Wikipedia

Dagiti pagsasao ti Filipinas

(Naibaw-ing manipud iti Dagiti pagsasao iti Filipinas)
Para iti pamilia ti pagsasao, kitaen ti Sasao a Filipino.

Adda dagiti agarup a 120 aginggana kadagiti 175 a pagsasao idiay Filipinas, depende iti pamay-an ti pannakaidasig.[5] Ti uppat ket dagiti saanen a naisasao. Gangani amin ket sasao a Malayo-Polinesio, bayat a ti maysa ket Chavacano, ti maysa a kreol a naibatay iti pagsasao a Romanse. Ti dua ket opisial (Ingles ken Filipino), bayat a (manipud idi 2015) sangapulo ket siam ket dagiti opisial a katakunaynay a pagsasao.[4][6] No mairaman dagiti agsasao iti maikadua a pagsasao, ad-adu dagiti agsasao iti Filipino ngem iti Ingles idiay Filipinas.[7]

Dagiti pagsasao ti Filipinas
Mapa dagiti kangrunaan nga etnolingnguistiko a grupo ti Filipinas
Dagiti opisial a pagsasaoFilipino (Tagalog) ken Ingles[2]
Dagiti nailian a pagsasaoFilipino[3]
Dagiti rehional a pagsasao
Dagiti nangruna a ganganaet a pagsasao
Dagiti pagsasao a seniasPagsasao a Senias a Filipino
Dagiti kadawyan a balabala ti pagmanikilya

Inbagbaga ti Komisyon sa Wikang Filipino dagiti 135 nga adda a sasa a Filipino iti pagilian babaen ti bukodna a mapa iti Atlas Filipinas a naipablaak idi 2014.

Dagiti indihenio a sinuratan ti Filipinas (Kulitan, Baybayin, Tagbanwa ken dadduma pay) ket manmanoda a maus-usar; imbes ket, ti sasao a Filipino ket naisursurat ita nga aldaw iti sinuratan a Latin gapu iti kolonial a panagsanay ti Espaniol ken Amerikano. Maus-usar pay ti sinuratan nga Arabiko kadagiti lugar ti Muslim kadagiti sangkabassit a lugar idiay akin-abagatan a Filipinas. Addaita ti agdama a tiganay iti pagilian a mangipasa iti Burador a Linteg ti Baybayin, nga opisial a mangirangarang ti Baybayin a kas ti nailian a sinuratan ti panagsurat iti pagilian a maikuyog ti sinuratan a Latin. Ti Filipinas laeng ti pagilian iti ASEAN a saan nga opisial nga agusar iti ania man kadagiti bukodna a tradisional a sinuratan a panagsurat.

Dagiti nailian ken opisial a pagsasao

urnosen

Ti batay-linteg ti 1987 ket mangirangarang ti Filipino a kas ti nailian a pagsasao ti pagilian. Ti Filipino ken ti Ingles ket opisialda a pagsasao, nga agraman iti pannakabigbig dagiti rehional a pagsasao akas katakunaynay nga opisial kadagiti respetiboda a rehion, a mairaman ti Aklanon, Bikol, Cebuano, Chavacano, Hiligaynon, Ibanag, Ilokano, Ibatan, Kapampangan, Kinaray-a, Maguindanao, Maranao, Pangasinan, Sambal, Surigaonon, Tagalog, Tausug, Waraywaray, ken Yakan. Ti Espaniol ken Arabiko ket maital-oda a kas pagpilian ken boluntario laeng.[8]

