Sahara
Ti Sahara (Arabiko: الصحراء الكبرى, Aṣ-Ṣaḥrā´ al-Kubrā, "Ti Nalatak a Desierto") ket isu daytoy ti kadakkelan a napudot desierto iti lubong ken ti maikatlo a kadakkelan a desierto, kalpasan ti Antartika ken ti Artiko.[1] Nga adda ti sumurok a 9,400,000 kuadrado kilometro (3,600,000 sq mi), daytoy ket kaaduan a sakupenna ti Amianan nga Aprika, a makaaramid daytoy iti gangani a kadakdakkel ti Tsina wenno ti Estados Unidos. Ti Sahara ket maigay-at manipud iti Baybay Nalabbasit, ken mairaman dagiti paset ti aplaya ti Mediteraneo, aginggana kadagiti kaigidan ti Taaw Atlantiko. Iti abagatan, daytoy ket naipatinggaan babaen ti Sahel, ti barikes ti namaga bassit a tropikal a sabana a buklen ti akin-amianan a rehion ti tengnga ken akinlaud a Sub-Sahara nga Aprika.
| Sahara | |
|---|---|
| Ti Nalatak a Desierto | |
 Ala ti satelite a ladawan ti Sahara babaen ti NASA World Wind | |
| Kaatiddog | 4,800 km (3,000 mi) |
| Kaakaba | 1,800 km (1,100 mi) |
| Kalawa | 9,200,000 km2 (3,600,000 sq mi) |
| Heograpia | |
| Pagpagilian | Listaan
|
| Nagsasabtan | 23°05′N 12°37′E / 23.08°N 12.61°ENagsasabtan: 23°05′N 12°37′E / 23.08°N 12.61°E |
Adda dagiti karuburuban ti darat ket magaw-atna ti 180 metro (590 ft) iti kangato.[2] Ti nagan ket nagtaud manipud iti Arabiko a balikas ti desierto: (صَحراء ṣaḥrāʾ [sˤɑħrɑːʔ] (
dengngen)).[3][4]
Dagiti pagbeddengan ti Sahara ket ti Taaw Atlantiko iti laud, ti Banbantay Atlas ken ti Mediteraneo iti amianan, ti Baybay Nalabbasit iti daya, ken ti Sudan ken ti ginget ti Karayan Niger iti abagatan. Ti Sahara ket nabingbingay iti akinlaud a Sahara, ti sentral a Banbantay Ahaggars, ti Banbantay Tibestis, ti Banbantay Aïr (ti rehion ti desierto a banbantay ken dagiti nangato a banak), ti desierto Ténéré ken ti Desierto Libya (ti kamagaan a rehion). Ti kangatuan a pantok idiay Sahara ket ti Emi Koussi (3,415 metro (11,204 ft)) idiay Banbantay ti Tibesti idiay akin-amianan a Chad.
Ti Sahara ket ti kadakkelan a desierto iti kontinente ti Aprika. Ti akin-abagatan a pagbeddengan ti Sahara ket namarkaan babaen ti banda ti namaga bassit a sabana a tinawtawagan ti Sahel; ti abagatan ti Sahel ket mabirukan ti Akin-abagatan a Sudan ken ti Labneng Karayan Kongo. Kaaduan ti Sahara ket buklen ti nabato a hamada; dagiti erg (dakkel a luglugar a naabbongan dagiti karuburuban ti darat) ket mangporma laeng iti bassit a parte.
