Himalaya
Ti Himalaya, (Sanskrito, ti hima (niebe) + ālaya (pagtaengan), literal a, "pagtaengan ti niebe"[1]) ket maysa a kabambantayan idiay Asia a nangisinsina kadagiti tanap ti Indiano a subkontinente manipud iti Tibetano a Banak.
| Himalaya | |
|---|---|
 Ti amianan a sango ti Bantay Everest a kas nakitkita manipud iti dalan a mapan idiay kuartel a kampo idiay Naturay a Rehion ti Tibet, Republika ti Tattao ti Tsina. | |
| Kangatuan a punto | |
| Pantok | Bantay Everest (Nepal ken Tsina) |
| Kangato | 8,848 m (29,029 ft) |
| Nagsasabtan | 27°59′17″N 86°55′31″E / 27.98806°N 86.92528°ENagsasabtan: 27°59′17″N 86°55′31″E / 27.98806°N 86.92528°E |
| Heograpia | |
 Ti sapasap a lokasion ti Himalaya a kabambantayan.
| |
| Pagpagilian | |
Ti Himalaya a kabambantayan ket pagibalayan kadagiti kangatuan a pantok iti lubong, a mairaman ti kangatuan, ti Bantay Everest. Ti Himalaya ket mangiraman kadagiti ginasut a banbantay a sumurok ti 7,200 metro (23,600 ft) iti kangato. Iti paggiddiatan, ti kangatuan a pantok ti ruar ti Asia—ti Aconcagua, idiay Andes— ket 6,961 metro (22,838 ft) ti katayagna.[2]
Ti Himalaya a kabambantayan, a pagbuklan ti tallo a paralelo nga apo dagiti kabambantayan, kadenna wenno ballasiwenna dagiti lima a pagilian: ti Bhutan, India, Nepal, Tsina, ken Pakistan, a dagiti immuna a tallo a pagilian ket adda ti kaaduan a katurayan kadagitoy a kabambantayan.[3] Ti Himalaya ket nabeddengan iti amianan a laud babaen dagiti kabambantayan ti Karakoram ken Hindu Kush, iti amianan babaen ti Tibetano a Banak, ken iti abagatan babaen ti Tanap Indo-Ganges. Adda dagiti kangrunaan a karayan iti lubong, ti Indus, ti Ganges, ken ti Tsangpo-Brahmaputra, ket tumaudda ti Himalaya, ken dagiti naitiptipon a pagayusan a labneng ket pagtaengan ti 600 a riwriw a tattao. Ti Himalaya ket adda ti nangruna a panagsukogna kadagiti kultura ti Abagatan nga Asia; adu kadagiti pantok ti Himalaya ket sagrado iti Hinduismo ken Budismo.
Daytoy ket nabagkat babaen ti subduksion ti Indiano a tektoniko a plato idiay sirok ti Eurasiano a Plato, ti kabambantayan a Himalaya ket sumakop iti, laud-amianan a laud nga aginggana iti daya-abagatan a daya, iti maysa nga arko iti 2,400 kilometro (1,500 mi) a kaatiddog. Ti akinlaud nga angklana, ti Nanga Parbat, ket naisanglad idiay abagatan ti akin-amianan unay a tikor ti karayan Indus, ti akindaya nga angklana, ti Namcha Barwa, ti laud ti nalatak a tikor ti karayan Tsangpo. Ti kabambantayan ket naidumaduma iti kaakaba manipud iti 400 kilometro (250 mi) iti laud aginggana iti 150 kilometro (93 mi) iti daya.
Etimolohia
urnosenTi taudan ti nagan a Himalaya ket Sanskrito a Himālaya (Plantilia:Wikt-lang "pagnaedan ti niebe", manipud iti hima (Plantilia:Wikt-lang "lamiis, lam-ek" ken ālaya (Plantilia:Wikt-lang "pagtaengan, pagnaedan, balay".
