Zambia
Nagsasabtan: 15°S 30°E / 15°S 30°E
TI Zambia (/ˈzæmbiə, ˈzɑːm-/), opisial a ti Republika ti Zambia (Ingles: Republic of Zambia; Bemba: Icalo ca Zambia; Tonga: Cisi ca Zambia; Lozi: Naha la Zambia; Nyanja: Dziko la Zambia), ket ti maysa a napalikmutan iti daga a pagilian iti pagtutumpongan ti Tengnga, Akin-abagatan ken Daya nga Aprika.[10] Dagiti kaarrubana ket ti Demokratiko a Republika ti Kongo iti amianan, Tanzania iti amianan-daya, Malawi iti daya, Mozambique iti abagatan a daya, Zimbabwe ken Botswana iti abagatan, Namibia iti abagatan a laud, ken Angola iti laud. Ti kapitolio a siudad ti Zambia ket ti Lusaka, a mabirukan iti abagatan-tengnga a parte ti Zambia. Kangrunaan a naikonsentrado ti populasion itilikmut ti Lusaka iti abagatan ken iti Probinsia ti Copperbelt iti amianan, dagiti bugas a sentro ti ekonomia ti pagilian.
Republika ti Zambia Republic of Zambia (Ingles) | |
|---|---|
 Wagayway
 Eskudo
| |
| Napili a pagsasao: "One Zambia, One Nation" Ilokano: "Maysa a Zambia, Maysa a Pagilian" | |
| Nailian a kanta: "Stand and Sing of Zambia, Proud and Free" Ilokano: "Tumakder ken Kantaem ti Zambia, Agpannakkel ken Nawaya" | |
.svg) | |
| Kapitolio ken kadakkelan a siudad | Lusaka 15°25′S 28°17′E / 15.417°S 28.283°E |
| Opisial a sasao | Ingles |
| Mabigbig a rehional a sasao | |
| Grupgrupo ti etniko (2010[1]) | Listaan
|
| Relihion (2010)[2] |
|
| Nagan dagiti umili | Zambiano |
| Gobierno | Unitario a presidensial a batay-linteg republika |
• Presidente | Edgar Lungu |
• Bise Presidente | Inonge Mutukwa Wina |
| Lehislatura | Nailian nga Asemblia |
| Wayawaya manipud iti Reino Unido | |
| 27 Hunio 1890 | |
| 28 Nobiembre 1899 | |
| 29 Enero 1900 | |
| 17 Agosto 1911 | |
| 1 Agosto 1953 | |
• Republika ti Zambia | 24 Oktubre 1964 |
| 5 Enero 2016 | |
| Kalawa | |
• Dagup | 752,618 km2 (290,587 sq mi)[3] (Maika-38) |
• Danum (%) | 1 |
| Populasion | |
• Karkulo idi 2018 | 17,351,708[4][5] (Maika-65) |
• Senso idi 2010 | 13,092,666[6] |
• Densidad | 17.2/km2 (44.5/sq mi) (Maika-191) |
| GDP (PPP) | Karkulo idi 2019 |
• Dagup | $75.857 bilion[7] |
• Tunggal maysa a tao | $4,148[7] |
| GDP (nominal) | Karkulo idi 2019 |
• Dagup | $23.946 bilion[7] |
• Tunggal maysa a tao | $1,307[7] |
| Gini (2015) | 57.1[8] nangato |
| HDI (2019) |  0.584[9]kalalainganna · Maika-146 |
| Kuarta | Kwacha ti Zambia (ZMW) |
| Sona ti oras | UTC+2 (CAT) |
| Pormat ti petsa | aa/bb/tttt |
| Pagmanehuan | kanigid |
| Kodigo ti panagtawag | +260 |
| Kodigo ti ISO 3166 | ZM |
| TLD ti internet | .zm |
Kasisigud a tinagtagitao dagiti tattao a Khoisan, naapektuan ti rehion babaen ti panagpadakkel ti Bantu iti maikasangapulo ket tallo a siglo. Kalpasan dagiti eksplorador nga Europeano idi maikasangapulo ket walo a siglo, kinolinisado ti Britaniko ti rehion kadagiti protektorado ti Britaniko ti Barotseland-Amianan-Akinlaud a Rhodesia ken Amianan-EAkindaya a Rhodesia kadagiti patingga ti maikasangapulo ket siam a siglo. Naitiptipon dagitoy idi 1911 tapno mangbukel ti Akin-amianan a Rhodesia. Kadagiti kaaduan a paset ti panawen ti kolonia, tinurayan idi ti Zambia babaen ti maysa nga administrasion a naidutok manipud iti Londres a binalbalakadan ti Kompania ti Britaniko nga Abagtaan nga Aprika.[11]
Idi 24 Oktubre 1964, nagbalin a nawaya ti Zambia manipud iti Reino Unido ken ni kangrunaan a ministro Kenneth Kaunda ket nagbalin a ti immuna a presidente. Ti sosialista a United National Independence Party (UNIP) ni Kaunda ket nangitalinaay iti bileg manipud idi 1964 aginggana idi 1991. Nangruna a nagpapel ni Kaunda iti rehional a diplomasia, nga asideg a nakitinnulong iti Estados Unidos iti panagbiruk kadagiti solusion kadagiti suppiat iti Akin-abagatan a Rhodesia (Zimbabwe), Angola, ken Namibia.[12] Mnaipudidi 1972 aginggana idi 1991, ti Zambia ket maysa idi a maysa partido nga estado a ti UNIP iti kaikaisuna a legado a politikal a partido babaen ti insasao iti "Maysa a Zambia, Maysa a Pagilian" nga inaramid babaen ni Kaunda. Ni Kaunda ket sinaruno idi babaen ni Frederick Chiluba ti sosial-demokratiko ti Movement for Multi-Party Democracy idi 1991, ken nangrugian ti maysa a paset ti panawen ti panagrang-ay ti sosial-ekonomia ken ti disentralisasion ti gobierno. Manipud iti dayta, nagbalinen ti Zambia a kas maysa nga adu ti partidona nga estado ken nakasanay kadagiti nadumaduma a nakappia a transision ti bileg.