Ti Espaniol ket isuidi ti nailian ken opisial apagsasao ti pagilian kadagiti napalabas nga ad-adu ngem tallo a siglo babaen ti turay ti kolonial nga Espaniol, ken nagbalin a lingua franca ti Filipinas kadagitisiglo ti maika-19 ken nasapa a maika-20. Idi 1863 ti maysa nga opisial a bilin ti Espaniol ket nagipaammo iti unibersal nga edukasion, a nagpartuat iti libre a publiko a panagadal iti Espaniol.[9] Daytoy pay idi ti pagsasao ti Yaalsa ti Filipino, ken ti Batay-linteg ti Malolos idi 1899 nga epektibo a nagirangarang iti daytoy a kas ti opisial a pagsasao ti Umuna a Republika ti Filipinas.[10] Ni José Rizal, ti nailian a bannuar ket kaaduan a nagsurat kadagiti obrana iti Espaniol. Ni Luciano de la Rosa ket nangipundar a ti Espaniol ket naisasao idi babaen ti dagup a 60% iti populasion idi nasapa a maika-20 a siglo a kas ti umuna, maikadua wenno maikatlo a pagsasao. Kalpasan ti panagsakop ti Amerikano ti Filipinas ken ti panagusar ti Ingles, nagin-inut a bimmassit ti panagusar ti Espanioly, a naipangpangruna kadagidi tawen ti 1940.

Dagiti indihenio a pagsasao

urnosen
 
Dagiti nangruna a pagsasao babaen ti rehion. Dagiti rehion a namarkaan iti diamente ket mangibaga ti pagsasao a mangbukel laeng bassit iti populasion.

Segun ti Ethnologue, ti dagup dagiti 182 a patneng a pagsasao ket naisasaoda iti pagilian ken uppat kadagitoy a pagsasao ket naidasigda akas awanen: Dicamay Agta, Katabaga, Tayabas Ayta ken Villaviciosa Agta.[11] Malaksid iti Ingles, Espaniol, ken dagiti karuay ti Insik (Hokkien a Filipino, Kantones, ken Mandarin),ken Chavacano, amin dagiti pagsasao ket tagikua ti pamilia ti pagsasao a Malayo-Polinesio.

Adda dagiti 13 nga indihenio a pagsaao nga ddaan iti saan a basbassit ngem maysa a riwriw a patneng nga agsasao: ti Tagalog, Cebuano, Ilokano, Hiligaynon, Waraywaray, Kapampangan, Bikol Sentral, Pangasinan, Maranao, Maguindanao, Kinaray-a, ken Tausug. Maysa wenno ad-adu kadagitoy ket patneng a naisasao iti ad-adu ngem 90% iti populasion.

Ti pamilia ti sasao a Filipino nga inlasin babaen ni Robert Blust ket mangiraman kadagiti pagsasao ti amianan a Sulawesi ken ti pagsasao a Yami ti Taiwan, ngem sanna nga iraman ti sasao a Sama–Bajaw iti Purpuro ti Sulu ken dagiti pay daduma a sasao nga Amianan a Borneano a naisasao idiay akin-abagatan a Palawan.

Ti Eskayano ket ti maysa nga artipisial a katakunaynay a pagsasao a napartuat a kas mangisimbolo iti pagilian ti Bohol kalpasan ti Gubat ti Filipino–Amerikano. Daytoy ket inus-usar babaen dagiti agarup a 500 a tattao.

Panagsinnaranay a pannakaawat

urnosen

Ti sasao a Filipino ket masansana a tinawtawagan babaen dagiti Filipino a kas dagiti dialekto, gapu daytoy ti reliko saan saan a hustoa bokabulario nga inus-usar iti literatura idi las-ud ti paset ti panawen ti Amerikano (1898–1946). Bayat nga adda met dagiti ginasut a dialekto iti Filipinas, irepresenta dagitoy dagiti panagduduma dagiti saan a basbassit ngem 120 naisangayan a pagsasao, ken adu kadagitoy a pagsasao ket mangitalinaayda iti ad-adu a pagiddiatan ngem dagiti pagiddiatan dagiti napauten a pagsasao ti Europa a kas ti Pranses ken Espaniol.

