Aldaw

Ti aldaw ket maysa a paset ti panawen, a sappasap a naipalpalawag a kas ti pagbayatan a dumagup ti 24 nga oras. Mabalin pay a kayatna a sawen a ti paset ti sibubukel nga aldaw a ti agdama a lokasion ket nasilnagan babaen ti lawag ti Init, a naam-ammuan pay a kas ti aglawag. Ti paset ti panawen a mangrukrukod manipud iti lokal a tengnga ti aldaw aginggana ti lokal a tengnga ti aldaw ket makunkuna a ti solar nga aldaw.

Danum, Koneho, ken Ugsa: tallo kadagiti 20 a simbolo ti aldaw iti kalendario nga Asteka, manipud iti Asteka a kalendario a bato.

Ti nadumaduma a panangipalpalawag iti daytoy a sangalubongan a konsepto ti tao ket maus-usar segun ti linaon, kammasapulan ken pakainugotan. Idi 1967, ti segundo ket nabaliwan idi ti pannakaipalpalawagna iti termino ti kaatiddog ti allon ti lawag, ken daytoy ket nagbalin a ti batayan a yunit ti SI ti panawen. Ti paset ti panagrukod para iti panawen a makunkuna nga "aldaw", ket nabaliwan idi 1967 a kas ti 86,400 SI a segsegundo ken naikkan ti simbolo a d, ket saan a paset nga SI, ngem daytoy ket naaw-awat para iti panagusar ti SI. Ti maysa a sibil nga aldaw ket kadawyan a daytoy pay ket 86,400 a segundo, a mabalin a manayonan wenno makissayan ti bisiesto a segundo iti Panagpapada ti Sangalubongan nga Oras UTC, ken, kadagidiay dadduma pay a lokasion, sagpaminsan a manayonan wenno makissayan ti maysa nga oras no agibalbaliw manipud wenno mapan t Oras a panagin-inut ti lawag. Ti balikas nga aldaw ket mabalin pay a mangitudo ti aldaw iti lawas wenno ti maysa a petsa ti kalendario, a kas ti sungbat ti saludsod nga "Ania nga Aldaw?" Ti aldaw ket mangipatudo pay ti paset ti aldaw a saan a rabii — a makunkuna pay a kas ti 'agaldaw'. Dagiti tabas ti biag ti tattao ken dagiti dadduma pay a sebbangan ket maikabagian ti solar nga aldaw ti Daga ken ti siklo ti aldaw ken rabii (kitaen dagiti sirkadiano a kumpas).

Ti pagtengngaan a kaatiddog ti solay nga aldaw ditoy Daga ket agarup a 86,400 segundo (24 oras) ken adda dagiti agarup a 365.2422 solar nga alaldaw iti maysa a tropikal atawen. Gaputa ti nainlangitan a panagtayyek ket saan a pudno a nagtitimbukel, isu nga dagiti banbanag ket agbanbaniagada kadagiti nadumaduma a kapardas kadagiti nadumaduma a puesto kadagiti bukodda a panagtayyek, ti maysa a solar nga aldaw ket saan a tinawen nga agpapada ti kaatiddog ti panawen iti amin a panagtayyek a tawen. Ti aldaw, ket naaw-awatan a kas ti kaatiddog ti panawen a panagaramid ti maysa a dagup a panagtayyek ti Daga. no maipanggep ti nainlangitan a lugar iti likud wenno adayo a bituen (naipagarup nga agtaltalinaay), ket makunkuna a nainlangitan nga aldaw. Daytoy a paset ti panawen a panagtayyek ket agarup a mamin 4 a basbassit ngem 24 nga oras ken adda ti agarup a 366.2422 iti maysa a tropikal a tawen (ad-adu ngem maysa a nainlangitan nga aldaw ngem ti bilang ti solar nga al-aldaw). Daytoy ket gapu ti pagangayan ti ugot, ti paset ti panawen a panagtayyek ti Daga ket saan nga agtaltalinaay, a pagbanagan daytoy kadagiti bassit a panagdumaduma para iti solar nga al-aldaw ken nainlangitan nga 'al-aldaw'. Dagiti dadduma a planeta ken bulbulan ken addaanda ti nainlangitan ken solar nga al-aldaw.