Pagaammo ti kabambantayan kas ti Himālaya iti Nepali ken Hindi (agpadpada a naisurat kas हिमालय), Hinvāl (हिंवाळ) in Garhwali, Himāl (हिमाल) in Kumaoni, Himalaya (ཧི་མ་ལ་ཡ་) wenno "Daga ti Niebe" (གངས་ཅན་ལྗོངས་) iti Pagalagadan a Tibetano, Himālaya iti Sinhala (naisurat kas හිමාලය), Himāliya a kabambantayan (سلسلہ کوہ ہمالیہ) iti Urdu, Himaloy Parvatmala (হিমালয় পর্বতমালা) iti Bengali, ken Ximalaya a kabambantayan (napalaka nga Insik: 喜马拉雅山脉; tradisional nga Insik: 喜馬拉雅山脉; pinyin: Xǐmǎlāyǎ Shānmài) iti Insik.
Iti daan a sursurat, agraman ti Sanskrit epiko a Mahabharata, sagpaminsan a naited ti nagan kas Himavan.[4] Ni Himavat (Sanskrito: हिमवत्) wenno Himavan Himavān (Sanskrito: हिमवान्) ken maysa a didiosen ti Hindu nga isu ti pannakailadawan ti Himalaya a kabambantayan. Mairaman ti dadduma pay nga epiteto ti Himaraja (Sanskrito: हिमराज, lit. "ari ti niebe") wenno Parvateshwara (Sanskrito: पर्वतेश्वर, lit. "apo dagiti bantay").
Iti Lumaud a literatura, aw-awagan dayta ti dadduma a mannurat a Himalaya. Daytoy ket sigud a naisurat met a kas Himmaleh, kas iti dandaniw ni Emily Dickinson[5] ken dagiti panagsurat ni Henry David Thoreau.[6]
Ekolohia
urnosenDagiti mula ken ayup ti Himalaya ket agdumaduma babaen ti klima, tudo, kangato, ken dagiti daga. Dagiti panagbalbaliw ti klima ket sumakuop mabnipud ti tropikal a babba ti kabambantayan aginggana iti permanente a yelo ken niebe kadagiti kangatuan pantok. Iti kangatuan a lugar ti Tropiko ti Kanser, ti permanente linia ti niebe ket isu kadagiti kangatuan iti lubong iti agarup a 5,500 metro (18,000 ft).[7] Iti maigiddiatan, dagiti ekuatorial a kabambantayan idiay Baro a Guinea, ti Rwenzoris ken Colombia ket adda ti ab-ababa a linia ti niebe iti 900 metro (2,950 ft) .[8] Ti kaadu ti tinawen a panagtudtudo ket umad-adu manipud iti laud nga agpadaya idiay igid ti akin-abagatan a sanguanan ti kabambantayan. Daytoy a panagduduma ti kangato, tudo ken kasasaad ti daga a maitipon ti nangato unay a linia ti niebe ket mangsuporta kadagiti adu a kita ti komunidad dagiti naisangsangayan a mula ken ayup. Kas pagarigan dagiti nakaro ti kangato nga altitud (nababa nga atmosperiko a presion) no mairaman ti nakaro a kalamiis ket mangpalubos ti panagbiag dagiti ekstremopilo nga organismo.[9]
Ti naisangsangayan a kabaknang ti agsabsabong ken mulmula ti Himalaya ket mapmapan kadagiti estruktural ken komposisional a panagbalbaliw gapu ti panagbalbaliw ti klima. Ti panagpangato ti temperatura ket mabalin a mangiyalis kadagiti nadumaduma a sebbangan kadagiti nangatngato nga elebasion. Ti kabakiran ti diraan ket pinarparukma babaen dagiti kabakiran ti pino idiay rehion ti Garhwal Himalaya. Adda dagiti reporta dagiti nasapa a panagsabsabong ket panagbungbunga kadagiti sebbangan ti kayo, a naipangpangruna ti rododendro, mansanas ken Myrica esculenta. Ti kangatuan nga ammo a sebbangan ti kayo idiay Himalayas ket ti Juniperus tibetica a mabirukan idiay 4,900 metro (16,080 ft) idiay Akin-daya a Tibet.[10]
Heolohia
urnosen
Ti Himalaya ket dagiti kaubingan a kabambantayan iti planeta ken kangrunaan a buklen ti nabagkat a sedimentario ken metamorpiko a bato. Segun ti moderno a teoria ti plato a tektoniko, ti pannakapormada ket ti nagbanagan ti maysa a kontinental a panagdinnungpar wenno orohenesis idiay igid ti pagsasabatan a pagbeddengan a baetan ti Indo-Australiano a Plato ken ti Eurasiano a Plato. Daytoy ket tinawtawagan a kas ti nakulpi a bantay.