Dagiti kaaduan a paggiddiatan dagiti pagsasao ket mabalin a makita kadagiti sumaganad a patarus iti nailian a pasasao iti Filipinas:

Pagsasao Patarus
Ilokano Ti tao nga saanna ammo ti tumaliaw iti naggapuanna ket saan a makadanon iti papananna.
Aklanon Ro uwa' gatan-aw sa anang ginhalinan hay indi makaabut sa anang ginapaeangpan.
Asi (Bantoanon) Kag tawong waya giruromroma it ida ginghalinan, indi makaabot sa ida apagtuan.
Binol-anon Sija nga dī kahibawng mulingi sa ijang gi-gikanan, dī gajud maka-abot sa ijang padul-ngan.
Butuanon Kadtong dili kahibalo molingi sa iyang atubangan, sigurado jud ma dam-ag.
Laud a Miraya Bikol (Ligao) Kan idi tatao magkiling sa inalian,idi makaabot sa papaidtuhan
Gubatnon Bikol (Gubat) An diri maaram mag-imud sa pinaghalian, diri makaabot sa pakakadtu-an.
Buhinon Bikol (Buhi) Yu di nikiling sa pinagalinan, di makaantos sa pupuntahan.
Aplaya a Bikol (Canaman) An dai tataong magsalingoy sa saiyang ginikanan, dai makakaabot sa padudumanan.
Daya a Miraya Bikol (Daraga) Su indi tataw makarumdom nung ginitan, indi makaabot sa adunan.
Laud a Miraya Bikol (Oas) Kan na taw na idi tataw mag linguy sa sanyang inalian, idi man maka abot sa sanyang paidtunan.
Bikol Riconada (Iriga) A dirî tattaoŋ maglīlî sa pinaŋgalinan, dirî makaaābot sa pig-iyānan.
Masbatenio An dili maaram maglingi sa ginhalian, kay dili makaabot sa kakadtuhan.
Capiznon Ang indi kabalo magbalikid sa iya ginhalinan, indi makalab-ot sa iya palakadtuan.
Cuyonon Ang ara agabalikid sa anang ing-alinan, indi enged maka-abot sa anang papakonan.
Cebuano Kadtong dili kahibalo molingi sa iyang kagikan, dili makaabot sa iyang padulngan.
Caviteño Chabacano Quien no ta bira cara na su origen no de incarsa na su destinacion.
Ternateño Chabacano Ay nung sabi mira i donde ya bini no di yega na destinasyon.
Zamboangueño Chavacano El Quien no sabe vira el cara na su origen, nunca llega na su destinación.
Ibanag I tolay nga ari mallipay ta naggafuananna, ari makadde ta angayanna.
Ifuntok Nan Adi mang ustsong sinan narpuwan na, adi untsan isnan umayan na.
Itawit Ya tolay nga mari mallipay tsa naggafuananna, mari makakandet tsa angayanna.
Hiligaynon (Ilonggo) Ang indi makahibalo magbalikid sang iya ginhalinan, indi makaabot sa iya padulungan.
Jama Mapun Soysoy niya' pandoy ngantele' patulakan ne, niya' ta'abut katakkahan ne.
Kapampangan Ing e byasang malikid king kayang penibatan, e ya miras king kayang pupuntalan.
Kinaray-a Ang indi kamaan magbalikid sa ana ginhalinan, indi makaabot sa ana paaragtunan.
Manobo (Obo) Iddos minuvu no konnod kotuig nod loingoy to id pomonan din, konna mandad od poko-uma riyon tod undiyonnan din.
Maranao So tao a di matao domingil ko poonan iyan na di niyan kakowa so singanin iyan.
Malayo Orang yang melupakan asal-usulnya tak mungkin mencapai tujuannya.
Pangasinan Say toon agga onlingao ed pinanlapuan to, agga makasabi'd laen to.
Romblomanon (Ini) Ang tawo nga bukon tigo mag lingig sa iya guinghalinan hay indi makasampot sa iya ning pagakadtoan.
Sambal (Botolan) Hay ahe nin nanlek ha pinag-ibatan, ay ahe makarateng ha lalakwen.
Sambal Hay kay tanda mamanomtom ha pinangibatan, kay immabot sa kakaon.
Sangil Tao mata taya mabiling su pubuakengnge taya dumanta su kadam tangi.
Sinama Ya Aa ga-i tau pa beleng ni awwal na, ga-i du sab makasong ni maksud na.
Espaniol El que no sabe mirar atrás, de donde viene, nunca llegará a su destino.
Surigaonon Adton dili mahibayo molingi sa ija ing-gikanan, dili gajod makaabot sa ija pasingdan.
Sorsoganon An diri mag-imud sa pinaghalian diri makaabot sa kakadtuan.
Tayabas Tagalog Ang hindi maalam lumingon sa pinaroonan ay hindi makakarating sa paroroonan.
Tagalog Ang hindi marunong lumingon sa pinanggalingan ay hindi makararating sa paroroonan.
Tausug In di' maingat lumingi' pa bakas liyabayan niya, di' makasampay pa kadtuun niya.
Waraywaray (Leyte) An diri maaram lumingi ha tinikangan, diri maulpot ha kakadtoan.
Waraywaray (Akin-abagatan a Samar) An diri maaram lumingi sa tinikangan, diri maulpot sa kakadtoan.
Yakan Mang gey matau mamayam si bakas palaihan nen, gey tekka si papilihan nen.