Pangyuna

Dagr, ti Nordiko a dios iti aldaw, agsaksakay iti kabaliona iti daytoy a maika-19 a siglo a pinintaan babaen ni Peter Nicolai Arbo.

No malaksid ti 24 nga oras (86,400 a segundo), ti balikas nga aldaw ket maus-usar kadagiti nadumaduma a kaatiddog iti panawen a naibatay ti panagtayyek ti daga ti lawlaw ti pagtayyekanna. Ti maysa a nagruna ket ti solar nga aldaw, a naipalpalawag a kas ti kaatiddog ti panawen a panagsubli ti Init ti pagpatingaan a punto (ti kangatuan apuntona iti langit). Gaputa ti Daga ket immitlog a pagtayyekanna ti Init no ti Daga ket agpuspusipos iti nagsikig a pagtayyekan, daytoy a paset ti panawen ket mabalin nga agpaut ti 7.9 a segundo a nabaybayag ngem (wenno nabibiit ngem) 24 nga oras. Iti pagtengngaan ti sumurok a makatawen daytoy nga aldaw ket kapadpada ti 24 nga oras (86,400 a segundo).

Ti aldaw, iti kapanunotan ti agaldaw a nailasin manipud iti rabii a panawen, ket sapasap a naipalpalawag a kas ti paset ti panawen iti las-ud ti lawag ti init ket dagus a maabutanna ti rabaw ti daga, no maipagarup nga awan dagiti lokal a mangtiped. Ti kaatiddog ti aldaw ket pakatengngaan ti ganggani nga ad-adu ngem kagudua ti 24-nga oras nga aldaw. Dua a banag ti managramid ti aldaw nga at-atiddog ngem ti rabii. Ti Init ket saan a punto, ngem adda ti nalawagan a kadakkel ti agarup a 32 minutos iti arko. Ti maipatinayon, ti tangatang ket agisilnag ti lawag ti init iti pamay-an nga a makaabot ti rabaw ti daga uray no ti Init ket adda ti baba ti horisonte babaen ti agarup a 34 a minutos iti arko. Isu nga ti umuna a lawag ket makaabo ti rabaw ti daga no ti tengnga ti Init ket adda pay laeng ti baba ti horisonte babaen ti agarup a 50 a minutos iti arko. Ti paggiddiatan ti panawen ket depende ti anggulo ti illeleggak ti Init ken ilelennekna (daytoy ket pamay-an ti latitud), ngem daytoy ket mabalin a dumaguo ti agarup a pito a minutos.

Ti taga-ugma nga ugali ket adda ti baro a panagrugi ti aldaw a maalin a ti ileleggak wenno ilelennek ti Init idiay lokal nga horisonte (Italiano a panagipagarup, kas pagarigan) Ti pudno a kanito iti, ken ti bagbaetan, ti dua nga illeleggak wenno dua nga ilelennek ket maitalek iti heograpiko a puesto (longitud ken ti pay latitud), ken ti panawen ti tawen. Daytoy ti panawen a kas ti nainaganan babaen dagiti taga-ugma a hemisperiko nga init a pagorasan.

Ti nataltalinaay nga aldaw ket maalin a maialpalawag babaen ti panaglabas ti Init babaen ti lokal a meridiano, a mapasamak daytoy ti lokal a tengnga ti aldaw (nangatngato a pagpatinggaan) wenno tengnga ti rabii (nababbaba a pagpatinggaan). Ti pudno a kanito ket maitalek iti heograpiko a longitud, ken ti basbassit a gay-at iti oras a panawen ti tawen. Ti kaatiddog tikastoy nga aldaw ket ganggani nga agtaltainaay (24 nga oras ± 30 a segundo). Daytoy nga oras ti nainaganan babaen dagiti moderno nga init a pagurasan.

Ti kaaduan pay a panagparang-ay ket mangipalpalawag ti saan a pudno a natimbengan nga Init nga aggungunay ti natalinaay a kapardas iti igid ti nainlangitan nga ekuador; ti kapardas ket kapadpada ti napakatengngaan a kapardas ti pudno nga Init, ngem ikkatenna dagiti panakaidumaduma iti maysa a tawen bayat a ti Daga ket aggungunay iti igif ti pagtayyekanna ti lawlaw ti Init (gapu ti kapardasna ken ti panagsikig ti pagtayyekanna).