Ti panagdungpar ket nangrugi iti Akin-ngato a Kretaseo a paset ti panawen idi 70 riwriw a tawtawen, idi ti aggunggunay ti amianan nga Indo-Australiano a Plato, nga aggungunay iti agarup a 15 cm ti tunggal maysa atawen, ket nakidinnungpar iti Eurasiano a Plato. Idi agarup a 50 riwriw a tawtawen, daytoy napardas nga aggungunay nga Indo-Australiano a plato ket kompleto a nangrikep ti Taaw Tethys, a ti kaada daytoy ket naikeddeng babaen dagiti sedimentario a bato a mabirukan idiay dataran ti taaw , ken dagiti bulkan nga umarariping kadagiti igidna. Gapu ta dagitoy a sedimento ket nalag-anda, nalumesda kadagiti kabambantayan imbes a limned iti datar. Ti Indo-Australiano a plato ket agtultuloy maipipan a horisontal iti baba ti Tibetano a banak , a mangpilit ti banak nga agpangato. Ti Arakan Yoma bambantay idiay Myanmar ken ti Is-isla Andaman ken Nicobar idiay Luek tiBengal ket naporma pay a kas ti maysa a nagbanagan ti daytoy a panagdungpar.
Ti Indo-Australiano a plato ket aggunggunay pay laeng iti 67 mm ti tunggal maysa a tawen, ken kadagiti sumaruno a 10 a riwriw a tawtawen daytoy ket mapanto iti agarup a 1,500 km idiay Asia. Agarup a 20 mm ti tunggal maysa a tawen iti India-Asia c a panagsabsabat ket masagepsep babaen ti panagduyok iti igid ti akin-abagatan a sanguanan ti Himalaya. Daytoy ket pagbanagan ti Himalaya nga agpangato babaen ti agarup 5 mm ti tunggal maysa a tawen, a mangaramid kadagitoy a heolohiko nga aktibo. Ti panagggunay ti Indiano a plato idiay plato ti Asia ket mangaramid daytoy a rehion a seismiko nga aktibo, a agbanagan kadagiti giingined
Idi las-ud ti kinaudi a panawen ti yelo, adda idi ti maysa a naikapet nga alog ti yelo dagiti glasier ti baetan ti Kangchenjunga iti daya ken Nanga Parbat iti laud.[11] Iti laud, dagiti glasier ket timmiponda ti network iti alog ti yelo idiay Karakoram, ken iti amianan, timmiponda ti dati a Tibetano a kaunegan ti daga a yelo iti abagatan, ti ruar a panagayos dagiti glasier ket nagpatingga iti baba ti elebasion iti 1,000–2,000 metro (3,300–6,600 ft).[11][12] Bayat a ti agdama a ginget dagiti glasier ti Himalaya ket umabot ti 20 aginggana iti 32 kilometro (12 iti 20 mi) iti kaatiddog, adda dagiti kangrunaan a ginget dagiti glasier idi ket 60 aginggana iti 112 kilometro (37 iti 70 mi) ti kaatiddogda idi las-ud ti panawen ti yelo.[11] Ti glasier a linia ti niebe (ti altitud a lugar ti pakapenpenan ken ablasion ti glasier ket natimbeng) ket agaru idi a 1,400–1,660 metro (4,590–5,450 ft) nga abab-baba ngen tatta nga aldaw. Isu nga, ti klima ket saanna a 7.0 iti 8.3 °C (44.6 iti 46.9 °F) a nalamlamiis ngem tatta nga aldaw.[13]
Dagiti nagibasaran
urnosen- ^ "Panakailawlawagan ti Himalaya". Dagiti Online a Diksionario ti Oxford. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-02-12. Naala idi 2011-05-09.
- ^ "Bantay a Sistema ti Himalaya". Naala idi 2007-08-07.
- ^ Bishop, Barry. "Himalaya (bantay, Asia)". Encyclopaedia Britannica. Naala idi 1 Oktubre 2012.