Panaggigidiat ti dialekto

urnosen

Ti gatad ti panaggigiddiat dagiti daialekto ket agdumaduma manipud iti baetan dagiti pagsasao. Dagiti pagsasao a kas ti Tagalog, Kapampangan ken Pangasinan ket ammo nga adaan iti moderado a panaggigiddiat ti dialekto.

Kadagiti pagsasao ti Rehion ti Bicol, nupay kasta, adda du a pagigiddiatan ti dialekto. Adda dagiti ili nga adda kadagiti bukodda a dialekto. Dita baba ket ti sentensia iti "Napautka kadi nga adda idiay Tiendaan?" a naipatarus kadagiti dadduma a karuay ti Bikol. Ti patarus ket sarunuen babaen ti dialekto ken ti maitunos a pagsasao, ken ti siudad/ili idiay Bicol a nakaisasaoan. Ti kamaudian a patarus ket iti Tagalog.

Tsart a panangiyasping ti sasao a Filipino

urnosen

Dita baba ket ti tsart ti sasao a Filipino. Bayat nga adda dagiti suppiatan no ania dagiti maidasig a kas pagsasao ken no ania dagiti maidasig a kas dialekto, ti tsart ket mangpasingked a ti kaaduan ket addaan iti panagpapada, ngem saanda a nga agsisinnaranay a maawatan. Naurnos dagitoy a pagsasao segun dagiti rehion a patneng a nakasasaonda (manipud iti amianan nga agpaabagatan, kalpasanna ti daya nga agpalaud).