Ti aldaw ti Daga ket immatiddog kadagiti napalabas a panawen. Daytoy a penomena ket gapu dagiti ugot nga inpangpangato babaen ti Bulan a mangpabuntog ti pagtayyekan ti Daga. Gapu ti pamay-an a panakaipalpalawagan ti segundo, ti natimbengan a kaatiddog ti aldaw ket agarup a 86,400.002 a segundo, ken umat-atiddog babaen ti agarup a 1.7 milisegundo tunggal maysa a siglo (ti pakatengngaan ti 2,700 a tawtawen. Kitaen ti panagpardas ti ugot para kadagiti salaysay. Ti kaatiddog ti maysa nga aldaw ket nakarkaulo a kas ti 21.9 nga oras idi 620 a riwriw a tawen manipud iti ritmitas (dagiti agsinnublat a tuon ti gubang). Ti kaatiddog ti aldaw para iti Daga wenno Proto-Daga sakbay ti pasamak a pannakapartuat ti bukodtayo a Bulan babaen ti impakto ket saan pay a naamammuan.

Etimolohia

Ti termino ket nanipud ti Daan nga Ingles a dæg, nga adda ti sapasap a nagtaudan a kas ti Tag iti Alemana, ken dag iti Norweo, Danes, Sueko ken Olandés. Ti "aldaw" ket isu ti maika-98 kadawyan a balikas iti Ingles segun ti AskOxford.com.

Internasional a Sistema dagiti YUnit (SI)

T aldaw, nga adda ti simbolo a d, ket naipalpalawag a kas ti 86,400 a segundo. Ti segundo ket ti paset ti panawen dagiti yunit ti SI.

Ti aldaw iti UTC a gantingan ti oras ket mabalin a mangiraman ti negatibo wenno positibo a bisiesto a segundo, ken isu a daytoy ket adda ti kaatiddog iti 86,399 wenno 86,401 a segundo.

Ti Internasional nga Opisina dagiti Kadagsen ken Rukod (BIPM) ket agdama a mangipalpalawag ti segundo a kas ti

… ti kapaut dagiit 9 192 631 770 a paset ti panawen ti radiasion a kapadpada ti panagdaliasat a nagbaetan ti dua a napino unay a lessaad ti natalinaay a kasasaad ti sesio 133 nga atomo.

Daytoy ket mangaramid ti naibatay ti SI nga aldaw ti agpayso a 794,243,384,928,000 kadagita a paset ti panawen.

Desimal ken metriko nga oras

Nangruna nga artikulo: Metriko nga oras

Idi maika-19 a siglo naisingasing idi ti panagaramid ti desimal a pisi a (1⁄10,000 wenno 1⁄100,000) ti maysa nga astronomiko nga aldaw a batayan ti paset ti oras. Daytoy ket kalpasan a panagsilnag ti desimal nga oras ken kalendario, a daytoy ket saanen a naususar gapu ti karigatna a agtungpal kadagiti naam-ammuan a paset. Ti kaballigian a kandidato ket ti centiday = 14.4 a minutos, a kas maysa a pagkapat nga ab-ababa ti maysa nga oras ken asideg a mapuntaan ti SI a kilosegundo ken ti Daan nga Insik a ke.

Astronomia

Ti aldaw nga adda ti agpayso a 86,400 a SI a segundo ket isu ti astonomiko a paset ti oras (ti segundo ket saan a kinaykayatan iti astronomia).

Para iti maysa a naited a planeta, adda dagiti tallo a kita ti aldaw a naipalpalawag iti astronomia:

• Ti nainlangitan nga aldaw – ti sibubukel a panagtayyek ti maysa a planeta a maipanggep ti kaadayo dagiti bituen
• Ti bituen nga aldaw – ti maysa a panagtayyek ti maysa a planeta a maipanggep ti panagpadpada ti kaatiddog ti aldaw ken rabii
• katimbengan a solar nga aldaw – pakatengaan toi oras ti maysa a panagtayyek ti maysa a planeta a maipanggep ti Init a kas ti sentro a bituen

Para iti Daga, ti nainlangitan nga aldaw ken ti bituen nga aldaw ket ganggani nga agpadpada ti kaatiddog ken agarup a 3 minutos 56 a segundo nga ab-ababab ngem ti solar nga aldaw. No minaig ti agtaltalna a bitbituen, ti Daga ket agpupusipos ti laeng sumurok a mamin 366 iti pagtayyekanna ti las-ud ti maysa a kompleto a panagtayyekna. Ti panagtayyek ti Daga ti lawlaw ti Init ket pabassitenna (babaen ti maysa) ti bilang ti panagbaniaga ti Init ti ballasiw ti langit ti Daga iti maysa a bituen a tawen.