- ^ Roshen Dalal (2014). Hinduism: An Alphabetical Guide (iti Ingles). Penguin Books. ISBN 9788184752779. Entry: "Himavan"
- ^ Dickinson, Emily, The Himmaleh was known to stoop (iti Ingles).
- ^ Thoreau, Henry David (1849), A Week on the Concord and Merrimack Rivers (iti Ingles).
- ^ Shi, Yafeng; Xie, Zizhu; Zheng, Benxing; Li, Qichun (1978). "Pannakaiwarwaras, Langa ken dagiti Panagdumaduma dagiti Glasier iti Tsina" (PDF). Penpen ti Glasier ti Lubong. Riederalp Workshop. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2013-04-24. Naala idi 2013-02-22.
- ^ Henderson-Sellers, Ann; McGuffie, Kendal. Ti Kasakbayan ti Klima ti Lubong: Ti Panagmodelo a Perspektibo. pp. 199–201. ISBN 978-0-12-386917-3.
- ^ Hogan, C. Michael (2010). Monosson, E.; Cleveland, C. (dagiti ed.). "Archaea". Ensiklopedia ti Daga. Washington DC: Nailian a Konsilo para iti Siensia ken Enbironmento.
- ^ Miehe, Georg; Miehe, Sabine; Vogel, Jonas; Co, Sonam; Duo, La (Mayo 2007). "Kangatuan a Linia ti kayo idiay Akin-amianan a Hemisperio ket Mabirukan idiay Akin-abagatan a Tibet" (PDF). Panagsukisok ken Panagrang-ay ti Bantay. 27 (2): 169–173. doi:10.1659/mrd.0792.
- ^ a b c Kuhle, M. (2011). "Ti Nangato a Glasial (Kaudian a Panawen ti Yelo ken Kaudian a Glasial Maximum) a Yelo a Kalob ti Nangato ken Tengnga nga Asia, nga adda ti Maysa a Kritiko a Panagrepaso Kadagiti Kinaudi a Petsa ti OSL ken TCN". Iti Ehlers, J.; Gibbard, P.L.; Hughes, P.D. (dagiti ed.). Kuatenario a Glasiasion – Gay-ay ken Kronolohia,Ti Asasideg a Panagkita. Amsterdam: Elsevier BV. pp. 943–965. (dagiti imapa ti glasier mabalin a maikarga)
- ^ Kuhle, M (1987). "Subtropikal a bantay- ken bambantay a gasasion idi ti panawen ti yelo ket nangkalbit ti panagawan dagiti maipapan ti glasier a paset ti panawen iti Pleistoseno". GeoJournal. 14 (4): 393–421. doi:10.1007/BF02602717.
- ^ Kuhle, M. (2005). "The maximum Ice Age (Würmian, Last Ice Age, LGM) glaciation of the Himalaya – ti glasioheomorpolohiko a pangsukisok dagiti linia a pagrimriman ti glasier, kapuskol ti yelo ken kababaan a dati nga igid a puespuesto dagiti Bantay Everest-Makalu-Cho Oyu a massif (Khumbu- ken Khumbakarna Himal) a mairaman kadagiti pakaammo ti naladaw a glasial-, neoglacsial-, ken dagiti naipakasaritaan nga agpang ti glasier, dagiti depresion ti linia ti niebe ken tawtawen". GeoJournal. Dordrecht: Kluwer. 62 (3–4): 193–650. doi:10.1007/s10708-005-2338-6.
Adu pay a mabasbasa
urnosen- Aitken, Bill, Footloose idiay Himalaya, Delhi, Permanent Black, 2003. ISBN 81-7824-052-1
- Berreman, Gerald Duane, Hindus ti Himalaya: Etnograpia ken Panagbaliw, maiak-2 rev. ed., Delhi, Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan, 1997.
- Bisht, Ramesh Chandra, Esiklopedia ti Himalaya, New Delhi, Mittal Publications, c2008.
- Everest, ti IMAX a pelikula(1998). ISBN 0-7888-1493-1
Dagiti akinruar a silpo
urnosen
Dagiti midia a mainaig iti Himalaya iti Wikimedia Commons