti tinawen a panagtudtudo iti laeng 200 mm (8 a pulgada) iti igid ti aplaya ken ti kaunegan iti daytoy a daga.^[7] Ti temperatura idiay Antartika ket naabutanna ti −89 °C (−129 °F). Awan dagiti agnanayon nga agtaeng a tattao, ngem addan ti agarup a 1,000 agingga ti 5,000 a tattao nga agtaeng ti makatawen kadagidiay pagsukisokan nga estation a naiwaras iti dayta a kontinente. Dagiti laeng naampon iti kalamiisan nga organismo ti agbiag idiay, mairaman dagiti adu a kita ti algas, dagiti ayup (kas pagarigan dagiti tungaw, dagiti nematodo, dagiti pinguino, dagiti póka ken dagiti tardigrado), bakteria, kudetdet, dagiti mula, ken protista. No adda mulmula ditoy ti addaan laeng ket ti tundra.

Nupay dagiti mito ken pannagipagpagarup a maipanggep ti Terra Australis ("Akin-abagatan a Daga") ket naibagbaga payen manipud idi taga-ugma, ti immuna a napasingkedan a panakakita ti kontinente ket sapsap a naawawat a naaramid idi 1820 baaben ti Ruso a panagbanniaga ni Fabian Gottlieb von Bellingshausen ken ni Mikhail Lazarev idiay Vostok ken Mirny. Ti kontinente, nupay kasta, ket nabatbati a saan a naikaskaso kadagiti nabatbati a panawen ti maika-19 a siglo gapu ti makabusor nga enbironmentona, ken adayo a panakaisinsinana. Ti Tulag ti Antartika ket napirmaan idi 1959 babaen dagiti 12 a pagilian; iti tatta a panawen, 49 a pagpagilin ti nagpirma ti tulag. Ti tulag ket mangiparit kadagiti milisia nga aktibidad ken panagmina kadagiti minerales, mangiparit kadagiti nuklear ken ti panagibelleng kadagiti nuklear a rugit, agsuporta kadagiti sientipiko a panagsukisok, ken agsalaknib ti ekosona ti kontinente. Dagiti agdama nga eksperimento ket inar-aramid babaen dagiti sumurok a 4,000 sientista manipud kadagiti adu a pagilian.

Etimolohia

Ti immuna a pormal a panaginagan ti nagan nga "Antartika" a kas ti maysa a kontinente a nagan idi panawen ti 1890 ket naidakamat babaen ti Eskoses kartograpo a ni John George Bartholomew.^[8] Ti nagan nga Antartika ket isu ti nairomanisado a bersion ti Griego a kompuesto a balikas ti ἀνταρκτική (antarktiké), pemenino ti ἀνταρκτικός (antarktikos),^[9] a kayatna a sawen ket "kasumbangir ti Artiko", "kasumbangir ti amianan".^[10]

Dagiti nota

^ Ti balikas ket kasisigud a naibalikasan nga awan ti /k/, ngem ti panangiletra a pannakaibalikas ket nagbalina a kadawyan. Ti "c" ket kasisigud a nainayon ti panangiletra para ti etimolohiko a rasrason ken naawatan a saan a silensio.^[4]^[5]