Ilokano maysa dua tallo uppat tao balay aso niog aldaw baro datayo ania ken
Ibatan asa dadowa tatdo apat tao vahay chito niyoy araw va-yo yaten ango kan
Ifuntok əsang tswa Tulo əpat tacu Afong aso inyog acəw falu tsattaku ngag ya
Ibanag tadday dua tallu appa' tolay balay kitu inniuk aggaw bagu sittam anni
Gaddang tata addwa tallo appat tolay balay atu ayog aw bawu ikkanetem sanenay
Pangasinan sakey duara talora apatira too abong aso niyog agew balo sikatayo anto tan/et
Kapampangan metung adwa atlu apat tau bale asu ngungut aldo bayu ikatamu nanu ampong/at
Tagalog isa dalawa tatlo apat tao bahay aso niyog araw bago tayo ano at
Bikol Sentral saro duwa tulo apat tawo harong ayam niyog aldaw ba-go kita ano buda
Bikol Rinconada əsad darwā tolō əpat tawō baləy ayam noyog aldəw bāgo kitā onō ag, sagkəd, sakâ
Laud a Miraya Bikol sad duwa tulo upat taw balõy ayam nuyog aldõw bâgo kita, sato uno dangan, mî, saka
Daya Miraya Bikol usad duwa tulo upat taw balay ayam nuyog aldaw bâgo kita, satun, kami uno dangan, mî, saka, kina
Masbatenio usad duha tulo upat tawo balay ido buko, lubi aldaw bag-o kita, kami, amon nano kag
Romblomanon isa duha tuyo upat tawo bayay ayam niyog adlaw bag-o kita, aton ano kag
Bantoanon usa ruha tuyo upat tawo bayay iro nidog adlaw bag-o kita, ato ni-o ag
Onhan isya darwa tatlo apat tawo balay ayam niyog adlaw bag-o kita, taton ano ag
Kinaray-a sara darwa tatlo apat taho balay ayam niyog adlaw bag-o kita, taten ano, iwan kag
Hiligaynon isa duha tatlo apat tawo balay ido lubi adlaw bag-o kita ano kag
Cebuano usa duha tulo upat tawo balay iro lubi adlaw bag-o kita unsa ug
Surigaonon isa duha tuyo upat tao bayay idu Niyog adlaw bag-o kami unu sanan
Waraywaray usa duha tulo upat tawo balay ayam lubi adlaw bag-o kita ano ngan, ug
T'boli sotu lewu tlu fat tau gunu ohu lefo kdaw lomi tekuy tedu
Tausug hambuuk duwa tu upat tau bay iru' niyug adlaw ba-gu kitaniyu unu iban
Espaniol uno dos tres cuatro persona casa perro coco día nuevo nosostros que y/e
Chavacano uno dos tres cuatro gente casa perro coco dia nuevo Zamboangueño: nosotros/kame; Bahra: mijotros/motros; Caviteño: nisos cosá/ qué y/e

Adda pay ti pagsasao nga insasao babaen dagiti tattao a Tao (ammo pay a kas Yami) ti Isla ti Orkidia ti Taiwan a saan a nairaman iti pagsasao ti Filipinas.Ti pagsasaoda, ti Tao (wenno Yami) ket paset ti sasao a Bataniko a mangiraman ti Ibatan, Babuyan, ken Itbayat ti Batanes.

Ilokano maysa dua talloe uppat tao balay aso niog aldaw baro datayo amia ken
Tao ása dóa (raroa) tílo (tatlo) ápat tao vahay gara ngata araw vayo tata vela
Ibatan asa dadowa tatdo apat tao vahay chito niyoy araw va-yo yaten ango

Listaan dagiti agsasao iti tunggal maysa pagsasao

urnosen

Dita baba ket ti karkulo ti populasion manipud itisenso ti Filipnas idi 2000 babaen ti Turay ti Estadistika ti Filipinas iti bilang dagiti Filipino nga agsasao kadagiti sumaganad nga 18 a pagsasao a kas patneng a pagsasao.

Pagsasao Dagiti patneng nga agsasao[12]
Tagalog 26,387,855
Cebuano 21,340,000
Ilokoano 7,779,000
Hiligaynon 7,000,979
Waraywaray 3,100,000
Kapampangan 2,900,000
Bikol Sentral[13] 2,500,000
Pangasinan 2,434,086
Meranaw 2,150,000
Tausug 1,822,000
Maguindanao 1,800,000
Chavacano 1,200,000
Kinaray-a 1,051,000
Surigaonon 1,000,000
Masbatenio 530,000
Aklanon 520,000
Ibanag 320,000
Yakan 110,000
Eskayano 500