Mainaig

Ti balikas ket mangitudo kadagit nadumaduma a naipalpalawag a kapanunotan, a mairamn dagiti sumaganad:

• 24 nga oras (apag-isu)
• ti paset ti panawen ti lawag no ti Init ket adda ti nagato ti lokal a horisonte (a daytoy ket ti, ti oras ti paset ti panawen manipud iti ileleggak manipud iti ilelennek);
• ti napno nga aldaw a mangsakop ti nasipnget ken nalawag a paset ti panawen, a mangrugi ti panagrugi ti naspnget a paset ti panawen wenno manipud iti maysa a punto nga asideg ti tengnga ti nasipnget a paset ti panawen;
• ti napno a nasipnget ken nalawag a paset ti panawen, a sagpaminsan a makunkuna a kas ti nychthemeron iti Ingles, manipud iti Griego a para iti rabii-aldaw;
• ti paset ti panawen manipud iti 6:00 AM aginggana ti 6:00 PM wenno 9:00 PM wenno ti sabali pay a natalna a pagorasan a paset ti panawen nga agtuon wenno mangrugi manipud iti paset dagiti panawen a kas ti "bigat", "sardam", wenno "rabii".

Sibil nga aldaw

Para iti sibil a pamay-an ti sapasapa a pagorasan ti oras ket naipalpalawagen para iti amin a rehion a naibatay ti katibengan a lokal a solar nga oras iti maysa a sentro nga meridiano. Dagiti kastoy a sona tioras ket nangrugi a naampon idi agarup a tengnga ti maika-19 a siglo idi dagiti perrokarril nga adda kadagiti gnanayon a programa ket naus-usar, nga adda kadagit inagrunaan apagilian ket nangampon kadagitoy idi 1929. Para iti dagup a sangalubongan, adda dagiti 40 sa kastoy a sona ti oras ti maus-usar tattan. Ti kangrunaan ket ti "oras ti lubong" wenno Panagpapada ti Sangalubongan nga Oras (UTC).

Ti agdama a sapasap a taripnong ket mangirugrugi ti sibil nga aldaw a mangrugi ti tengnga a rabii, a daytoy ket asideg ti ababa a pagpatinggaan ti katimbengan nga Init idiay sentro a meridiano ti sona ti oras. Ti maysa nga aldaw ket kadawyana nabingbingay iti 24 nga oras iti 60 a minuto siti 60 a segundo ti tunggal maysa.

Bisiesto a segundo

Tapno mailinia ti sibil nga aldaw iti napudno a panaggunay ti Init, mabalin a manayonan wenno makissayan kadagiti bisiesto a segundo.

Ti maysa a sibil a pagorasan nga aldaw ket kadawyan a 86,400 a SI a segundo ti kaatiddogna, ngem isunto ket 86,401 a segundo wenno 86,399 a segundo ti kaatiddogna no mapasamak ti maysa a bisiesto a segundo.

Dagiti bisiesto a segundo ket masakbayan a maiwaragawag babaen ti Internasional a Panagtayyek ti Daga ken Serbiso ti Reperensia a Sistema nga isu daytoy ti mangrukrukod ti panagtayyek ti Daga ken mangikeddeng no nasken ti bisiesto a segundo. Dagiti bisiesto a segundo ket rumsua laeng iti gibus ti maysa a UTC a bulan, ken naisengsengngat laeng daytoy iti gibus ti Hunio 30 wenno Disiembre 31.

Dagiti akinruar a silpo

• Dagiti midia a mainaig iti Aldaw iti Wikimedia Commons
  
• Dagiti inadaw a sasao a mainaig iti Aldaw iti Wikiquote (iti Ingles)