Dagiti tattao ket agtataengda iti igid ti desierto kadagiti rinibu a napalabas a tawtawen[5] manipud idi naudi a panawen ti yelo. Ti Sahara ket nabasbasa idi a lugar ngem tatta nga aldaw. Sumurok a 30,000 petroglipo dagiti ayup ti karayan a kas ti buaya[6] ket nagbaiag, a kagudua dagitoy ket nabirukan idiay Tassili n'Ajjer idiay abagatan a daya ti Arhelia. Dagiti posil dagiti dinosauro, a mairaman ti Afrovenator, Jobaria ken Ouranosaurus, ket nabirukan payen ditoy. Ti moderno Sahara, ket saan a kaaduan ti mulmula, malaksid idiay Ginget ti Nilo, kadagiti bassit nga oasis, ken idiay akin-amianan a kabambantayan, nga idiay dagiti Mediteraneo a mulmula a kas ti kayo ti oliba ket mabirukan a agtubo idiay. Thi rehion ket kastoyen manipud idi agarup a 1600 BCE, kalpasan dagiti nagbalbaliw iti pakbo ti Daga ket nangipangato kadagiti temperatura ken nangpabasit ti panagtudtudo.[7]
Dagiti tattao ti Sahara ket nagdumaduma kadagiti nagtaudan. Kadagitoy ket dagiti Amaziɣ a mairaman dagiti Turūq, dagiti nadumaduma a Naarabo nga Amaziɣ a grupo kas dagiti agsasao ti Hassania a Sahrawi, a dagiti populasionda ket mairaman ti tribu ti Sanhaya a ti naganna ket tidda ti prehistoriko a Pagsasao a Zenaga. Dagiti dadduma pay a nangruna a tattao ket mairaman dagiti Toubou|, Nubiano, Zaghawa, Kanuri, Hausa, Songhai, ken Fula/Fulani (Pranses: Peul; Fula: Fulɓe). Dagitinangruna a siudad a mabirukan idiay Sahara ket mairaman ti Nouakchott, ti kapitolio ti Mauritania; Tamanrasset, Ouargla, Béchar, Hassi Messaoud, Ghardaïa, ken El Oued idiay Arhelia; Timbuktu idiay Mali; Agadez idiay Niger; Ghat idiay Libya; ken Faya-Largeau idiay Chad.
Ti Sahara ket kasisigud idi a tinaengan babaen dagiti tattao nga Amaziɣ a ti pananginaganda idi ti rehion ket "Tinariwen", a kayatna a sawen ket dagiti desierto, ti reperensia iti kinapudno nga isuda ket nangigiddiat iti nagbaetan dagiti nadumaduma nga [[ekorehion] ti desierto (kas ti erg, oasis, desierto ken namaga a karuotan kdpy.)
Heograpia
urnosen
Ti Sahara ket sakupenna dagiti dakkel a parte ti Arhelia, Chad, Ehipto, Libya, Mali, Mauritania, Morocco, Niger, Akinlaud a Sahara, Sudan ken Tunisia, ken gumay-at iti sumurok a 9 riwriw kuadrado kilometro (3,500,000 sq mi) ken sakupenna ti agarup a 1⁄4 iti kontinente ti Aprika. No mairaman amin ti natimbeng a tinawen a panatudtudo ti basbassit ngem 250 mm, ti desierto ti Sahara ket sumurokto iti 11 riwriw kuadrado kilometro (4,200,000 sq mi) iti kalawa. Daytoy ket maysa kadagiti tallo a naisangayan a pisiograpiko a probinsia iti dakkel a pisiograpiko a pannakabingbingay ti Aprika.
Dagiti nota
urnosen- ^ "Ti Kadakkelan a Desierto ti Lubong". Naala idi 2011-12-30.
- ^ Arthur N. Strahler and Alan H. Strahler. (1987) Moderno a Maipapan ti Bagi a Heograpia Maikatlo nga Edision. New York: John Wiley & Sons. Page 347
- ^ "Sahara." Online a Diksionario ti Etimolohia. Douglas Harper, Historiador. Naala idi Hunio 25, 2007.
- ^ "Ingles-Arabiko nga online a diksionario". Online.ectaco.co.uk. 2006-12-28. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-03-09. Naala idi 2010-06-12.
- ^ Discover Magazine, 2006-Okt.
- ^ National Geographic News, 17 Hunio 2006.
- ^ Sahara's Abrupt Desertification Started by Changes in Earth's Orbit, Accelerated by Atmospheric and Vegetation Feedbacks.
Dagiti nagibasaran
urnosen- Chris Scott. Sahara Overland. Trailblazer Guides, 2005.
- Michael Brett and Elizabeth Frentess. The Berbers. Blackwell Publishers, 1996.
- Charles-Andre Julien. History of North Africa: From the Arab Conquest to 1830. Praeger, 1970.
- Abdallah Laroui. The History of the Maghrib: An Interpretive Essay. Princeton, 1977.
- Hugh Kennedy. Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Longman, 1996.
- Richard W. Bulliet. The Camel and the Wheel. Harvard University Press, 1975. Republished with a new preface Columbia University Press, 1990.
- Eamonn Gearon. The Sahara: A Cultural History. Signal Books, UK, 2011. Oxford University Press, USA, 2011.
Dagiti akinruar a silpo
urnosen
Dagiti midia a mainaig iti Sahara iti Wikimedia Commons
- Maipanggep ti sirok a rabaw a hidrolohia ti Sahara ken ti naplano a panagusar kadagiti akuipero. Naiyarkibo 2014-08-05 iti Wayback Machine
- Akinlaud a Sahara, Publikon Publishers, Pécs, 2009, ISBN 978-963-88332-0-4