Kitaen pay

urnosen

Dagiti nagibasaran

urnosen
Dagiti nota
  1. ^ a b "The Constitution of the Republic of the Philippines – GOVPH". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2016-06-17. Naala idi 2016-10-06.
  2. ^ Constitution of the Philippines 1987,[1] Article XIV, Section 7.
  3. ^ Constitution of the Philippines 1987,[1] Article XIV, Section 6.
  4. ^ a b DepEd adds 7 languages to mother tongue-based education for Kinder to Grade 3. GMA News. Hulio 13, 2013.
  5. ^ McFarland, C. D. (1993). Subgrouping and Number of Philippine Languages.
  6. ^ The regional languages are the auxiliary official languages in the regions and shall serve as auxiliary media of instruction therein... Article XIV Section 7.
  7. ^ Dagiti Pagsasao ti Filipinas
  8. ^ Article XIV, Sec 7: For purposes of communication and instruction, the official languages of the Philippines are Filipino and, until otherwise provided by law, English. The regional languages are the auxiliary official languages in the regions and shall serve as auxiliary media of instruction therein. Spanish and Arabic shall be promoted on a voluntary and optional basis.
  9. ^ "Philippines – EDUCATION". Naala idi Marso 15, 2015.
  10. ^ Article 93 of the Malolos Constitution reads, "Art. 93. The use of languages spoken in the Philippines shall be optional. This use cannot be regulated except by virtue of law, and solely for acts of public authority and in the courts. For these acts the Spanish language will be used in the meantime."
  11. ^ Lewis, M. Paul; Simons, Gary F., dagiti ed. (2015). "Ethnologue: Languages of the World" (18 nga ed.). Dallas, Texas: SIL International.
  12. ^ Philippine Census, 2000. Table 11. Household Population by Ethnicity, Sex and Region: 2000
  13. ^ Lobel, Jason. An Satuyang Tataramon – Ethnologue. Bikol Sentral (Dagiti daialekto: Naga, Legazpi, Daet, Partido, and Virac)
Dagiti sapasap a nagibasaran
  • "Ethnologue report for Philippines".
  • Lobel, Jason William; Wilmer Joseph S. Tria (2000). An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol language. Lobel & Tria Partnership Co. ISBN 971-92226-0-3.
  • Malcolm Warren Mintz (2001). "Bikol". Facts About the World's Languages: an Encyclopedia of the World's Major Languages, Past and Present. ISBN 0-8242-0970-2.
  • Reid, Lawrence A. (1971). Philippine minor Languages: Word lists and phonologies. University of Hawai'i Press. ISBN 0-87022-691-6.
  • Rubino, Carl Ralph Galvez (1998). Tagalog-English English-Tagalog Dictionary. Hippocrene Books. ISBN 0-7818-0961-4.
  • Rubino, Carl Ralph Galvez (2000). Ilocano Dictionary and Grammar. University of Hawai'i Press. ISBN 0-8248-2088-6.
  • Carl Ralph Galvez Rubino. "The Philippine National Proverb". Translated into various Philippine languages. Naala idi July 28, 2005.
  • Sundita, Christopher Allen (2002). In Bahasa Sug: An Introduction to Tausug. Lobel & Tria Partnership, Co. ISBN 971-92226-6-2.
  • Christopher Sundita. "Languages or Dialects?". Understanding the Native Tongues of the Philippines. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2006-06-16. Naala idi July 28, 2005.
  • Yap, Fe Aldave (1977). A Comparative Study of Philippine Lexicons. Institute of Philippine languages, Department of Education, Culture, and Sports. ISBN 971-8705-05-8.
  • R. David Zorc (1977). "The Bisayan dialects of the Philippines: Subgrouping and reconstruction". Pacific Linguistics. C (44).
  • R. David Zorc (2001). "Hiligaynon". Facts About the World's Languages: an Encyclopedia of the World's Major Languages, Past and Present.
  • Joseph Reylan B. Viray (2006). "Dagang Simbahan". Makata International Journal of Poetry. 7 (12).
  • Luciano de la Rosa (1960). "El Filipino: Origen y Connotación". El renacimiento filipino.

Adupay a mabasbasa

urnosen

Dagiti silpo ti ruar

urnosen
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Dagiti_pagsasao_ti_Filipinas&oldid=402075"