Dagiti nagibasaran

^ Ahensia ti Sentral nga Intelihensia ti Estados Unidos (2011). "Antartika". The World Factbook. Gobierno iti Estados Unidos. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2020-04-12. Naala idi 22 Oktubre 2011.
^ Kolumbia Elektroniko a Ensiklopedia; McGraw-Hill Diksionario iti Sientipiko ken dagiti Teknikal a Banbanag. "Antarctica". Ti Nawaya a Diktionario. Farlex, Inc. Naala idi 19 Hulio 2011.
^ "Pannakaipalpalawag iti Antartika". Yahoo! Edukasion. Yahoo!. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-03-15. Naala idi 26 Hulio 2011.
^ Crystal, David (2006). Ti Pannakilaban para iti Ingles. Pagimalditan ti Unibersidad ti Oxford. p. 172. ISBN 978-0-19-920764-0.
^ Harper, Douglas. "Antártiko". Online nga Etimolohia a Diksionario. Naala idi 16 Nobiembre 2011.
^ Nailian a Satelite Datos ken Pakaammo a Serbisio. "Nailian a Heopisikal a Sentro ti Datos". Gobierno ti Estados Unidos. Naala idi 9 Hunio 2006.
^ Joyce, C. Alan (18 Enero 2007). "Ti Panagtaldiap ti Lubong: Dagiti Surpreso a Kinapudno". Ti Almanak ti Lubong. Naala idi 7 Pebrero 2009.
^ Ni John George Bartholomew ken ti pannakainagan ti Antartika, CAIRT Pablaak 13, Naiilian a Biblioteka ti Eskosia, Hulio 2008, ISSN 1477-4186, ken ti pay "The Bartholomew Archive".
^ Liddell, Henry George; Scott, Robert, "Antarktikos", iti Crane, Gregory R. (ed.), Ti Griego-Ingles a Leksikon, Dihital a Biblioteka ti Perseus, Tufts University, naala idi 16 Nobiembre 2011
^ Hince, Bernadette (2000). Ti Antartika Diksionario. CSIRO Publishing. p. 6. ISBN 978-0-9577471-1-1.

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Antartika iti Wikimedia Commons

[6] Ti balikas ket kasisigud a naibalikasan nga awan ti /k/, ngem ti panangiletra a pannakaibalikas ket nagbalina a kadawyan. Ti "c" ket kasisigud a nainayon ti panangiletra para ti etimolohiko a rasrason ken naawatan a saan a silensio.^[4]^[5]

[CIAfactbook-People-1] Ahensia ti Sentral nga Intelihensia ti Estados Unidos (2011). "Antartika". The World Factbook. Gobierno iti Estados Unidos. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2020-04-12. Naala idi 22 Oktubre 2011.

[2] Kolumbia Elektroniko a Ensiklopedia; McGraw-Hill Diksionario iti Sientipiko ken dagiti Teknikal a Banbanag. "Antarctica". Ti Nawaya a Diktionario. Farlex, Inc. Naala idi 19 Hulio 2011.

[3] "Pannakaipalpalawag iti Antartika". Yahoo! Edukasion. Yahoo!. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-03-15. Naala idi 26 Hulio 2011.

[4] Crystal, David (2006). Ti Pannakilaban para iti Ingles. Pagimalditan ti Unibersidad ti Oxford. p. 172. ISBN 978-0-19-920764-0.

[5] Harper, Douglas. "Antártiko". Online nga Etimolohia a Diksionario. Naala idi 16 Nobiembre 2011.

[7] Nailian a Satelite Datos ken Pakaammo a Serbisio. "Nailian a Heopisikal a Sentro ti Datos". Gobierno ti Estados Unidos. Naala idi 9 Hunio 2006.

[8] Joyce, C. Alan (18 Enero 2007). "Ti Panagtaldiap ti Lubong: Dagiti Surpreso a Kinapudno". Ti Almanak ti Lubong. Naala idi 7 Pebrero 2009.

[9] Ni John George Bartholomew ken ti pannakainagan ti Antartika, CAIRT Pablaak 13, Naiilian a Biblioteka ti Eskosia, Hulio 2008, ISSN 1477-4186, ken ti pay "The Bartholomew Archive".

[10] Liddell, Henry George; Scott, Robert, "Antarktikos", iti Crane, Gregory R. (ed.), Ti Griego-Ingles a Leksikon, Dihital a Biblioteka ti Perseus, Tufts University, naala idi 16 Nobiembre 2011

[11] Hince, Bernadette (2000). Ti Antartika Diksionario. CSIRO Publishing. p. 6. ISBN 978-0-9577471-1-1.

[1]

[2]

[3]

[Paamo 1]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[4]

[5]