Aglaon ti Zambia kadagiti adu a masna a rekurso, a mairaman dagiti mineral, naatap a biag, bakbakir, nasadiwa a danum ken maarab a daga.[13] Idi 2010, ninaganan ti Banko ti Lubong ti Zambia a kas maysa kadagiti kapardasan a nareporma nga ekonomia ti pagilian iti lubong.[14] Naikuartel ti Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA) idiay Lusaka.
NaganUrnosen
Ammo idi ti teritorio ti Zambia a kas Akin-amianan a Rhodesia manipud idi 1911 aginggana idi 1964. Nanaganan manen daytoy a kas Zambia idi Oktubre 1964 kalpasan ti wayawaya manipud iti turay ti Britaniko. Ti nagan a Zambia ket naala manipud iti Karayan Zambezi (mabalin a kayat a sawen ti Zambezi ken "nalatak a karayan").[15]
Dagiti nagibasaranUrnosen
- ^ Census of Population and Housing National Analytical Report 2010 Naiyarkibo 2017-11-14 iti Wayback Machine Central Statistical Office, Zambia
- ^ "Amended Constitution of Zambia" (iti Ingles). Government of Zambia. Naala idi 15 Oktubre 2016.
- ^ United Nations Statistics Division. "Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF) (iti Ingles). Naala idi 9 Nobiembre 2007.
- ^ ""World Population prospects – Population division"". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Naala idi Nobiembre 9, 2019.
- ^ ""Overall total population" – World Population Prospects: The 2019 Revision" (xslx). population.un.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Naala idi Nobiembre 9, 2019.
- ^ Central Statistical Office, Government of Zambia. "2010 Census Population Summaries" (PDF) (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2017-11-14. Naala idi 6 Marso 2018.
- ^ a b c d "Zambia" (iti Ingles). International Monetary Fund.
- ^ "Gini Index" (iti Ingles). World Bank. Naala idi 2 Septiembre 2019.
- ^ Human Development Report 2020: The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (iti Ingles). United Nations Development Programme. 15 Disiembre 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Naala idi 16 Disiembre 2020.
- ^ Henderson, Ian (1970). "The Origins of Nationalism in East and Central Africa: The Zambian Case". The Journal of African History (iti Ingles). 11 (4): 591–603. doi:10.1017/S0021853700010471. ISSN 0021-8537. JSTOR 180923.
- ^ "History | Zambian High Commission". www.zambiapretoria.net (iti Ingles). Naala idi 26 Mayo 2020.
- ^ Andy DeRoche, Kenneth Kaunda, the United States, and Southern Africa (London: Bloomsbury, 2016).
- ^ Karlyn Eckman (FAO, 2007).GENDER MAINSTREAMING IN FORESTRY IN AFRICA ZAMBIA.
- ^ Ngoma, Jumbe (18 Disiembre 2010). "World Bank President Praises Reforms In Zambia, Underscores Need For Continued Improvements In Policy And Governance". World Bank.
- ^ Everett-Heath, John (7 Disiembre 2017). The Concise Dictionary of World Place Names (iti Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-255646-2.
Adu pay a mabasbasaUrnosen
- DeRoche, Andy, Kenneth Kaunda, the United States and Southern Africa (London: Bloomsbury, 2016)
- Ferguson, James (1999). Expectations of Modernity: Myths and Meanings of Urban Life in the Zambian Copperbelt. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-21701-0.
- Gewald, J. B., et al. One Zambia, Many Histories: Towards a History of Post-colonial Zambia (Brill, 2008)
- Ihonvbere, Julius, Economic Crisis, Civil Society and Democratisation: The Case of Zambia (Africa Research & Publications, 1996)
- LaMonica, Christopher, Local Government Matters: The Case of Zambia (Lambert Academic Publishing, 2010)
- Mcintyre, Charles, Zambia, (Bradt Travel Guides, 2008)
- Murphy, Alan and Luckham, Nana, Zambia and Malawi, Lonely Planet Multi Country Guide (Lonely Planet Publications, 2010)
- Phiri, Bizeck Jube, A Political History of Zambia: From the Colonial Period to the 3rd Republic (Africa Research & Publications, 2005)
- Roberts, Andrew, A History of Zambia (Heinemann, 1976)
- Sardanis, Andrew, Africa: Another Side of the Coin: Northern Rhodesia's Final Years and Zambia's Nationhood (I. B. Tauris, 2003)
Dagiti akinruar a silpoUrnosen
Dagiti midia a mainaig iti Zambia iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Zambia manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)
- Opisial a website ti gobiernog Naiyarkibo 2005-06-19 iti Wayback Machine
- Zambia iti Curlie (iti Ingles)
Wikimedia Atlas iti Zambia
